آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

ابوعبدالرحمن سلمی نیشابوری (325/330-412) از مشایخ بزرگ صوفیه و از محدثان نام آورِ سده چهارم و اوایل سده پنجم است که دارای حدود صد اثر بوده است. تا چند دهه پیش، گمان می رفت که جز یکی دو اثر معروف (طبقات الصوفیة و حقایق التفسیر) اثر دیگری از وی به دست ما نرسیده است، ولی پژوهش های اخیر نشان داده است که کم و بیش نیمی از نوشته های سلمی از گزند حوادث جان سالم به در برده است. جای تاسف است که تا بیست سال پیش، هیچ یک از آثار چاپ شده سلمی در سرزمین خودش، ایران به چاپ نرسیده بود.

دست‌اندازی جدّیِ انسان به محیط‌زیست، بعد از جنگ جهانی دوم شروع شد. از آن زمان نقش انسان به‌عنوان خلیفة خدا بر زمین، جای خود را به سیطره بر طبیعت و برقراری رابطه‌ای ابزارمآبانه با آن داد. تا آن‌جا که با شروع تمدن «مدرن» و ادامة دورة روشنگری و تحولات برخاسته از رنسانس، به‌تدریج دستکاری انسان در تغییرات ژنتیکی موجودات زنده نیز آغاز شد. به نظر می‌آید که بهترین روش برای حل‌وفصل عقلانی چالش‌های زیست‌محیطی موجود، به‌رسمیت‌شناختن توأمان سه رکن «اخلاق، دین، و علم» است. آنچه مقالة حاضر بدان می‌پردازد اهمیت عنصر «دین» در حفظ طبیعت در جامعه سنتی، و اهمیت عنصر «اخلاق» در عصر روشنگری است. به‌قول کانت، انسان باید از نابالغی خود که طبیعت ثانی‌اش شده است، دست بردارد، به قصور خود واقف شود و بدون تقلید یا هدایت دیگری، دلیرانه و «خودآئین» جرأت خردورزی در محیط ‌پیرامونی خود داشته باشد. شعار روشنگری این است: «جرأت اندیشیدن داشته باش».

ارسطو در متافیزیک در پی مطالعه دانشی است که از آن با نام‌های حکمت، علم به موجود بما هو موجود، فلسفه اولی، و الهیات یاد کرده است. رابطه عناوین مختلف دانش متافیزیک با یکدیگر، اول بار توسط پل ناتورپ به عنوان یک تناقض صورت‌بندی شد که در ادبیات ارسطوشناسی به تناقض ناتورپ شهرت یافته است؛ موضوع فلسفه اولی نمی‌تواند هم موجود بما هو موجود (موجود به نحو کلی) و هم موجود الهی (برترین موجود) باشد. هدف این نوشتار، بررسی بنیان‌ نوکانتی تناقض ناتورپ و نیز ارائه تفسیر اکتاو هاملن از نظریه وجود ارسطو، به عنوان تفسیری است که می‌توان از آن برای سازش بین دو وجه ظاهرا متناقض متافیزیک ارسطو و در نتیجه یافتن پاسخی مناسب به این تناقض استفاده نمود. در واقع ما در پی آنیم که بدانیم چه پیش‌فرض‌هایی در پس تفسیر ناتورپ از متافیزیک ارسطو نهفته است؛ و بر این باوریم که تفسیر وجودشناختی هاملن از ارسطو به گونه‌ای است که می‌توان از آن در جهت ارائه راهکاری برای عدم مواجهه با تناقضاتی از این دست استمداد نمود.

آیا خودشناسی از جسم و مشخصات بیرونی ما نشئت می‌گیرد یا خصوصیات درونی، منش انسانی، خلق و خوی فردی نیز در آن سهیم‌اند؟ دیگران ما را چگونه می‌شناسند؟ معیارهای مشترک خودشناسی و دیگرشناسی چیست؟ در پی این پرسش‌هاست که درک از خویشتنِ خویش با خودآگاهی و ادراک «غیر من» یا «غیر خود» ارتباط می‌یابد. در این مقاله، علاوه بر سؤالات فوق در صدد پاسخ گویی به آن هستیم که اگر، به طور مثال، اصل «وجود ادراک است» یا وجود به معنای «شیء مدرک» را از بارکلی بپذیریم، آن‌گاه وقتی می‌گوییم «من حق دارم» یا «این مالِ من است» یا «خودم را می‌شناسم»، این «من» و «خود» چیست. خواه وجود ماده را منتفی بدانیم و قائل به ظاهر و نمود یا نمود بی‌بود باشیم، و خواه قائل به ماده و اصالت آن باشیم و جسم را در قالب بدن انسان به عنوان بود و وجود او قبول کنیم، باید قبل از آن ثابت کنیم که محملِ حقی که بر «من» تعلق می‌گیرد، کجاست. «من» توسط چه نحله‌های فکری و متفکرانی مطرح بوده و آیا از طریق فلسفی قابل تعریف است؟

