آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

خداوند یکی از معجزه‌های پیغمبر خاتم(ص) را کتاب ختمی قرآن قرار داد. این معجزه، سراسر دورۀ ختمی از ظهور پیغمبر خدا(ص) تا پایان این جهان و برپایی جهان آخرت را فرامی‌گیرد. چگونه است که خداوند یکی از معجزه‌های جاودان پیغمبر خود(ص) را کتاب یا کلام قرار داده و نبی(ص) و وصی(ع) را مأمور به ابلاغ، حفظ، تعلیم و تفسیر آن کرده است؟ مناسبت میان سخن وکلام بودن معجزۀ ختمی و مخاطبان عام آن را باید در ورود عقل انسانی به مرتبه‌ای متمایز از پیش جست؛ معجزه‌ای که بتواند همیشه و در همه جا و در همۀ احوال برای عقل حاضر باشد. سراسر این سخن، کلام و کتاب، از واژه‌ها تا ترکیب‌ها و از گسترۀ معانی آن تا سراسر واقع، به علم بی‌پایان الهی مستند است و شرح و تفسیر واقع آن نیز به علم لدنی و بی‌مرز و کرانۀ نبی(ص) و وصی(ع) سپرده شده است. مخاطبان در فهم مقاصد این کتاب، باید همواره شأن اعجازی آن را در نظر داشته باشند. این توجه موجب می‌شود تا مخاطبان شرایط بهره‌مندی از پیغام‌های آن را در خود فراهم سازند. در مراجعه به اعجاز ختمی قرآن، دانش بلاغت، به مثابه‌ یک دانش که علوم زبانی، منطقی و معرفت‌شناختی را در خود جمع کرده است، ضرورت دارد. در این نوشتار، رابطه و مناسبت میان معجزۀ ختمی قرآن با خاصیت عقلی انسان پایۀ نیازمندی به دانش بلاغت در فهم بهتر این معجزه قرار داده شده است.

مابعدالطبیعه یا فلسفه‌ی اولی، به مثابه‌ی دانش کلی و به مثابه‌ی بنیاد دانش‌ها، عهده‌دار بحث از چیستی و هستی (= ماهیت و وجود) و احکام آن‌هاست. پرسش از چیستی‌ها و هستی‌های خاص و پاسخ به آن‌ها پرسش و پاسخ اصلی همه‌ی دانش‌هاست. مسائل هر فلسفه‌ی نظام‌مند در بن و پایه به این دو می‌رسد. از این‌رو فلسفه‌ی اسلامی در دوره‌ی اخیر خود این پرسش را به میان آورد که کدام یک از این دو اصیل است و دیگری اعتباری. دو نظریه‌ی اصالت ماهیت و اصالت وجود در پاسخ به این پرسش مطرح شد. هر کدام از این دو نظریه که در فلسفه‌ای پذیرفته شود چهره‌ی آن را متفاوت از فلسفه‌ای می‌کند که نظریه‌ی رقیب را برگزیده است، به طوری که هیچ اختلافی به اندازه‌ی این اختلاف در تفاوت فلسفه‌ها موثر نبوده است. شهرت نظریه‌ی اصالت وجود در دوره‌ی اخیر و ردّ اصالت ماهیت در ضمن تثبیت آن موجب شده است که تقریر مستقلی از اصالت ماهیت در کتاب‌های مشهور یا متداول این دوره به انجام نرسد. در این نوشتار می‌کوشیم نظریه‌ی اصالت ماهیت و جمع نهایی میان این دو نظریه در عین ترجیح اصالت ماهیت را از زبان محقق لاهیجی تقریر کنیم.

این نوشتار بر آن است که طبیعت عقل یک معرفت اجمالی به­نحو یک دانش محض و ضروری نسبت به چیستی دین دارد. بر این اساس هرگاه عقل با واقع دین روبه­رو شود بر حسب آن دانش پیشینی پایه، در شناخت آن توفیق دارد و هرگاه دین­نمایی بر او عرضه شود یا پذیرفته نمی­شود یا در مصاف با آن معرفت اجمالی کنار گذاشته می­شود. بر پایه‌ی این شناخت اجمالی عقلی به‌واقع دین، بسیاری از تعریف‌های ناظر به چیستی دین از اعتبار می‌افتند. در نهایت، این معرفت اجمالی به پایه‌های دین، هم در عقل نظری و هم در عقل عملی، آشکارسازی شده و به یکدیگر پیوند داده می‌شوند. این پایه‌ها عبارتند از مبدأ هستی، راهنمای هستی و جهان غایی هستی در عقل نظری و مبدأ اخلاق، راهنمای اخلاق و جهان اخلاق در عقل عملی. اصل‌ها و پایه‌های هستی و اخلاق از دانش طبیعت عقل‌اند و با یکدیگر تعریفی از دین را به دست می‌دهند که می‌تواند مقبول همه باشد و از آراء شخصی فاصله بگیرد. با این تعریف می‌توان به شناخت جهانی دین نزدیک‌تر شد.

