آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

عمده منابع رجالی، محمد بن احمد شیبانی را چونان یک راوی ناشناس از مشایخ شیخ صدوق شناسانده اند که از او جز روایاتی در ضمن اثار شیخ صدوق، اثری بر جا نمانده است. این مطالعه بنا دارد با آزمون روش های مختلف نقد متون، داده های تاریخی پنهان در همین اندک شواهد بازمانده را استخراج کند و از این طریق، روشی نو برای شناسایی راویان تاثیرگذار و ناشناس جهان اسلام جوید، راویانی اثرگذار در بوم هایی که گذشت زمان، بقایای وجود تعالیم و مکاتبشان را محو کرده است.

مناهج البيان في تفسير القرآن، حاصل تدريس تفسیر مؤلف آن، مرحوم ملكى ميانجى است كه از اوان ورود به شهر مقدس قم، به سال 1378ق، آغاز گرديده است و نخستين جلد آن، تفسير سوره فاتحة الكتاب در سال 1413ق، به چاپ رسيده است. مجموع مجلدات آن، 6 مجلد و 6 جزء (دو جزء از آخر قرآن و چهار جزء از اول قرآن) است. مفسر محترم، در مقدمه جلد اول، پس از اشاره مختصر به روش تفسيرى خود، به مباحث علوم قرآن، فضيلت و شناخت قرآن و اهميت تفسير مى‌پردازد و نيز درباره حجيت ظواهر قرآن، تفسير قرآن به قرآن و تفسير قرآن به حديث، محكم و متشابه، تأويل و تفسير، تفسير به رأى، ناسخ و منسوخ، اعجاز و تحدى و حدوث قرآن سخن مى‌گويد و نكات ظريف و قابل توجهى در طرح مباحث و نقد ديدگاه‌هاى ديگران ارائه مى‌دهد. شيوه كلى مفسر، موجزگويى و در حد اشاره به مبانى تفسير و كلام و توضيح معانى و احيانا طرح و تحليل مباحث اعتقادى است. ترتيب مباحث در اين تفسير بدين شكل است كه در هر قسمت، مجموعه‌اى از آيات را مطرح مى‌كند و آن را از نظر بيان آيه و واژه‌شناسى، كلمه كلمه رسيدگى مى‌كند، سپس كلمات و جملات را توضيح مى‌دهد. در جايى كه حديثى رسيده باشد و به فهم كلام كمك كند يا در كليت بحث مفيد افتد، متعرض مى‌شود و از ديدگاه‌هاى مفسران شيعه و سنى، به‌ويژه شيخ طبرسى، شيخ الطائفه طوسى، جارالله زمخشرى، فخرالدين رازى استفاده مى‌كند. البته در بسيارى از موارد، اين نقل همراه با نقد و تحليل و مناقشه اقوال است. اين نقدها بيشتر نسبت به زمخشرى و فخر رازى است، گرچه كسانى مانند علامه طباطبايى و شيخ محمد عبده در تفسير المنار از اين نقدها بى‌نصيب نيستند و با تكيه كلام «و من العجيب»، آنان را مورد نقد قرار مى‌دهد. بدين سان از ويژگى‌هاى اين تفسير، همين قسمت از مباحث تفسير است كه به شكل گسترده و اجتهادگونه با نقادى و زير و رو كردن مطالب، به تحليل و بررسى آيات مى‌پردازد. به‌هرحال، طبق روال بسيارى از تفاسير كه مباحث، به ترتيب سوره و آيه به آيه شروع مى‌شود. اين تفسير نيز چنين است و در آغاز هر سوره، كلياتى از مطالب درباره سوره، مانند: مكى و مدنى بودن و ترتيب نزول را به نقل از مجمع البيان ارائه مى‌دهد، آنگاه به توضيح واژه و تبيين كلام و استشهاد روايت مى‌پردازد. مرحوم ملكى از منابع تفسيرى بسيارى استفاده مى‌كند. از مهم‌ترين منابع اين تفسير، مجمع البيان طبرسى، مفاتيح الغيب رازى، كشاف