آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

«احباط و تکفیر» آموزه‌ای قرآنی است که اندیشمندان مسلمان در فهم حقیقت آن اختلاف کرده‌اند. از این اختلافات، سه نظریه‌ی عمده متولد شده، که صاحبان آنها همگی، فهم خود را مستند به قرآن می‌کنند: نظریه «تحابط کلی»؛ نظریه «نفی کلی تحابط» (نظریه موافات)؛ نظریه «احباط جزئی». پژوهش‌های مختلفی در اثبات یا ردّ هر یک از این نظریه‌ها صورت گرفته، اما آنچه در این میان کمتر مورد توجه قرار داشته، ارزیابی نظریه‌های مذکور با سنجه احادیث است. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که: «احادیث اهل‌بیت(ع) در باب احباط وتکفیر همسو با کدام‌یک از نظریه‌های موجود است؟». محدوده پژوهش، احادیث منقول از اهل‌بیت(ع) است و منابع احادیث نیز اعم از جوامع حدیثی و تفاسیر روایی است. نتیجه‌ی جست‌وجوی گسترده‌ای که در جوامع حدیثی و تفاسیر روایی صورت گرفت، این است که احادیث احباط و تکفیر بر سه دسته‌اند: احادیث تأییدی یا استشهادی؛ احادیث تبیینی و احادیث تطبیقی. از هیچ‌یک از این سه دسته نمی‌توان به صراحت و به دلالت مطابقی، مطلبی در باره حقیقت احباط و تکفیر و تأیید یا ردّ نظریه‌های موجود پیدا کرد، اما-با تبیینی که در متن مقاله آمده- می‌توان چنین استنباط کرد که نظریه سوم (احباط جزئی)، با مدلول التزامی احادیث احباط و تکفیر همراهی بیشتری دارد

متکلمان امامیه برای اثبات برخی مسائل مهم کلامی به قاعده لطف استناد کرده‌اند. مسأله پژوهش حاضر این است که قاعده لطف در کلام امامیه، در سه محور تعریف، تقسیمات و احکام، چه تطوراتی را پشت سر گذاشته است؟ نتایج پژوهش، مخاطب را به چهار دوره متمایز رهنمون می‌کند. در دوره اول (تا قبل از شیخ مفید)، به جز ابواسحاق ابراهیم بن نوبخت، هیچ یک از متکلمان و عالمان درباره این سه محور سخنی نگفتهاند. در دوره دوم (از شیخ مفید تا خواجه نصیر طوسی) قاعده لطف با همه اجزا و مباحثی که میتوان برای آن فرض کرد (از جمله این محورها)، در آثار متکلمان- با اختلاف در شمول و اجمال و تفصیل- وارد شده است. نکته بارز در آثار این دوره، ورود تفصیلی، و همچنین اختلاف تعابیر متکلمان در تبیین و تقریر مطالب است. تفاوت عمده دوره سوم (از خواجه نصیر طوسی تا ابتدای قرن یازدهم) با دوره قبل، در بیان موجز و وحدت تعابیر است. در دوره چهارم (از قرن یازدهم تا دوره معاصر) مطالب، به صورت کوتاه و مجمل گفته شده است، و فصل‌بندی‌ها و عبارات، به آنچه علامه حلی گفته نزدیک است؛ با این حال در بحث تعریف لطف، در برخی آثار، نکات تازه‌‌ای به چشم می‌خورد.

امامت در معنای گسترده آن، یکی از امور ضروری زندگی اجتماعی انسان‌ها است، و مذاهب اسلامی بر ضرورت آن اجماع دارند، ولی در اوصاف و احکام آن میان آنان اختلافاتی وجود دارد. آگاهی از دیدگاه‎های فرق اسلامی و روشن ساختن نقاط اشتراک و تأکید بر آنها، گامی است در جهت تقریب مذاهب و اتحاد امت اسلامی در مواجهه با دشمنان تفرقه افکن. نوشته حاضر، با روش کتابخانه‏ای، حقیقت و احکام امامت از منظر دو فرقه اهل سنت؛ یعنی اهل حدیث و بکریه را مورد بررسی قرار داده است؛ احکامی مانند: تعریف امامت، صفات و شرائط امام، راه تعیین امام و وجوب اطاعت از امام. از مهم‌ترین اشکالات درباره دیدگاه اهل حدیث در مساله امامت، عدم توجه جامع به اوصاف بایسته‌ی امام و عدم جواز اطاعت از امام جائر است و از مناقشه‏های مهم بر دیدگاه بکریه، عدم وجود نصّ بر خلافتِ مصادیق مورد نظر آنان است.