کسی نیست که با پرسش از زندگی پس از مرگ روبه‌رو نشده باشد. از‌آنجا‌که پیامبران الهی و اوصیای ایشان پیغام الهی را در‌بارۀ زندگی پس از مرگ به مردم ابلاغ کرده‌اند، در این پژوهش تلاش می‌شود نشان داده شود درک ضرورت این ابلاغ در نهاد هر انسانی هست و شناسایی آن تنها نیازمند آشکارسازی است؛ از‌این‌رو به روش عقلی روشن می‌شود نظام احسن آن‌گاه درک خواهد شد که هیچ بخشی از آن نادیده گرفته نشود. اگر جهان طبیعت بدون جهان پسین وارد عقل شود، در برابر پرسش‌های عقل نظری به خلأ تبیین بر می‌خورد. این خلأ تبیین‌ در عقل عملی حکایت دیگری دارد. عقل عملی نه‌تنها آدمی را به سوی فعل اخلاقی سوق می‌دهد و او را بدان مکلف می‌سازد، بلکه جهان اخلاق را در کنار جهان طبیعت قرار می‌دهد تا معقولیت آن را به اتمام رساند. عقل بدون جهان اخلاق و زندگی اخلاقی در پس زندگی در طبیعت نمی‌تواند از معقولیت عمل اخلاقی پشتیبانی تام کند. در این نوشتار می‌کوشیم تا با استفاده از مفاهیم اخلاقی بر ضرورت وجود جهان دیگر استدلال کنیم. این استدلال با بهره‌مندی از مقدماتِ در دسترس همگان می‌کوشد خود را به مرتبۀ احتجاج برساند. نقطۀ عزیمت این استدلال، فهم عام از مفهوم اخلاقی «وظیفه» است.

آشنایی با زبان عربی در مراجعه­ی مستقیم به متون دین ضرورت دارد. منبع علوم دینی عبارت است از متون دین. متن دین ویژگی­هایی دارد که در متون دیگر نیست. این ویژگی­ها به نامحدود و خطاناپذیر بودن علم صاحب دین قابل ارجاع است. متون دین حامل همه­ی قوانین تکوینی و تشریعی تا پایان جهان تکلیف است؛ واضح است که همه­ی امکانات زبانی در این متون برای هدایت جامع موجودات خردمند به کار گرفته شده است. پاره­ای از محققان برای استنباط فقهی از متون دین دانستن علوم لغت، صرف و نحو را کافی دانسته­اند. عده­ای دیگر از محققان در کنار این علوم، دانش معانی و دانش بیان را نیز ضروری شمرده­اند. در این نوشتار کوشش می­شود تا نشان داده شود که اجتهاد در هر علم دینی، از جمله اجتهاد فقهی، بی­نیاز از دانش بلاغت[= دانش معانی و دانش بیان] نیست.

به موازات تقسیم عقل به دو بخش شناختاری و کرداری، واقع دین را دو بخش هستیها و نیکیها تشکیل میدهد. آنگاه که عقل، اصول دین را شناسایی میکند خود را نسبت به آن ملزم به اعتقاد قلبی میداند. مسائل اصول دین در دو رده قرار میگیرند. در شناسایی اجمالی اصول دین عقل به تنهایی کفایت دارد و تعلیمات کتاب خدا و سنت آن شناخت را تایید و تقویت میکند. در شناسایی تفصیلی اصول دین، عقل محتاج به تعلیم، تامل و اکتساب است و دو منبع نامحدود کتاب و سنت در دسترس آن است. از شرایط بهرهبرداری از دو منبع مذکور، داشتن نوعی نیرو و توان مستقر علمی است که از آن به اجتهاد یاد میشود. از آنجا که عقل، در مقام اکتساب، امکان خطا دارد، اجتهاد در متون دین، ما را به پاسخهایی دربارهی مسائل ردهی دوم اصول دین میرساند، اما در بیشتر موارد ما را به یقین به معنای اخص نمیرساند. در این نوشتار میکوشیم نشان دهیم چگونه میتوان به دستاوردهای اجتهادی در مسائل اکتسابی اصول دین اعتقاد داشت.

