آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

التبصیر فی الدین اثری در دانش فرقه شناسی است که ابوالمظفر اسفراینی در قرن پنجم به رشته تحریر درآورده است. این کتاب از جمله آثاری است که محققان عرصه شیعه شناسی در بازخوانی شیعه از اطلاعات آن بهره می گیرند. وی کتاب را بر پایه حدیث افتراق تالیف کرده و از میان هفتاد و سه فرقه، بیست فرقه را به شیعه اختصاص داده است. آغاز شکل گیری شیعه امامی که در این کتاب با عناوینی چون رافضی، امامی، قطعیه و اثنی عشریه شناسانده شده به ابن سبای یهودی نسبت داده شده است. تفاوت اصلی فرقه امامیه در اندیشه اسفراینی بر سر اختلاف در مساله امامت در میان این فرقه بوده است. در تصویرگری اسفراینی از امامیه به دلیل این که این گروه عقیده ای به قرآن و حدیث ندارد، به بسیاری از مشکلات اعتقادی مانند تحریف قرآن، تشبیه، تجسیم، جبر و ... هم معتقد هستند. در این میان ائمه معصومین علیهم السلام جایگاه ممتاز و ویژه ای در التبصیر دارند لیکن نه تنها ارتباطی بین روافض و حضرات معصومین علیهم السلام در این اثر وجود ندارد بلکه به طور اساسی نفی می گردد. به طور کلی نه همانند یک فرقه نگار بلکه مانند یک اشعری متعصب تلاش کرده که پندار و باور خویش را نیکو بپروراند و در مقابل، تمام معایب و بدی ها را به دیگران به ویژه روافض نسبت داده است.

بی‌تردید ارائه و تبیین آموزه‌های عمیق شیعه که ریشه در کتاب و سنت دارند، نیازمند بستری مناسب است که تحقق آن در ارتباط مستقیم با همسویی یا عدم همسویی عناصر اثرگذار تاریخی یا همان اجزاء سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی است. تأملی در این عناصر، بر تأثیر آن ها در روند ارائه اجمالی _ تفصیلیِ دستگاه معرفتی شیعه و تبیین آن در دوره‌های مختلف حضور امامان _ بدون پیدایش تغییر در مبانی آن _ مهر تأیید می‌نهد. نوشته پیش رو تلاش دارد تا نظریه فوق را به‌صورت تطبیقی در مورد آموزه امامت بر اساس روایات اهل‌بیت ارائه نماید که در آن ضمن پاسخ به چرایی برخی پدیده‌های تاریخی _ معرفتی، چگونگی روند مذکور را پیش از دوران غیبت، آن چنانکه منظومه معرفتی اهل‌بیت در نهان دارد، نشان دهد.

این مقاله به بررسی چهار منبع از منابع معرفت کلامی با رویکرد متمایزی از امامیه نخستین در دوران حضور می پردازد. در این کار به منظور دست یابی به مولفه های لازم برای پیدا کردن یک پارادایم و الگوی مستقل فکری در میان امامیه دوران حضور که آنان را از متکلمان عصر خود و هم چنین از اندیشمندان دوره های متاخر متمایز می کند از روش تحلیل تاریخی بر مبنای منابع حدیثی، کلامی و تاریخی استفاده شد. به نظر می رسد همه امامیه به جز گروهی اندک از محدثان درباره منبع معرفتی اول یعنی عقل و ارتباط آن با وحی معتقد به نوعی حجیت توامان بودند. امامیه نخستین درعین اعتقاد به حجیت مستقل عقل، برخلاف معتزله حجیت عقل را انحصاری و بدون نیاز به وحی نمی دانستند. در مسئله فطرت، امامیه نخستین معتقد بودند یکی از مهم ترین رسالت های پیامبران نه استدلال عقلانی کردن درباره توحید بلکه زنده کردن میثاق فطرت انسان ها بوده است. در بحث ادراک حسی، صائب بودن ادراک حسی به حقیقت خصوصا با توجه به تعالیم قرآن کریم امری مفروغ عنه بود. دست آخر اینکه در مسئله شهود، امامیه درست در مقابل دو دیدگاه افراطی و تفریطی اهل سنت حدیث گرا و معتزله عقل گرا، به تبیین رویت قلبی خداوند پرداختند.

عقل، در جايگاه مهمترين منبع معرفتيِ انسان، در حوزه خداشناسي محدوديت هايی دارد. متون ديني اين محدوديت ها را در شناخت ذات، صفات و نيز برخي افعال (مخلوقات) به صراحت گزارش ميكنند و علاوه بر گزارش، چرايی اين محدوديت را نيز بيان ميكنند. روايات در بيان چراييِ محدوديت های عقل در حوزه هاي گوناگون خداشناسی، شيوه های دست يابی عقل به معرفت را تحليل كرده اند و اين روش ها را كه " احاطه، ضبط، تقسيم، تقدير و تصور" هستند در شناخت ذات، صفات و برخی افعال الهي ناكارآمد مي دانند، زيرا معرفتی كه با اين شيوه ها قابل اصطياد است، معرفتی است كه در محدوده ای بگنجد و چون ذات و صفات الهي هيچ نهايتی ندارد و بسيط است، پس به ادراك عقل درنمي آيد.