طرفداران نظرية اختيار انسان به شبهة معروف «ناسازگاري علم ازلي الهي با اختيار» پاسخ‌هاي نقضي و حلي داده‌اند. يکي از پاسخ‌هاي حلي، پاسخ مبتني بر قاعدة «تابعيت علم از معلوم» است. مفاد قاعدة مذکور اين است که علم تابع معلوم است و نمي‌تواند تأثيري در وجوب يا امتناع فعل داشته باشد. سريان اين قاعده به علم خداوند، مورد انکار عده‌اي قرار گرفته است. پژوهش حاضر که به‌روش توصيفي ـ تحليلي سامان يافته، بعد از گزارش و تبيين پاسخ یادشده، ديدگاه‌هاي مختلف در تماميت يا عدم تماميت اين راه‌حل را بررسي کرده و نشان داده است که منشأ مخالفت با راه‌حل مذکور، انکار ورود قاعدة تابعيت علم از معلوم در «علم فعلي» است، که علم پيشين الهي هم از همين سنخ است؛ اما از دو راه مي‌توان از اين پاسخ دفاع کرد: متعلق علم پيشين را معلوم خارجي ندانيم يا اينکه عموميت قاعدة تابعيت و عدم تأثيرگذاري علم بر معلوم را مسلم بدانیم و به علم پيشين الهي هم تسرّي دهيم.

نحوۀ مواجهۀ صاحبان اخبار غیبیِ ناظر به وقایع مرتبط با آینده خود یا دیگران، از دیرباز دستاویزی برای شبهه‌افکنان بوده است. یکی از شایع‌ترین شبهات این است که چرا کسانی که به مدد علم غیب، از خطرات آینده اطلاع داشتند، به منظور دفع خطر و ضرر از خود یا دیگر افراد مرتبط، عکس‌العملی متناسب با آن خطرات از خود نشان ندادند؟ نگاشته حاضر- که به روش توصیفی، تحلیلی و با شیوۀ کتابخانه‌ای سامان یافته- پاسخ‌های باورمندان به علوم غیبی معصومان را بررسیده، و به این نتیجه رسیده است که برخی پاسخ‌ها، نوعی تسلیم به شبهه و فروکاستن از گستره و کیفیت علم غیب امام است، برخی دیگر، مبتنی بر مبنایی خاص و مورد اختلاف است، و برخی دیگر فاقد معیار مشخص و شواهد کافی است. پاسخ صحیح، مبتنی بر توجه به خصوصیت حادثه‌ای است که علم غیب، از آن خبر می‌دهد. در حوادث حتمی الوقوع، توقّع تغییر(از طریق عمل اختیاری انسان)، خلاف فرضِ حتمیّت، و مصداق اجتماع نقیضین است. البته در مواردی، این حوادث در ظرف وقوع، زمینه‌ای برای عکس العمل ایجاد می‌کنند که امام معصوم با بهره‌گیری از علم غیب خود و در راستای هدایت امت، به عنوان یکی از وظایف امامت، عکس العملی متناسب با حوادث مذکور، تدارک می‌بیند.

