آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

نظر به اینکه از دیرباز برخی از شاعران درباره افلاک و تأثیر آن بر سرنوشت افراد بشر اشعاری سروده و از جور و ستم فلک و طبیعت شکوه سرداده اند در این مقاله سعی شده است نخست از دیدگاه منتقدان ادبی یونان باستان مانند سقراط و افلاطون به موضوع نگریسته شود و سپس نمونه هایی از طرز تفکر برخی از شاعران گذشته و معاصر ارائه گردد. نتیجه حاصل از بررسی آراء و افکار مختلف نشان می دهد که برخی از شاعران معتقد به تأثیر فلک در سرنوشت انسان هستند و برخی دیگر افلاک را از هرگونه تأثیر مثبت و منفی مبرا می دانند.

امیر حسینی هروی، شاعر و صوفی اهل خراسان (د. 718 ق) به واسطۀ آثاری همچون نزهةالارواح و مثنوی‌های عرفانی‌اش شهرت دارد. او همان کسی است که پرسش‌های منظوم او از شیخ محمود شبستری، انگیزۀ سرودنِ گلشن راز شبستری شده است. امیر حسینی، دیوان شعری دارد که بسیار نادرالوجود است. دیوان او مشتمل بر قصیده، غزل، قطعه و رباعی است. او در یکی از رباعیاتش از خیّام انتقاد می‌کند و در چند رباعی دیگر، به رباعیات منسوب به این حکیم پاسخ گفته است. نقد او به خیّام، در امتداد و استمرار دیدگاه متصوفانی همچون نجم رازی و شمس تبریزی است. وی در رسالۀ نزهةالارواح خود به چند رباعی منسوب به خیّام بی ذکر نام گوینده استشهاد کرده است. در این مقاله، به بررسی رباعیات دیوان امیر حسینی در ردّ خیّام و رباعیات خیّامانۀ نزهةالارواح پرداخته‌ایم.

از جمله نوادر نسخی که برای کتابخانۀ جلال‌الدین اسکندر (نوۀ تیمور گورکانی) تهیه شده، مجموعه‌ای از اشعار و رسایل است که در سال 813 ق فراهم آمده است و اکنون در کتابخانۀ موزۀ گالوست گلبنکیان شهرِ لیسبون نگه‌داری می‌شود. این نسخۀ ارجمند دارای دو دفتر مجزا در یک مجلّد است که یکی به آثار منظوم و دیگری به رسایل اختصاص دارد. اشعار موجود در دفتر اول، دربردارندۀ آثار بزرگان شعر و ادب فارسی از قرن پنجم تا اوایل قرن نهم است که در متن و هامش نسخه به قلم دو تن از کاتبان دستگاه اسکندر میرزا کتابت شده است: حسن الحافظ و محمود الحسینی. از جملۀ اشعار موجود در این گلچین شعر، هفت رباعی منسوب به خیّام و 22 رباعی منسوب به مهستی گنجوی است که در مقالۀ حاضر به معرفی و بررسی آن‌ها می‌پردازیم. همچنین گزارش کوتاهی از بخش رباعیات منبع مذکور به دست خواهیم داد.

در میان متفکرانی که درباره مساله «گذر زمان» تامل جدی کرده اند و بر تمرکز بر لحظه تاکید ویژه ای داشته اند، بودا و خیام از اهمیت و جایگاه خاصی برخوردارند. در این پژوهش ابتدا مبنای اندیشگی این دو متفکر را درباره زمان و جهان بررسی کرده ایم و سپس با توجه به عناصری مانند مرگ، بیماری، زوال، حیات پس از مرگ، رنج و لذت و ... به تبیین دیدگاه بودا و خیام از لحظه پرداخته ایم. در تبیین عوامل رویکرد خیام و بودا به لحظه یا دم و دلایل پاسداشت آن و تفاوت های نگره ای این دو به مساله زمان، باید گفت که خیام به گریز از آگاهی در بستر لحظه باور دارد تا از فکر فرجام لحظه و عاقبت کار آدمی بگریزد، لذا دیدگاه وی با لذت گرایی پیوند می یابد، اما تبیین بودا از لحظه ژرفا و عمق بیشتری دارد و با دیدگاه وی نسبت به آگاهی، شناخت و کلیت هستی پیوند می خورد. همچنین حاصل پژوهش حاضر نشان می دهد که اگرچه هر دو به تقلیل مرارت و کاستن رنج معتقدند، تفاوت نگاه آنها به رنجی که از گذر زمان و ناپایداری آنات ناشی می شود، باعث شده که آنان نسبت به شیوه کاهش این ر نج مواضع متفاوتی اتخاذ کنند.

پژوهش حاضر با رویکردی تحلیلی-تطبیقی به بررسی و مقایسه‌ی دو منظومه‌ی فکریِ متمایز، یعنی حکمت رواقی و نگرش فلسفی-شعری خیام نیشابوری می‌پردازد، با تمرکز ویژه بر مبانی متافیزیکی و پیامدهای اخلاقی برخاسته از آن‌ها. مسأله‌ی محوری تحقیق، واکاوی نسبت‌ها و تمایزات این دو نظام فکری در مواجهه با پرسش‌های بنیادین هستی‌شناسانه، نظیر جبر و اختیار، مرگ، معنای زندگی و حدود ادراک عقلانی انسان است.فیلسوفان رواقی، با اتکا بر اصل عقل کل یا لوگوس، عالم را ساختاری خردمندانه و غایت‌مند می‌دانند و غایت اخلاق را در پذیرش تقدیر و زیستن منطبق با طبیعت عالم تعریف می‌کنند. در نقطه‌ی مقابل، خیام در رباعیات خود، تصویری رازآلود، پوچ‌نما و گاه ناعادلانه از هستی ترسیم می‌نماید و رهایی را در بهره‌مندی از لذات لحظه و اذعان به رازناک ‌بودن وجود می‌جوید.پژوهش، با بررسی متون اصیل رواقیون همچون آثار سنکا و مارکوس اورلیوس و تحلیل دقیق رباعیات خیام، نشان می‌دهد که گرچه هر دو نگرش بر ناپایداری عالم، اهمیت اکنون و محدودیت‌های شناخت بشری تأکید دارند، اما در پاسخ به این چالش‌ها دو ساحت کاملاً متمایز را برمی‌گزینند: رواقیون بر خردورزی، خویشتن‌داری و فضیلت‌محوری تکیه دارند، حال آن‌که خیام، با دیدگاهی شک‌گرایانه و لذت‌محور، هستی را عرصه‌ای برای تعلیق داوری‌های قطعی و درک شهودی می‌داند.یافته‌های این تحقیق، افقی نو در مطالعات تطبیقی فلسفه و ادبیات می‌گشاید و نشان می‌دهد که چگونه مبادی متافیزیکیِ متقارن یا متضاد، می‌توانند به اخلاقیاتی کاملاً ناهمگون منجر شوند.