زمخشرى، تبيان شيخ طوسى و المنار رشيد رضا و الميزان علامه طباطبايى است. ضمنا يكى از تأليفات مفسر كتاب «بدايع الكلام» است كه به تفسير و تبيين آيات احكام - كتاب طهارت و قسمت‌هاى مهم صلات - مى‌پردازد و چنان‌كه از مقدمه اين اثر استفاده مى‌شود، حاصل بحث و تدريس مؤلف در جمع شاگردان خود در حوزه علميه بوده است و چون مباحث اين كتاب در بخش‌هاى زيادى با تفسير مشترك است، مى‌توان اين كتاب را مجموعه‌اى از اين تفسير به حساب آورد (چنان‌كه «توحيد الإمامية» ايشان نيز همين خصوصيت را دارد). به‌هرحال، در اين كتاب افزون بر مباحث تفسيرى و جمع ميان آيات و تطبيق و طرح مطلب فقهى و اصولى، به مباحث اعتقادى و معارف، همچون مباحث: امامت (ص80-123) شفاعت (ص199-204) و عصمت (ص125) مى‌پردازد و با همان مشرب مباحث را به‌طور استدلالى و تحليلى مورد توجه قرار مى‌دهد. از نكات قابل پيش‌بينى در اين كتاب، نقد آراى فلاسفه و طرح ديدگاه عرفا و نقد آنهاست. از نمونه بحث‌هاى مفسر در پژوهش‌هاى اصولى و ادبى، بحث طهارت اهل كتاب، حقيقت شرعيه و مفهوم «إنما المشركون نجس» (توبه، 28/9) است. طبق شواهد و ارجاع‌هاى تفسير، كتاب «بدايع الكلام» پيش از تفسير، نگارش يافته است. از نكات جالب توجه اينكه ايشان در تفسير قرآن، در جاى‌جاى اين كتاب از آيات ديگر، براى فهم و تفسير قرآن استفاده كرده و به موارد مختلف استشهاد كرده‌اند. مرحوم ملكى يكى از كسانى است كه به‌طور گسترده از روايات اهل‌بيت در تفسير و فهم معناى آيه و اشاره به مصاديق كلام استفاده مى‌كند و از جهتى مى‌توان احاطه مفسر به روايات اهل‌بيت و مراجعه به آن‌ها را از جنبه‌هاى مختلف، يكى از مشخصه‌هاى بارز اين تفسير دانست. از نكات قابل يادآورى، اهتمام مفسر به نشان دادن منابع روايى است و چون ايشان از منابع فراوانى در حديث و تاريخ و سيره استفاده مى‌كند، همواره مشخصات اين منابع را يادآور مى‌شود. از مهم‌ترين منابع روايى وى، كتب اربعه، تفسير البرهان، نور الثقلين، الدر المنثور، بحار الأنوار، سيره ابن هشام و مروج الذهب است. مرحوم ملكى يكى از كسانى است كه در آغاز تفسير، ضمن تأكيد بر اجتهادى بودن تفسير، به اهميت عقل در كار تفسير اشاره مى‌كند و در كتاب توحيد الإمامية، بحثى گسترده درباره عقل و حجيت آن در كتاب و سنت دارد و عقل را، به عقل اصطلاحى و عقل فطرى تقسيم مى‌كند و موارد تعارض ميان عقل و نقل را توضيح مى‌دهد. به‌هرحال تفسير مناهج پر است از استدلالات عقلى بر اثبات مطالب اعتقادى و اخلاقى و حتى فقهى. بى‌گمان كسى كه اجتهاد مى‌كند و به ظاهر الفاظ بسنده نمى‌كند و از چند و چون مطالب سؤال مى‌كند و كاوشى در مضمون و دلالت آيات دارد، در حقيقت كنكاشى عقلانى دارد و عقل خود را در مفهوم و پيام آيه به كار مى‌برد. مرحوم ملكى در تفسير، به لغت توجه بسيار گسترده دارد. در هر مورد، به‌ويژه در كلمات مشكل و غريب و بحث‌انگيز، استفاده از لغت و اقوال مفسران عصر پيامبر و تابعان، كار جدى اوست. ايشان در استناد به كلام لغويان، مانند