آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

در این کتاب سعی شده زندگی و اندیشه‌های "هوسرل" با تکیه بر آثار او بازگویی و تحلیل شود. نگارنده فلسفه‌ی هوسرل را به سه دوره‌ی کلی تقسیم می‌کند که عبارت‌اند از: "آغاز پدیده شناسی به مثابه‌ی تلاش برای تاسیس "فلسفه‌ای نخستین" به مثابه‌ی ریاضیات عمومی معرفت (پژوهش‌های منطقی)؛ این تلاش با طرح "تحویل‌گرایی"، طبیعی‌گرایانه و روان شناختی اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم همراه بود. در این مرحله هوسرل به پیروی از برنتانو بر شهود بی‌واسطه تکیه می‌کرد اما با جنبه‌ی تجربی روان شناسی او سازگاری نداشت. شعار هوسرل "بازگشت به خود چیزها" بود و تحلیل داده‌های شهود بی‌واسطه برای او وسیله‌ دسترسی به آیدوس یا ماهیت تغییرناپذیر با ساختار عقلانی محض بود. او در جست وجوی "فلسفه‌ای علمی" بود که در عین حال از روش‌های علوم تقلید نکند. درمرحله‌ی بعد (ایده‌ها ....I)؛ توجه هوسرل به قصدیت آگاهی به عنوان پیوند دهنده‌ی هر عمل آگاهی به اوبژه‌ی آن و به طور کلی تلقی قصدیت به عنوان ساخت فراگیر آگاهی بود. در این مرحله بود که مرکز ثقل پدیده شناسی از اوبژ کتیویته ماهیات مثالی به سوبژکتیویته‌ی آگاهی محض یا استعلایی انتقال یافت. "الگوی" مغنول اینک جایگاهی کانونی در آگاهی، که هم چون سیلان بی‌وقفه و پویایی اعمال قصدی نگریسته می‌شد (درس‌هایی درباره‌ی پدیده شناسی آگاهی از زمان درونی)، به دست می‌آورد، اونتولوژی‌های صوری و "غیر انتقادی" قبلی اکنون باید، به تعبیر لانگربه، روشن‌سازی تکوین قصدی‌شان را در آگاهی جست و جو می‌کردند. این صورت جدید از رادیکالیسم یا ریشه‌گرایی فلسفی (در مقابل ریشه‌گرایی "ایده‌آلیسم استعلایی" بودو این راهی بود که هوسرل باید به تنهایی می‌پیمود. گام بعد حلول مجددیا تجسد آگاهی محض در متن وجود، و به زبان پدیده شناسی، پژوهش در مسایل تقویم اعیان بود (ایده‌ها...II و III و تاملات دکارتی)؛ توصیف پدیده شناختی تقویم طبیعت مادی، طبیعت حیوانی (بدن و نفس) و تقویم روح علی رغم ابهامات ذاتی و شاید لاینحل‌اش هنوز هم جاذبه‌های تاثیرگذار خویش بر فلسفه‌ی معاصر را از دست نداده است.

هوسرل در آثار خود از سه سطح از زمانْ‌آگاهی بحث می‌کند که این سه سطح عبارت‌اند از: آگاهی از زمان عینی (کیهانی)، زمانْ‌آگاهی سوبژکتیو و آگاهی از زمان درونی (آگاهی مطلق). از نظر هوسرل این سطوح در حقیقت لایه‌های تقوم زمان هستند و مبنای تقوم هر لایه را باید در مرتبه یا لایۀ عمیق‌تر جستجو کرد تا به عمیق‌ترین لایۀ زمانْ‌آگاهی، یعنی همان آگاهی مطلق رسید. آگاهی مطلق، مقوم هر درک و معنایی از زمان است؛ اما در عین حال، خود به‌وسیلۀ هیچ امر دیگری تقویم نمی‌شود، بلکه قوام آن قوام درونی است. این عمیق‌ترین لایه در حقیقت جریان مستمر و وحدت‌بخش آگاهی‌است که تمامی اعمال و افعال قصدی آگاهی در آن ریشه دارند. برخی از هوسرل‌پژوهان معاصر برای تبیین این معنا از زمانْ‌آگاهی و نسبت آن با زمانْ‌آگاهی سوبژکتیو، با رجوع به آثار هوسرل و دیدگاه وی دربارۀ تأمل، به تمایز بین دو نوع خودآگاهی، یعنی خودآگاهی پیشاتأملی و خودآگاهی تأملی اشاره کرده و این جریان بنیادین و وحدت‌بخش آگاهی را که مقوم هر درکی از زمان و زمانمندی است، با خودآگاهی پیشاتأملی متناظر دانسته‌اند. بر این اساس، آگاهی مطلق به‌عنوان نوعی خودآگاهی پیشاتأملی به معنای زیست و تجربۀ غیر ابژه‌ساز و غیر مضمون‌سازی است که هم بنیان ابژکتیویته و هم ریشه و بنیان سوبژکتیویتۀ استعلایی است.

