آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

تفسیر منسوب به امام عسکری (ع) درزمره تفاسیر ماثور از اهل بیت (ع) در قرن سوم هجری به شمار می رود و تفسیری محدود است که شامل تفسیر سوره حمد و سوره بقره تا آیه ۲۸۲ می باشد. سبک نگارش این تفسیر چنان است که در تفسیر آیات بیشتر به مصادیق و تاویل آیات(تفسیر بطنی) که اغلب در زمینه معجزات و یا فضایل پیامبر (ص) و ائمه(ع) است که با تکیه بر روایات توجه شده است. صدور و انتساب این تفسیر به امام عسکری (ع) مورد تردید است.زیرا راویان این تفسیر از نظر وثاقت مجهول هستند و تاکنون طریق قطعی بر اثبات آن ارائه نشده است، لذا علما زیادی به همین جهت این تفسیر را بی اعتنا می دانند . البته شیخ صدوق در کتب مختلف خود این تفسیر را از مفسر استرآبادی روایت کرده است و بعد از ذکر نام وی واژه ترضی یا ترحم را بکار برده است لکن صرف نقل شیخ صدوق از شخص دلالت بر توثیق او ندارد.در طریق این تفسیر ، اضطراب و ضعف دیده می شود، حتی در طریق شیخ صدوق به این تفسیر نیز اضطراب و تناقض وجود دارد.در متن روایات و مطالب این تفسیر گاه آفاتی همچون ضعف، اضطراب و مطالب منکر دیده می شود که نشانگر نقل به معنا یا خطا و سهو راویان و یا خطای نساخان می باشد. با اینهمه نمی توان کل مطالب این تفسیر را جعلی و کذب دانست.دسته ای از روایات و مطالب موجود در این تفسیر اسلوب روایی خود را حفظ نکرده اند و قابل خدشه و مناقشه هستند، که صدور آنها از ناحیه امام (ع) محل تردید است و از نظر دلالتی قابل عمل نیستند . و اما دسته ای دیگر از روایات و مطالب در این تفسیر ، اسلوب روایی خود را حفظ کرده و با ملاکهای ارزیابی و صحت و اعتبار حدیث مطابقت دارند-البته تعداد این دسته کمتر از دسته اول است. بدیهی است این دسته روایات صرف نظر از ضعف و تردید در سند ، از نظر محتوا قاب استشهاد می باشند.

در رساله حاضر طی شش فصل با این عنوان ها اعتبار روایات تفسیر منسوب به امام عسکری بررسی شده است: فصل اول، تفسیر مأثور و اعتبار آن: چیستی تفسیر مأثور، مصادیق تفسیر مأثور و بررسی حجیت آن؛ فصل دوم، میزان اعتبار تفاسیر مأثور: میزان اعتبار روایات تفسیری، مفهوم و ضوابط صحت و اعتبار روایات تفسیری، مزایای تفاسیر مأثور، آسیب شناسی تفاسیر مأثور و ضرورت تنقیح روایات تفسیری؛ فصل سوم، بررسی شرایط حاکم بر عصر امام عسکری و نقش راهبردی آن حضرت: شرح حال امام عسکری، شرایط سیاسی و اجتماعی عصر آن امام، شرایط فرهنگی آن عصر؛ فصل چهارم، معرفی تفسیر منسوب به امام عسکری: آثار مکتوب منسوب به امام عسکری، معرفی تفسیر منسوب به آن امام، دیدگاه علما درباره اعتبار آن؛ فصل پنجم، بررسی سندی و طریق شیخ صدوق به تفسیر: بررسی راویان تفسیر، بررسی طرق شیخ صدوق به تفسیر؛ فصل ششم، بررسی محتوایی و متنی تفسیر منسوب به امام عسکری: بررسی موارد کاستی و اشکالالت محتوایی تفسیر، بررسی مواردی از روایات معتبر تفسیر.