ابن منظور در لسان العرب، ابن فارس در مقاييس اللغة، فيروزآبادى در قاموس المحيط، طريحى در مجمع البيان، راغب در مفردات يا كتاب‌هاى لغت معاصر، مانند: أقرب الموارد عنايت دارد و در مواردى به نظر مجمع البيان در بحث لغت‌شناسى‌ها، به‌ويژه گفتار تابعان در معناى واژه اهميت مى‌دهد؛ گرچه از نكات جالب اين بحث، استناد به معانى آيات ديگر و حتى روايات رسيده در تفسير است. البته گاه استفاده از روايت براى كاوش‌هاى واژگانى نيست و ارتباطى با تعيين مصداق و موارد معناى كلمه پيدا مى‌كند. مرحوم ملكى نسبت به تفسير آن دسته از آيات كه به علوم روز مربوط مى‌شود، بسيار مستنكف است و هر جا كه به آياتى اين چنين مى‌رسد، تنها با توجه به آيات مرتبط ديگر، تفسير مى‌كند و سعى دارد، از داخل شدن در بحث‌هاى علمى و فنى پرهيز كند و اگر در مواردى هم اشاره‌اى دارد، با توجه به گفته‌هاى مفسران پيشين است. مرحوم ملكى، از تربيت‌يافتگان مكتب تفكيك و از مخالفان روش تفسير فلسفى است. او با تفسير عقلانى، مخالفتى ندارد و همان‌طوركه در مقدمه تفسير اشاره مى‌كند يكى از منابع فهم قرآن را عقل مى‌داند؛ اما در جاى‌جاى تفسير به نقد فلاسفه و شيوه برداشت آنان در مسائل معروف و مورد اختلاف، ميان متكلمان و فلاسفه مى‌پردازد. از آنجا كه تفسير مناهج بسيار موجز است، طبعا بحث‌هاى مرتبط با تفسير در آن به شكل گذرا و در محدوده‌اى خاص مطرح شده است؛ لذا در زمينه علوم قرآن مباحثى را به‌طور فشرده و در سايه تفسير مطرح كرده است.

کتاب حاضر درباره زیارت امام حسین علیه السلام و فوائد و آثار دنیوی و اخروی آن می باشد.

‫بررسي آراء متکلمان بزرگ و مقايسه ديدگاه‌ها و آراء آنها در عصر ما بيشتر از گذشته مورد توجّه قرار گرفته است. اين نوع پژوهش‌ها در بالا بردن سطح انديشه‌ها و مرزشناسي عقايد ديني و نيز روش‌شناسي در علم کلام تأثير قابل ملاحظه‌اي دارد. اين پژوهش به تبيين و مقايسه آراء کلامي شيخ صدوق; و شيخ مفيد; که از متکلمان بزرگ شيعه در قرن چهارم و پنجم مي‌باشند پرداخته است. باور ما اين است که تاکنون بدين مقوله کمتر توجّه شده است در اين تحقيق هم روشهاي تبيين کلامي و هم آراء اين دو شخصيت بررسي شده است با اذعان به اين نکته که شيخ صدوق عالمي نقل‌گرا و شيخ مفيد دانشمندي عقل‌گرا مي‌باشد. مقايسه ديدگاه‌هاي اين دو بزرگ نشان مي‌دهد گرچه بین اين دو متکلم نامي شيعه اختلاف بنيادي در آراء کلامي به چشم نمي‌خورد امّا تفاوت‌هاي ميان آن دو بزرگوار در روش تبيين احکام و اعتقادات وجود دارد. صدوق; فردي متبحّر در احاديث است و بررسي‌هاي او در علم کلام به طور عمده از توضيح و تبيين احاديث تجاوز نمي‌کند. ولي شيخ مفيد; با اين‌که عقل را در دستيبابي به نتايج فکري به ياري و مساعدت وحي محتاج مي‌بيند عملاً در بررسي‌هاي کلامي حتي در صورت وجود حديث بر عقل تکيه مي‌کند. كليد واژه: فارسي: شيخ صدوق;‌، شيخ مفيد;، علم کلام، کلام تطبيقي، کلام شيعه. عربي: الشيخ الصدوق; – الشيخ المفيد; – الکلام المقارن – التطبيق.