کلام فلسفی رویکردی در دانش کلام اسلامی است که در عصر حاضر، بیشتر از گذشته شیوع یافته است. مقاله پیش رو تلقی‌های موجود از کلام فلسفی را گزارش و تحلیل کرده و نسبت آن با اصطلاحات و حوزه‌های دانشی مرتبط را کاویده و داوری‌های مثبت و منفی نسبت به کلام فلسفی را اعتبارسنجی نموده است. مهم‌ترین نتایج تحقیق به این شرح است: خاستگاه این اصطلاح، مباحث روش‌شناختی علم کلام است و کلام فلسفی، شاخه‌ای از کلام عقلی است که به لحاظ موضوعات مسائل و روش، اخص از کلام -به معنای عام- است؛ اما از «فلسفه کلامی» متمایز است و نسبت به فلسفه دین و کلام جدید -بر اساس تلقی‌های مختلف از این دو- گاهی مفهوماً به مرز عینیت می‌رسد و گاهی تفاوت آشکار پیدا می‌کند؛ چنان‌که به لحاظ مصداق نیز گاهی محصول تأملات عقلی متفکران در حوزه کلام فلسفی با حوزه‌های دیگر -یعنی الهیات فلسفی، الهیات طبیعی، فلسفه دین، کلام جدید و فلسفه- آثاری مشابه و با نتایج مشترک است. ارزش و ضروت کلام فلسفی نیز تابع برداشتی است که از این رویکرد کلامی می‌شود و بر اساس تعریف مختار، به لحاظ ارزش و ضرورت، همسنگ کلام عقلی غیر فلسفی و کلام نقلی است.

در شش آیه‌ی قرآن کریم‌، بهشت با عنوان «ارث» توصیف شده است. هر ارثی از سه رکن وارث‌، موروثٌ‌منه و میراث تشکیل شده است‌، که مصداق وارث و میراث در آیات مذکور‌، به ترتیب عبارتند از: مؤمنان و بهشت‌، اما نسبت به موروثٌ‌منه‌، میان مفسران اختلاف نظر وجود دارد. برخی بر اساس روایات بر این باورند که کافر‌، موروثٌ‌منه است؛ یعنی مؤمنان جایگاه کفار در بهشت را به ارث می‌برند. برخی دیگر معتقدند که انسان بهشت را از اعمال خود به ارث می‌برد. بسیاری از مفسران بر اساس پیش‌فرضِ عدم انطباق معنای ارث بر بهشت‌، این واژه را بر یکی از معانی مجازی- همچون: اعطاء‌، بقاء و مالکیت- حمل کرده‌اند. این پژوهش با تحلیل و بررسی آیات‌، به این نتیجه دست یافته است که موروثٌ‌منه‌، خداوند متعال است با این توضیح که مؤمنان‌، با ایمان و اعمال صالح خود با خداوند پیوند معنوی برقرار کرده‌، و نتیجه این پیوند آن است که بهشت را از خداوند به ارث می‌برند.

برای اثبات افضلیت و خلافت ابوبکر به آیات و روایاتی استدلال شده که آیات 17 تا 21 سوره لیل از آن جمله است. بیشتر مفسران و متکلمان اهل سنت با تمسک به برخی روایات شأن نزول، بر این باورند که این آیات در فضیلت ابوبکر نازل شده است. دیدگاه مقابل این است که این آیات درباره شخصی بنام ابو دحداح نازل شده است. مستند این دیدگاه نیز برخی دیگر از روایات شأن نزول است. پژوهش حاضر که به شیوه تحلیلی انتقادی و به روش کتابخانه‌ای سامان یافته، نشان می‌دهد که روایات مورد استناد دیدگاه اول، علاوه بر ضعف سندی، با ظاهر آیات مربوط نیز سازگاری ندارند. در مقابل، سند روایات مستند دیدگاه دوم صحیح بوده و با مفاد آیات نیز هماهنگ است.

میرزا محمد حسن شیروانی معروف به ملاّ میرزا، از عالمان برجسته و نامدار قرن یازدهم است که در علوم گوناگون صاحب نظر و اثر است. علم کلام از جمله علومی است که وی در آن تخصص داشته و متناسب با نیازهای عصر خود به تألیف و تحقیق در پیرامون مسائل آن پرداخته است. محقق شیروانی در زمره متکلمان عقل گرا محسوب می‌شود. ایشان به ‌تناسب مسائل، به علوم دیگری چون منطق، فلسفه، معرفت شناسی، قرآن و حدیث و تاریخ و تفسیر، اصول فقه، توجه داشته و در مباحث کلامی خود، مورد استفاده قرار داده است. از دیگر ویژگی‌های بارز در روش کلامی محقق شیروانی، نقل نظرات و دیدگاههای فرق کلامی دیگر، به‌خصوص اشاعره و معتزله و همچنین نقل دیدگاه صاحب نظران از مفسران و مورخان است.