زیست‌جهان به معنی جهان چنان که تجربه و زیسته می شود، مفهومی است که نخست در پدیدارشناسی هوسرل متولد شد و پس از او در زمینه های مختلف به کار رفت. آلفرد شوتز پایه گذار جامعه شناسی پدیدارشناختی، که در پی ایجاد پایه های نظری برای جامعه شناسی تفسیری بود این مفهوم را برای بررسی ساختارهای ذهنی در زندگی روزمره به کار گرفت و از آن در جامعه شناسی استفاده  کرد. نوشتار حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که زیست جهان چه تحولاتی در اندیشه شوتز از سر گذارند. نتیجه این پژوهش نشان می دهد شوتز میان آگاهی فرد و زیست جهان رابطه ای دیالکتیکی برقرار می کند، به طوری که هر یک دیگری را می سازد و بر آن اثر می گذارد. بر خلاف هوسرل‌که زیست جهان را تنها واقعیت قابل درک دانسته، او به لایه های متعدد واقعیت اشاره کرده و اصطلاح فراروی(استعلا) هوسرل را برای چرخش میان این لایه ها مناسب می داند، در حالی که هوسرل استعلا را فقط در راستای آگاهی از تجربه  دیگری به کار گرفته بود. به علاوه پدیدارشناسی استعلایی را مبنای مناسبی برای علوم اجتماعی ندانسته و به جای اگوی استعلایی از اگوی این جهانی برای طرح خویش بهره می برد.

اصطلاح عالم زیسته که به‌موازات موضوعاتی چون «مفهوم طبیعی عالم» و «عالم محیط» مطرح می‌شود، از اهمیت زیادی در فلسفة متأخر هوسرل برخوردار است؛ مفهومی بسیار پیچیده و چندمعنایی است که به تفاسیر متفاوت و غالباً متضاد منجر شده ‌است. این مفهوم در کتاب بحران از سه حیث عالم‌سرشتی (mundan) و هستی‌شناختی و استعلایی بررسی می‌شود و از این طریق معانی متفاوتی به خود می‌گیرد که به طور خلاصه چنین اند: عالم زیسته: 1) عالم موضع طبیعی است؛ 2) عالم میان‌سوبژکتیو عمل است که شامل همة آن چیز‌هایی می‌شود که انسان هروز در عمل به آنها می‌پردازد؛ 3) عالمی است به ادراک داده شده؛ 4) عالم روحانی و تاریخی فرهنگ است؛ 5) عالم مقدم بر علم (پیشاعلمی) است که در تضاد با ابژکتیویسم، به‌ویژه ابژکتیویسم عصر جدید که با سیر تحول علوم طبیعی در پیوند است؛ 6) یکی از راه‌های ورود به قلمروی استعلایی است. این نوشته به نسبت عالم زیسته با علوم، با فرهنگ و با قلمروی استعلایی می‌پردازد.

این مقاله تلاش ‌می‌کند ضمن ارائۀ نگرش محتوامحور از نظریۀ حیثِ التفاتی و طرح نظریۀ ‌ایده‌آلیتۀ معنا، نظریۀ دلالت و ارجاع هوسرل را بررسی و از این طریق نسبت وجود و آگاهی را ذیل مقولۀ «عینیت»، در پژوهش‌های منطقی واکاوی کند؛ چراکه نسبت وجود و آگاهی را باید در نقطۀ تلاقی نظریۀ حیث‌ التفاتی‌ و عینیت جست. این نقطۀ تلاقی در مناط صدق عینیتِ معنا قابل طرح است که به‌عنوان نتیجۀ فیصله‌بخش نظریۀ دلالت و ارجاع هوسرل عمل می‌کند؛ به همین دلیل، این نوشته پس از ارائۀ نقد هوسرل از نظریۀ علِّی حیث التفاتی برنتانو، نوعی خوانش قیدی از نظریۀ حیث التفاتی مطرح می‌کند که نظریۀ خاص حیث التفاتی هوسرل در پژوهش‌های منطقی است. مطابق این نظریه، همواره سوژه از منظر خود به اُبژه التفات می‌کند و این همان منظر قایم به تلقی سوژه خوانده می‌شود که مشخصۀ ذاتی و حقیقی حیث التفاتی است. سپس نشان خواهیم داد که نظریۀ ‌ایده‌آلیتۀ معنا، از نتایج ساختار سه‌گانۀ حیث التفاتی هوسرل و نگرش محتوامحور حیث التفاتی است. برخلاف ادعای این نظریه که خصیصۀ حقیقی و ذاتی حیث التفاتی جنبۀ پدیدارشناسانۀ آن است، نظریۀ ارجاع و دلالت متناظر با آن، نمی‌تواند شرط عینیت معنا را برآورده کند؛ بنابراین، نظریۀ حیث التفاتی مبتنی بر نگرش محتوامحورِ نابسنده است.