‫اين پايان نامه، ديدگاه‌هاي کلامي شيخ صدوق( در کتاب الاعتقاد الاماميه و نظريّات کلامي شيخ مفيد در کتاب تصحيح الاعتقاد را که در ردّ کتاب نخست نگاشته شده، با يکديگر مقايسه مي‌کند و اختلاف نظريّات کلامي اين دو عالِم بزرگ شيعه و روش شناسي مباحث کلامي توسّط آنان را با يکديگر تطبيق مي‌دهد. نويسنده معتقد است ديدگاه‌هاي کلامي شيخ صدوق در کتاب اعتقادات الاماميه جنبه‌اي نَقلي و اخباريگري دارد، در حالي که انديشه هاي کلامي شيخ مفيد در کتاب تصحيح الاعتقاد که ردّ ديدگاه‌هاي کلامي شيخ صدوق محسوب مي‌شود، جنبه‌اي عقلي دارد. وي در عين حال معتقد است اختلاف نظر کلامي آنان در غالب موارد قابل جمع بوده و به راحتي مي‌توان ابهام آن ها را رفع نمود. پژوهش حاضر در چهار فصل تنظيم شده است. نويسنده در فصل نخست کلّياتي در ضرورت بحث از مسايل اعتقادي و فرضيه‌هاي مختلف تحقيق حاضر را بررسي مي‌کند. وي در فصل دوم به تبيين احوال، زندگاني، شخصيت علمي، تأليفات، نگرش‌هاي اعتقادي و کلامي شيخ مفيد و شيخ صدوق مي‌پردازد و ضمن معرّفي نمونه‌هايي از آثار مهّم آن ها، روش بحث در مسايل ديني خصوصاً اعتقادي توسّط آنان و اوضاع سياسي، فرهنگي، اجتماعي و علمي عصر آن دو را شرح مي‌دهد. در فصل سوم با اشاره به مباحث مقدّماتي در زمينه مسايل اعتقادي شيعه اماميه و ضمن بيان معناي عقيده از منظر عقلي و نَقلي، نقش آن در زندگي بشر از لِحاظ فکري و اجتماعي، اخلاقي و عرفاني و نيز مبحث اجتهاد و تقليد در عقيده را بررسي مي‌کند. در فصل چهارم و اصلي‌ترين قسمت کتاب نويسنده به مقايسه آراي کلامي شيخ صدوق در کتاب عقايد الاماميه و نظريّات کلامي شيخ مفيد در کتاب تصحيح الاعتقاد پرداخته و اختلاف نظرهاي آنان در برخي تفاسير و تأويلات انجام شده در آيات قرآن کريم، صفات و ذات خداوند، افعال خدا و افعال بندگان، جبر و تفويض، قضا و قَدَر، هدايت فطري بشر، بداء، نَفس و روح انسان‌ها، حقيقت مرگ، مفهوم نزول قرآن در شب قدر، عصمت، غُلات و مفوّضه، سبب وفات ائمّه( تقيه و موارد جواز و عدم جواز آن را به صورت مبسوط شرح مي‌دهد.

آنچه پیش روی دارید، بررسی ای است پیرامون قیمت و علل پیدایش سیستم دو نرخی کالاها و خدمات، این مقاله در دومین مجمع بررسی های اقتصادی اسلامی در شهریور 1369 ارائه گردیده است که به دلیل نیاز به بازنگری مجدد به این بحث، در اینجا از نظر خوانندگان گرامی می گذرد.

يكى از مهم ترين عرصه هاى گوناگون زندگى بشر، كه سهم عمده اى از روابط اجتماعى را به خود اختصاص مى دهد، زندگى خانوادگى و ارتباط با همسر است. يكى از مهم ترين ايده ها در روابط همسران، همنوايى، همدلى و دورى از تنش است كه از آن به سازگارى تعبير مى شود. همسرانى كه در خانواده اى سازگار زندگى مى كنند از احساس رضايت و امنيت بالايى برخوردارند و كمتر دچار اضطراب و مشكلات روانى مى شوند. در چنين خانواده هايى نيازهاى عاطفى و روحى فرزندان به خوبى تأمين مى شود و مهارت هاى زندگى اجتماعى به خوبى در آنها شكل خواهد گرفت. اين، خود نقش بى بديل استحكام خانواده را در اجتماع نمايان مى سازد. چنين خانواده هايى در واقع نيروهاى فعال، اثرگذار و ايده آلى را براى جامعه تربيت مى كنند. داشتن زندگى سازگارانه با همسر، به رعايت قواعدى در زندگى مشروط است. در اين تحقيق، در پى كشف نظر قرآن در اين زمينه هستيم. قرآن كريم با توجه به اهميت فراوانى كه براى خانواده و سازگارى همسران قايل است، به زن و شوهر براى ساختن زندگى اى آرام و صميمى و به دور از هرگونه تنش توصيه هايى دارد. در اين تحقيق از ميان اين توصيه ها، عوامل گرايشى را مورد بحث قرار مى دهيم. اين مقاله با روش تحليلى ـ توصيفى، عوامل گرايشى سازگارى از ديدگاه قرآن كريم بررسى، و از روايات تفسيرى نيز بهره گرفته شده است.