قرآن بعنوان بزرگترین منبع شناخت عقائد اسلام است که معارف گوناگون آن را با روشی بدیع و اسلوبی منحصر بفرد ارائه شده که در عین سادگی و بساطت نابترین مضامین لازم را به انسانها تعلیم داده است و این واقعیت که تنزیل من رب العالمین هرگونه شک را در باره غنا و توانمندی آن نفی می کند بنابراین حتما چنین منبعی در تعلیماتش از کارآمدترین شیوه ممکن استفاده کرده که شایسته است ما آن را روش بشناسیم و چون پای کلام معصوم(ع) دراحتجاجات و مناظراتشان در طرح و اثبات عقائد می نشینیم اشتراک اسلوب و شباهتهای میان روش آنان با روش قرآن ، شاگرد مکتب قرآن بودن آنان را بیش از پیش برایمان به ثبوت می رساند تا آنجا که می توانیم اسلوب قرآن و حدیث را به عنوان روشی واحد در طرح عقاید بشناسیم و چون به کتب بعضی از دانشمندان و محققان بزرگ در طرح عقاید رجوع کردیم ، عقاید اسلام را چنان یافتیم که جز دانایان به روش علمی علما در منطق و کلام و فلسفه و مانند آن کسی را یارای فهم آن نیست و همین امرموجب شد که به مقایسه میان روش یکی از این مکاتب فکری یعنی علم کلام که محققان بزرگی از علمای اسلام بدان دست یازیده اند با اسلوب قرآن و حدیث پرداخته و از لابلای مطالب آنان خصایص و ویژگیهای هر یک را به منصه ظهور رسانده و نشان دهیم.

نگارنده در این پایان نامه، در صدد ارائه چارچوبی از فعّالیت های دانشمندان و محدّثان شیعه در این دوره از تاریخ است و محورهای اصلی کار آنان را در عرصه حدیث و علوم حدیث، بیان می کند. وی می گوید از سرگذشت حدیث شیعه و تحوّلاتی که در مسیر خود از هنگام صدور تاکنون داشته است، به تاریخ حدیثْ تعبیر می شود، که به دو دوره متقدّمان و متأخّران، قابل تقسیم است. تاریخ حدیث در دوره متقدّمان - که از آغاز تا پایان قرن پنجم را دربر می گیرد - از سوی برخی محقّقان، مورد پژوهش قرار گرفته و کتاب هایی در این باره تألیف گردیده است؛ امّا بخش دوم تاریخ حدیث شیعه - که از قرن ششم تا عصر حاضر را شامل می شود - تاکنون مورد بررسی منسجمی قرار نگرفته است، و در نهایت، آثار و تألیفات حدیثی دانشمندان شیعه در کتب فهرست و تراجم، به طور پراکنده ثبت شده و درباره زندگی برخی از محدّثان نیز در کتاب های ترجمه، به اجمال و گاه به تفصیل، مطالبی بیان گردیده است. این پایان نامه در پنج فصل با یک مقدّمه مفصّل، گردآوری شده است مطالب موجود در مقدّمه عبارت اند از: پیشنه بحث، مراحل تحقیق، درآمدی بر تاریخ حدیث شیعه در دوره متأخّران، گذر از دوره متقدّمان به دوره متأخّران، نقش شیخ طوسی در حدیث و فقه، نقش محقّق حلّی و علّامه حلّی در فقه، دلایل رکود در عرصه حدیث، تجدید حیات اخباریان، زمینه های احیای اخباریگری، مراحل تکامل مکتب اخباریگری، اختلافات عمده اخباریان و اصولیان و سرانجامِ اخباریان. فصل اوّل، درباره تدوین جوامع حدیثی است. در این فصل به معرّفی بزرگانی چون مرحوم فیض کاشانی، شیخ حرّ عاملی، علّامه مجلسی، میرزای نوری، و تألیفات آنان از قبیل کتاب شریف الوافی، وسائل الشیعة، بحارالأنوار، مستدرک الوسائل، و تألیفات ارزشمند دیگری از قبیل جوامع الکلم، عوالم العلوم، الأوفی، الشفاء فی أخبار آل المصطفی و جامع المعارف و الأحکام پرداخته شده و ضمن توضیحات مفصّل در بیان شرح حال هر یک و معرّفی اساتید و مشایخ و شاگردان آنها، هدف از این تألیفات از زبان مؤلّفان این کتاب ها آمده است. فصل دوم، درباره تألیفات متنوّع در عرصه حدیث است. نگارنده، عمده تألیفات را در این زمینه تألیفات اربعین نویسی، مناقب نویسی، جمع و تدوین ادعیه و زیارات مأثور از قبیل إقبال الأعمال سیّد بن طاووس، جمع احادیث در اخلاق و آداب، گردآوری احادیث اعتقادی، گردآوری احادیث فقهی، توسعه و تکمیل تفاسیر نقلی مانند تفسیر الصافی مرحوم فیض کاشانی یا البرهان فی تفسیر القرآن بحرانی یا تفسیر نورالثقلین شیخ حویزی می داند و به معرّفی این آثار و بررسی آنها می پردازد. فصل سوم، درباره تحلیل و بررسی و شرح حدیث است. نگارنده، در این فصل به معرّفی و شرح کتب اربعه حدیثی شیعه پرداخته و شروحی از قبیل مرآةالعقول شرح الکافی، روضةالمتقین شرح کتاب من لا یحضره الفقیه، ملاذ الأخیار شرح تهذیب الأحکام و شروح کتاب الاستبصار را نام می برد و از سایر جوامع حدیثی نیز به کتاب تفصیل وسائل الشیعة و شروح و حواشی بر کتاب بحارالأنوار و شروح نهج البلاغة و صحیفه سجادیه و سایر کتب ادعیه و اذکار می پردازد. وی در فصل چهارم، از فعّالیت در راستای اصول حدیث و علم رجال بحث می کند؛ بحث هایی از قبیل درایةالحدیث، علم رجال حدیث، تعریف و تاریخچه پیدایش هر یک از این دو و نقش این دو در رابطه با حدیث، عناوین اصلی این فصل را تشکیل می دهند. همچنین به تناسب، تقسیم حدیث از دیدگاه متقدّمان و متأخّران و عوامل این تقسیم را یادآور شده و در پایان، کتاب های درایه ای و رجالی را معرّفی می کند. فصل پنجم، درباره موقعیت حدیث در دوران معاصر است. نگارنده، در این فصل، بیشتر به معرّفی تألیفاتی در زمینه پژوهش های حدیثی همّت گماشته و تدوین مجموعه های حدیثی را در عصر حاضر، از جمله فعّالیت های مثبت در این زمینه می داند. کتاب هایی را که در این فصل نام می برد، عبارت اند از: جامع أحادیث الشیعة، میزان الحکمة، الحیاة، آثارالصادقین، مسانید أئمةعلیهم السلام ، المعجم المفهرس ها، مستدرک ها و سرانجام، غریب الحدیث ها. در ادامه این فصل، نگاهی گذرا به تشکیل مؤسّسات تحقیقاتی در حوزه علوم حدیث دارد و تعدادی از این مراکز، شیوه کار و نوع محصولات هر یک، نام برده شده است. همچنین کتاب خانه های تخصّصی حدیث، زمینه ساز در تحقیقات و تألیفات حدیثی دانسته شده و به برخی از این کتاب خانه ها معرّفی شده است.