بررسی تاریخ تحول تفکر فلسفی در غرب بیانگر آن است که از زمان افلاطون که خدای صانع (دمیورژ) با نظارة جهان معقول، جهان محسوس را به وجود آورد و گفت که خداوند نمی‌تواند بر برخی از ضرورت‌های طبیعی فائق آید؛ تا شروع قرن هفدهم، و پیدایش دیدگاه جدید انسان‌محور دکارت دربارة هستی، پیوسته یکی از موضوعات مشترک و پرسشی که برای اغلب فلاسفه در خلال مباحثی از قبیل چیستی و نحوة هستی خدا، جهان و انسان، مطرح بوده است، این پرسش‌هاست که: عدل چیست؟ آیا خدا عادل است؟ و آیا انسان به بهترین وجه خلق شده است؟ آیا جهان موجود، بهترین جهان ممکن است؟. تحلیل، توجیه یا هر گونه پاسخی به این مسأله از سوی فیلسوفان مسیحی پیش از لایب‌نیتس، اغلب صبغة کلامی داشته است. حتی در قرن پانزدهم هم این پرسش که چگونه اختیار انسان با علم پیشین و با مشیّت الهی سازگار است، محور مباحث فلسفی- کلامی است. پیشرفت علم و قوانین ضروری در علوم مختلف سبب شد که اختیار انسان خدشه‌دار شود. اسپینوزا و لایب‌نیتس هر یک به شیوة خاص خود در صدد برآمدند تا ثابت کنند که اختیار انسان و جبر علّی- معلولی علوم قابل جمع‌‌اند و خدا آنچه را که بیش از همه هماهنگی دارد، اراده می‌کند. موضوع تصور جهان به عنوان یک هماهنگی کلی پیشین‌بنیاد در آرای لایب‌نیتس (در قالب جوهر فرد یا مُناد) از جمله مطالبی است که در این مقاله مقدم بر بررسی چیستی و چرایی «بهترین جهان ممکن» مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

از میان آثار مرحوم فلاطوری، اسلام‌شناس و متخصص فلسفه و کلام، کتاب دگرگونی بنیادی فلسفۀ یونان در برخورد با شیوۀ اندیشۀ اسلامی، یکی از جدی‌ترین و تأثیرگذارترین آن‌هاست که در سال 1352به زبان آلمانی، به قصد احراز کرسی استادی رشتۀ فلسفه به دانشگاه کلن ارائه شده‌است. روش مؤلف در این کتاب تطبیقی ـ مقایسه‌ای است. او در صدد است تا ثابت کند که بر خلاف عقیدۀ رایج، بنیاد فلسفۀ اسلامی صرفاً ارسطویی نیست بلکه حاصل برخورد دو جهان‌بینیِ کاملاً متفاوت، یعنی جهان‌بینی حاکم بر فلسفه و علوم یونانی (از پیش‌سقراطیان تا فیلوپونس) از یک‌سو و جهان‌بینی اعتقادی برخاسته از قرآن و علوم قرآنی (در قالب فلسفۀ اسلامی) از سوی دیگر است. مرحوم فلاطوری می‌گوید فلسفۀ یونانی در بدو ورود به جهان اسلام و به ویژه تفکر ایرانی ‌ـ اسلامی تغییر شکل یافته و به تدریج (و نه به طور دفعی) متحول شده‌است. یعنی بر خلاف آن‌چه که گفته می‌شود فلسفۀ فارابی، ابن‌سینا، و دیگر فیلسوفان مسلمان ریشه در فلسفۀ ارسطویی دارد، مؤلف کتاب تلاش می‌کند تا خطوط اساسی ساختار اندیشۀ یونانی بررسی و تفاوت آن را با شاکلۀ اندیشه قرآنی برشمارد و در پایان نتیجه می‌گیرد: شیوۀ اندیشۀ اسلامی، فلسفۀ یونانی فراگرفته را به گونه‌ای تغییر شکل داده که بعدها نام «فلسفۀ اسلامی» به خود گرفته‌است.