شیخ صدوق (ره)، یکی از بزرگترین شخصیت‌های علمی و کلامی شیعه در قرن چهارم هجری، با آثار و آموزه‌های خود در زمینه‌های مختلف حدیث‌شناسی، کلام و فقه، تأثیرات عمیقی در شکل‌دهی به تفکر دینی شیعه داشته است. یکی از مسائلی که همواره در نقد و بررسی اندیشه‌های وی مورد توجه قرار گرفته، جایگاه عقل در فرآیند استنباط‌های دینی او است. برخی از منتقدان به دلیل تأکید شدید شیخ صدوق بر نقل احادیث، او را به عدم توجه کافی به عقل و استفاده محدود از آن در تحلیل مسائل دینی متهم کرده‌اند. در عین حال، دیگرانی بر این باورند که او با وجود تأکید بر نقل، در عمل از عقل به‌عنوان ابزاری مهم در تفسیر و استنباط دینی بهره می‌برده است. این پژوهش با هدف بررسی تحلیلی اندیشه‌های شیخ صدوق و تأکید بر جایگاه عقل در رویکرد دینی او، به بررسی تأثیرات عقل‌گرایی در آثار این اندیشمند بزرگ می‌پردازد. در این بررسی، علاوه بر تحلیل مستقیم آثار شیخ صدوق، به واکاوی آراء و دیدگاه‌های دیگر متکلمان و اندیشمندان معاصر و پس از او پرداخته می‌شود. نکته قابل توجه آن است که اغلب دانشمندان و متکلمان به‌طور مستقیم شیخ صدوق را نقد یا تأیید نکرده‌اند، بلکه از تأثیری که از اندیشه‌های او پذیرفته‌اند یا روشی که برخلاف او اتخاذ کرده‌اند، می‌توان به نگرش‌های مختلف در باب عقل‌گرایی یا نقل‌گرایی وی پی برد. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که نیازی نیست که اندیشمندان یک دوره تاریخی، گروه خاصی یا حتی شخصیت‌هایی چون شیخ صدوق را به‌طور مطلق و یک‌جانبه به یک گرایش خاص منتسب کرد. به‌طور خاص، با اینکه شیخ صدوق در بسیاری از موارد به نقل احادیث و نصوص دینی پرداخته است، نمی‌توان او را متهم کرد که به‌طور کامل عقل را در فرآیند شناخت مسائل دینی نادیده گرفته است. بلکه بر اساس شواهد موجود در آثارش، می‌توان گفت که شیخ صدوق در پی ایجاد توازنی میان نقل و عقل بوده و در موارد مختلفی از عقل برای استنباط احکام دینی استفاده کرده است. پژوهش حاضر با رویکرد تحلیلی-توصیفی و بررسی عمیق آثار و نقدهای مختلف، به تبیین شیوه عقل‌گرایی شیخ صدوق پرداخته و نشان می‌دهد که وی از عقل نه به‌عنوان یک ابزار منفعل، بلکه به‌عنوان یک عامل فعال در فهم و شناخت دین بهره می‌برده است. این پژوهش می‌تواند به‌عنوان مبنای جدیدی در فهم نقش عقل در کلام شیعی و تأثیر آن بر سایر متکلمان و اندیشمندان دینی مورد استفاده قرار گیرد.

کتاب «فضائل الشیعه» به بررسی فضایل شیعیان می‌پردازد و نویسنده‌اش، شیخ صدوق، یکی از بزرگ‌ترین علمای شیعه است. شیخ صدوق با تألیف آثار مختلف و معتبر در زمینه‌های فقهی، کلامی و اخلاقی، نقش مهمی در تبیین و ترویج آموزه‌های دینی ایفا کرده است. این کتاب به عنوان یکی از منابع معتبر در میراث حدیثی شیعه شناخته می‌شود و بر فضایل شیعیان و جایگاه ویژه آنان تأکید دارد. در این اثر، شیخ صدوق به جمع‌آوری احادیثی پرداخته که به مقام و نقش شیعیان به عنوان پیروان راستین دین اسلام اشاره می‌کند. با اینکه محتوای این کتاب بسیار ارزشمند است، اما شهرت آن به اندازه دیگر آثار شیخ صدوق نیست و به همین دلیل، کمتر در منابع اولیه به آن پرداخته شده است. کتاب «فضائل الشیعه» شامل 45 حدیث در موضوعات مختلف است، از جمله مقام شیعه، منزلت دوستداران علی(ع)، آفرینش ارواح شیعیان پیش از ملائکه، مفهوم رافضی، جایگاه شیعه در بهشت و تأکید بر این‌که تنها حج شیعیان مورد قبول است. این احادیث نیازمند بررسی دقیق از نظر صحت صدور و اعتبار سندها و متون هستند. پایان‌نامه‌ی حاضر با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و شیوه‌ی کتابخانه‌ای، به اعتبارسنجی سندی و رجالی احادیث موجود در این اثر می‌پردازد. همچنین، نقد متنی این احادیث با مراجعه به کتب حدیثی و تفسیری انجام می‌شود تا احادیث صحیح از ضعیف شناسایی شود. در نهایت، نتیجه‌گیری خواهد شد که با وجود ضعف‌های سندی و رجالی و عدم اتصال اسناد به معصوم (ع)، محتوای بیشتر این روایات از منظر قرآن و سنت مورد تأیید است.