استاد عل ی­اکبر غفاری دانشمند و حدیث­ شناس­­ معاصر، دغدغۀ وجود اغلاط و اشکالات علم­ الحدیثی ­در ­متن و سند منابع حدیثی را داشت. وی با توفیقات الهی­ و براساس مهارتش در علوم اسلامی با ابداع ملاک­ها و معیار­ها­یی، این مشکلات را به خوبی حل نمود. با واکاوی ­آثار استاد،­ ­معیارهایشان­­ در تصحیح، تحقیق، تعلیقه­نویسی ­و نقد استخراج ­گردید که مهمترین ­آن­ها در تصحیح، عرضه­ و مقابلۀ ­متون بر نسخه­ های تصحیح و قرائت شده بر مشایخ و خطوط آن­ها، مراجعه به مصادر و علمای متخصص بود، ­در تعلیقه ­نویسی، رعایت تقوای ­علمی و امانت داری بود. در نقد متن، ارجاع به قرآن و سنت بود. در نقد سند از شناسایی و اعتباریابی راویان­ و ­بررسی­ کیفیت­ سند مدد جسته است. راهکارهای استاد در تصحیح و تحقیق بر تألیفات عالمان بزرگ معاصر هم­چون جامع ­المدارک، جلوه­گر تبحر ایشان و شایستۀ الگو گرفتن است. پژوهشگران علوم­ حدیث می­توانند با تأسی­ به­ سیرۀ­ وی ­درحدیث­ پژوهی ­و بهره جستن از روش­ها و معیارهایشان، به حدیث­ پژوهی تداوم ببخشند.

عالمان دینی در راستای فهم ونقد حدیث هریک دارای روشهای خاصی بوده اند، رسال? حاضردرصدد دستیابی به روشهای نقد و فهم حدیث در آثار «مرحوم استاد علی اکبر غفاری » بوده است بررسی آثار ایشان نشان دهند? این است که استاد غفاری به دلیل تبحر کم نظیرش درتصحیح انتقادی و نشر آثار اسلامی بسیار روشمند عمل کرده است. وی علاوه برتصحیح اشتباهات ناسخان وکاتبان، به مشکلات متون حدیثی نیزتوجه نموده و به نقد و فهم آنها پرداخته است. این پژوهش به جایگاه نقد و فهم حدیث در دیدگاه وی به همراه معیارهای آن مشخص گردیده است. در نهایت می توان از وی بعنوان حدیث پژوهی متن گرا یاد کرد، بدین معنا که تکیه ایشان بیشتر بر فهم و عدم طرد حدیث است و درحوزه نقد حدیث گرچه به نقد متن و سند توجه کرده است با این تفاوت بازتکیه روی متن هست و مبنای اعتبار وعدم اعتبار را متن دانسته و سند را شاهدی برتقویت یا تضعیف حدیث قرارداده است.