یکی از مباحث مهم و پرسابقه، که امروز نیز طراوت خود را دارد و اذهان زیادی به جستجوی آن در علوم مختلف عقلی می­باشند، بحث رابطه­ی میان «اخلاق و دین» یا «اخلاق و شرع» است. اصولیان امامیه در بخش دلیل­ها و حجت­ها در علم اصول، قسمتی را به دلایل عقلی اختصاص داده­اند. از آشناترین مصادیق احکام عقل، احکامی است که درباره‌ی حسن و قبح یا نیکی و بدی افعال ارائه می‌دهد. این­که چه نسبتی میان این احکام عقل و احکام شارع برقرار است از مسائل تأثیرگذار در علوم مختلف است، که می­توان از جمله­ی آنها، دانش­های فقه، اصول فقه، کلام و فلسفه را نام برد. در این نوشتار می­کوشیم این بحث را با مراجعه به تحقیقات محقق قمی ; در ضمن چند مرحله دنبال کنیم.

مقصود از این نوشتار ارائه «تبیین علّیتی» در شناخت جامع (محض ـ تجربی) فاعلیت انسان در عمل و رفتار است. تبیین علّیتی درباره­ رفتار و عمل انسان، از آن جهت که او موجودی کم­‌نظیر یا بی­‌نظیر در جهان طبیعت است، در تبیین­‌های علّیتی ناظر به رفتار قانون­مند موجودات دیگر طبیعت خلاصه نمی­‌شود. در اینجا می­‌کوشیم تا نشان دهیم هر رفتار و کردار انسان در تحلیل به چند قلمرو وجودی طولی و عرضی تعلق دارد که هر یک زیر پوشش نوعی از رابطه علّی و معلولی­‌اند. در ترکیب ارکان علّی و معلولی این قلمروها رفتار آدمی به‌صورت مرتبط، متصل و در نهایت متحد سامان می­‌یابد. ملاک تمایز علوم طبیعی از علوم انسانی و دشواری تبیین علّیتی در علوم انسانی، چه فردی و چه اجتماعی، در ترکیب رفتاری انسان از روابط علّیتی متعدد و متدرج وجودی و در عین حال متصل و متحد است. راه­‌حل این دشواری نه تأویل یک قلمرو به قلمروی دیگر است و نه صرف­‌نظر کردن از یک قلمرو و عطف توجه به قلمروی دیگر؛ بلکه با اذعان به دشواری تبیین علّیتی رفتار آدمی باید به جستجوی تبیین علّیتی همه­ جانبه طولی و عرضی بر پایه طبیعت مشترک میان انسان­‌ها بود.

انسان، به مثابۀ موجود آگاه، به هیچ امری از امور به اندازۀ خود آگاهی ندارد. آگاهی از اشیاء تابعی از آگاهی به خود است. در این آگاهی به خود، انسان دائما خود را به یاد دارد و امکان فراموش کردن خود در چنین موجودی تصور نمی‌رود. در عین حال، آیه‌ای از کتاب خدا فراموشی انسان از خود را تعلیم می‌دهد. عامل این فراموشی به فراموشی دیگری بازمی‌گردد؛ وقتی انسان خدا را فراموش کند خود را نیز به فراموشی می‌سپارد. در تبیین این تعلیم، فیلسوفان از یک سو و مفسران از سوی دیگر، تحقیقاتی را به انجام رسانده‌اند. تبیین ملاصدرا و تبیین علامه طباطبائی، به عنوان بهره‌مندان از دانش فلسفه و تفسیر، در این گفتار آورده می‌شود. در جنب این تلاش‌ها، کوشش شده است تا میان فراموش کردن خود، به مثابۀ یک عمل اختیاری و بدکرداری، رابطه‌ای به میان آورده شود که سابقۀ آن، خدا را فراموش کردن است؛ آن خدایی که مبدأ و غایت هر کردار پاک و نیک به او مرتبط است.

در شناخت خداوند، شناخت رابطه‌ی خدا با مخلوقات و شناخت رابطه‌ی مخلوقات با خداوند، پاره‌ای از واژه‌ها توانایی‌های زبانی، معنایی، شناختاری و نفس الامری ویژه‌ای را دارند. یکی از این واژه‌ها، واژه‌ی «شیء‌» است. از یک طرف، این کلمه در شناخت عام بشری واژه‌ای آشناست و نه فقط بی‌نیاز از هر تعلیم و اکتساب که هر تعلیم و اکتسابی به درک آن وابسته است. از طرف دیگر، این واژه‌ی آشنا و فراگیر می‌تواند بر همه‌ی موجودات، چه خالق و چه مخلوق، اطلاق شود؛ و نیز می‌تواند همه‌ی مخلوقات را به یک سو برد تا از این طریق زمینه‌ی تمایز احکام آن‌ها به یک‌باره آشکار گردد و رابطه‌ی آن‌ها با خداوند مشخص شود. در این نوشتار تلاش شده است تا موقعیت این واژه در کتاب خداوند به تحقیق گرفته شود. نشان داده می‌شود که این واژه در شناخت‌های مذکور موقعیت ویژه‌ای را از آن خود کرده است.