آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

میترائیسم، یکی از کهن‌ترین کیش‌های ایرانی، در راه هدایت پیروان خود، از نمادهایی اسطوره‌ای بهره می‌برد که تحلیل آنها رهبرندۀ مخاطب به درکی صحیح از جنبه‌های مختلف کارکرد این نمادها در این آیین است. مهرابه‌ها، نیایشگاههای پیروان این آیین، ساختاری نمادین دارند؛ این نیایشگاهها یا در غارهای طبیعی ساخته‌ یا به شکل غار طراحی شده‌اند. در این پژوهش تلاش شده است کارکرد نماد غار بر بنیاد دیدگاه الیاده و کارکرد این نماد در کیش میترائیسم بررسی شوند. در این پژوهش با تکیه بر دیدگاههای اسطوره‌شناختی و دین‌پژوهانۀ میرچا الیاده، نماد غار و کارکردهای ذکرشدۀ آن در متون مختلف بررسی شده‌اند و با بهره‌گیری از تحلیل‌های الیاده در آثار مختلفش، نگارندگان کوشیده‌اند کارکرد نمادین غار را در آیین میترائیسم بررسی کنند. بر پایۀ طبقه‌بندی نوین ارائه‌شده در این پژوهش و برایند واکاوی آثار الیاده، باید کارکرد نمادین غار در آیین میترائیسم را در زیرمجموعۀ «جایگاه نمادین آیین تشرف» دسته‌بندی کرد که در پیوند با «زهدان زمین ـ مادر» و «دنیای درون و ناخودآگاه» است.

میرچا الیاده در کتاب حاضر با ژرف نگری خاص خود میکوشد که برداشت اساطیری انسان باستانی را از زمان و تاریخ بازگو کند . الیاده میخواهد نشان دهد که چگونه گرایشی نهفته در نهاد آدمی او را وادار میکند که به مقابله با زمان برخیزد و هر از چند گاه یک بار با دستیازی به چاره های آیینی جان خود را از هراس ناشی از تاریخ بپالاید و با واژگون کردن زمان تاریخی دوباره به زمان بی زمان آغازین بازگردد و جانش را از روزگار برتر کند .

هر ارتباطی از اجزایی تشکیل شده است؛ فرستنده، پیام و گیرنده سه محور اصلی‌ای هستند که برای تحلیل و بررسی هر ارتباطی باید آنها را در نظر داشت. حوزه مطالعاتی «ارتباطات» برای بسیاری از پژوهشگران، مورخان و دانشمندان جذاب و سرشار از نکات بدیع و راهگشا برای بررسی‌های علمی است. شکل‌گیری انگیزه یا دلیل ارتباطی، ترکیب پیام، کدگذاری پیام، رمزگشایی و … مراحل مهم ذاتی یه ارتباط محسوب می‌شوند. میرچا الیاده اسطوره‌شناس و دین‌پژوه مشهور رومانیایی در کتاب «در پی سرچشمه ادیان» با چنین رویکردی سراغ مقوله پراهمیت دین رفته است. به عقیده او: «تاریخ ادیان دیگر موزه فسیل‌ها، بقایای تخریب‌شده و معجزات صرف نیست و همان چیزی می‌شود که از ابتدا برای هر کاوشگری می‌بایست باشد: مجموعه «پیام‌هایی» که در انتظارند تا رمزگشایی و درک شوند.» از این حیث برخلاف نظر برخی از اندیشمندان، دین‌شناسی و بررسی و پژوهش در باب ریشه‌ها و ساختارهای کهن ادیان، نه تنها بی‌فایده و عبث نیست بلکه چنان راهگشا و پراهمیت است که ما را به انسان امروزین می‌رساند. این همان موضوعی است که الیاده هم بر آن تاکید می‌کند: «علاقه‌ به این‌گونه «پیام‌ها» صرفا و تماما تاریخی نیست. آنها با ما تنها درباره گذشته‌ای که بسیار پیشتر مرده سخن نمی‌گویند، بلکه موقعیت‌های وجودی بنیادی‌ای را برملا می‌سازند که مستقیما با انسان مدرن پیوند دارند.» نویسنده در این کتاب کوشیده محور کار خود را بیش از هر چیز بر همین پیام‌ها و رمزگشایی آنها قرار دهد. او اساسا کسی را مورخ و پدیدارشناس ادیان می‌داند که توانایی شناخت و رمزگشایی ساختارهای «دینی» و معانی این جهان‌های خصوصی یا عوالم خیالین را دارد.

این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و براساس دیدگاه اسطوره‌ای میرچا الیاده، به نقد و تحلیل صفوۀ‌الصفای ابن‌بزاز اردبیلی می‌پردازد. از دیدگاه الیاده، اسطوره مهم‌ترین شکل تفکر جمعی، واقعی و مقدس است و به همین دلیل سرمشق و تکرارپذیر می‌شود. در اسطوره، قهرمان با تغییر و تبدیل تجربۀ حسی به تجربۀ دینی، به شرایط فراانسانی دست می‌یابد. دینی‌بودن این تجربه بدین‌معناست که وجود فرد در دنیای روزمره متوقف، و با نیروهای ماورای طبیعی به جهانی نورانی وارد می‌شود. درنتیجه با بهره‌گیری از تجربۀ دینی می‌تواند وقایع اسطوره‌ای را تکرار کند. مطابق با الگوی اسطوره‌ای الیاده، قداست اسطوره‌ای شیخ صفی، قهرمان صفوۀ‌الصفا، همانند کهن‌الگوی ایزدان و دیرینه‌الگوهاست. مصادیق و مؤلفه‌های زمان و مکان اساطیری میرچا الیاده نیز در صفوۀ‌الصفا مشهود است؛ چنانکه شیخ صفی با بهره‌گیری از تجربۀ دینی، به‌نوعی وقایع اسطوره‌ای را تکرار می‌کند و متناسب با مصداق انسان مذهبی، با ریاضت‌کشی از توان حسی به توان دینی دست می‌یابد و از این طریق به اشراق و بصیرت درونی نائل و دل او آمادۀ پذیرش حقایق می‌شود. در مرحلۀ رازآموزی و تشرف، آزمون‌های سخت و مکان‌های تنگ و محبوس برای یادگیری رموز عرفانی، به‌نوعی تداعی‌کنندۀ عالم جنینی و تولد دوباره است. قهرمان با طی مراحل تشرف و رازآموزی، به تجلی مقدس دست می‌یابد و با صعود روحانی (عروج) به رؤیت فرشتگان نائل می‌شود. مصادیق متعددی از الگوها و تکرارهای اساطیری در تجربۀ عرفانی شیخ صفی‌الدین اردبیلی در صفوۀ‌الصفا مشاهده می‌شود.