در این پایان نامه دو تفسیر شیعی به نامهای اطیب البیان اثر سیدعبدالحسین طیب و الکاشف تألیف محمدجواد مغنیه معرفی و مقایسه شده اند. نخست زندگی، انگیزه تألیف، آثار علمی، وجه تسمیه تفسیر آن دو، سپس ویژگیها، تشابهات و موارد اختلاف این تفاسیر بررسی شده اند . در این پژوهش ویژگی تفسیراطیب البیان تذکرات اخلاقی و استفاده اختصاصی ازمآخذ شیعی و خصوصیت تفسیر الکاشف توجه به مسائل اجتماعی دانسته شده است.

بحث از این که مفهوم جعل و وضع و نیز حدیث موضوع و مجعول چیست، و چگونه می توان وجود این عنصر نامبارک را در روایات دینی به دیده یک واقعیت نگریست و از عوامل دخیل در پیدایش و گسترش آن سخن به میان آورد و در صدد شناسایی عاملان آن و نیز انگیزه های آنان در این امر برآمد و از نفوذ و گسترش آن در متن منابع و متون دینی مسلمانان جلوگیری کرد، بحثی است که در این پایان نامه به آن اهتمام ورزیده شده و سعی گردیده تا حدّی به نقد و تحلیل آن پرداخته شود. این نوشتار، از یک مقدّمه و پنج بخش تشکیل شده است. در مقدّمه، نخست جایگاه حدیث و سنّت در اسلام پس از قرآن، اختلاف نظرها در حدود و کمّ و کیف سنّت، و نظر برخی بزرگان در این باره، از جمله نکاتی است که نگارنده از آنها یاد کرده است. بخش اوّل رساله، درباره هویّت حدیث جعلی است. نگارنده با عناوینی چون: لفظ موضوع از نگاه لغت شناسان، مراتب حدیث در نگاه عالمان حدیث و درایه، اصطلاح حدیث موضوع از نگاه عالمان حدیث و درایه، وجه تسمیه حدیث موضوع، جایگاه حدیث موضوع در میان سایر روایات، حکم نقل حدیث موضوع و تاریخچه جعل حدیث، درباره ریشه و منشأ حدیث مجعول به بحث پرداخته است. نگارنده در بخش دوم، در مورد ورود عنصر جعل در حدیث و شواهد دالّ بر این امر، بحث می کند. وی در این زمینه از شواهد (نقلی مانند آیات قرآن و روایات) یاد کرده و از شواهد غیر نقلی (عقلی و تاریخی) نیز دوازده مورد عمده از دلایل و شواهد غیر نقلی را یادآور شده است. در بخش سوم نیز به معرّفی و توضیح عوامل دخیل در پیدایش و گسترش جعل حدیث پرداخته شده است. نگارنده در قسمت اوّل به عواملی از قبیل: عدم کتابت و ضبط حدیث، نقل حدیث بدون ذکر سند و دخالت اهل کتاب اشاره دارد. در قسمت دوم نیز نقل به معنا در حدیث، تسامح در ادلّه سنن، اعتماد بیش از حدّ به صحابه، گسترش فتوحات اسلامی، تأویل گرایی، پیدایش احزاب و فرقه های سیاسی و کلامی و فقهی، جدال و درگیری میان متعصّبان دو مذهب بزرگ اسلامی (شیعه و سنّی) و اهداف سیاسی فرمانروایان را از جمله عوامل دخیل در گسترش جعل حدیث می داند. در بخش چهارم، اصناف و طبقات جاعلان حدیث و انگیزه های آنان در جعل حدیث بر شمرده شده است. این اصناف عبارت اند از: زنادقه، غلات، قصّاص و داستانسرایان. وی ضمن بررسی هر سه واژه از نظر لغت و ریشه و اصطلاح و ذکر برخی از عقاید هر یک از این سه گروه، نحوه پیدایش آنها و شیوه برخوردشان با حدیث را شرح داده و علّت و انگیزه هر یک را با ذکر مواردی بیان داشته است. در بخش پنجم، نگارنده، کیفیت شناسایی احادیث جعلی و راه های جلوگیری از نفوذ و نشر آنها را توضیح داده است. قسم اوّل را که خود از دو بخش مربوط به راوی و مروی تشکیل شده، تقسیم نموده و در مورد راهکارهای جلوگیری از نفوذ و نشر احادیث جعلی نیز دو راه عمده را با استشهاد به روایات، بیان داشته است. در پایان چند کتاب درباره احادیث جعلی معرّفی شده است.