سرآمد محدثان امامیه محمد بن علی بن بابویه قمی(381ق) معروف به شیخ صدوق است. او از یکسو منسوب به قم و از دیگر سو وجیه طائفه در خراسان و از طرفی دیگر نزیل بوم ری است. شیخ صدوق در سفر به بوم ری دوران علمی و جدید خویش را آغازنمود. فعالیت و حضور شیعیان در ری و وفور راویان برجسته در این سرزمین، ری را متفاوت از مراکز حدیثی مطرح آن زمان کرده بود. فضای سخت گیرانه فکری قم و ویژگی‌های متمایز ری همچون محفلی برای طرح اختلافات و عقاید گوناگون، درگیری های سیاسی و نظامی بر سر تصاحب این سرزمین و از همه مهمتر وضعیت اقتصادی مناسب، باعث تمایز این شهر گردیده بود تا جایی که جویندگان دانش؛ موطن رشد و شکوفایی علمی خود را در ری ترسیم می‌کردند. حضور مشایخ حدیثی در ری، مذاهب شیعی همچون زیدیه، اسماعیلیه و امامیه و اهل تسنن همچون حنفیه، شافعیه و حنبلیه بر تفاوت این بوم می افزود. سرزمین ری با تمام ویژگی های منحصر به فرد خود در قرن چهارم مقصد جدید علمی است که شخصیتی همچون صدوق در آن حضور یافت. این جستار نیز با هدف ارزیابی نقش ری در شکل گیری مکتوبات حدیثی و شخصیت علمی ابن بابویه و تاثیر گذاری او بر زاد بوم فکری ری با روش توصیفی و اکتشافی با تأکید بر منابع کتابخانه ای نگارش یافته است. پیجویی فضای علمی ری و آثار شیخ صدوق نشان داد که مکتوبات شیخ صدوق در تکوین، تسریع و تکامل خود از بوم ری اثر جدی پذیرفته اند. جمع بین عقل و نص گرایی، انتقال اخبار اهل تسنن به منابع صدوق، حضور مرجئه، اصحاب حدیث و معتزلیان در ری و اندیشمندانی از بغداد، قم، خراسان، قزوین در این اثرگذاری نقش مهمی داشته است. با فحص در میراث روایی صدوق؛ مشایخی از شیعیان اهل ری همچون همچون علی بن عبدالله وراق رازی، حسین بن ابراهیم بن هشام مودب و... و از محبان اهل بیت(متشیعان) نظیر ابوطیب حسین بن احمد بن محمد رازی و از اهل تسنن حسین بن محمد اُشنانی، احمد بن محمد بن صقر صائغ، علی بن فضل بن عباس بغدادی، محمد بن احمد بن علی بن اسد اسدی و احمد بن حسن قطان و... رازی شناسایی و تاثیر آن بر بیان و بنان صدوق روشن گردید. هر کدام از مشایخ پیش گفته در انتقال اخباری از کوفه و بغداد و خراسان و قزوین و قم به ری اثر ویژه‌ای داشتند. البته در این اتفاق مبارک وجود تنوع فکری فراوان، فعالیت مذاهب اسلامی، جو شیعی ملایم، حمایت دولت آل بویه، و فضای گفتمان علمی باز بی اثر نبود. در شکل گیری مکتوبات صدوق از یکسو مشایخ حدیثی و فضای باز ری و از طرفی دیگر حرّیت، شجاعت و آزاد اندیشی و حقیقت جویی صدوق موثر افتاد. پژوهه حاضر به خوبی نشان می‌دهد که تربیت عالمان نوآور در بستر تعاملات آزاد و پویای فرهنگی علمی همچون بوم ری حاصل می‌آیند.