آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

مسأله‌ی ظهور حضرت مهدی (عج) درآستانه‌ی قیامت به منظور برقراری عدل و داد در سرتاسر گیتی، همواره به عنوان یک باور مشترک و اصیل مورد پذیرش و توجه اندیشمندان شیعه و سنی قرار گرفته است. با این وجود اختلافاتی در مورد برخی از زیر مجموعه‌های مرتبط با این موضوع، در میان آرای علمای فریقین مشاهده می‌گردد. پژوهش حاضر، با هدف ارزیابی و تحلیل دیدگاه سه تن از مفسران نامدار اهل سنت یعنی قرطبی، فخررازی و نسفی پیرامون مهدویت، با روش توصیفی -تحلیلی نگارش یافته و تمرکز اصلی بحث بر موضوعاتی از مهدویت بوده است که مورد توجه این مفسرین قرارگرفته است. ضرورت این کنکاش به دلیل خلاء پژوهشی موجود در این عرصه و به منظور رفع شبهات علمی مطرح شده توسط این مفسران می‌باشد و نتایج حاصله از آن نشان می‌دهد که سه مفسر یاد شده در مواردی همچون نسب مهدی موعود (عج)، اعتقاد به عدم تولد آن جناب، تردید در دوران غیبت کبری و انتظارِ مورد ادعای شیعه، جلوه دادن عملکرد عیسی بن مریم (ع) درجریان حاکمیت اسلام و انکار حادثه‌ی رجعت در آخرالزمان، دارای آرایی نزدیک به هم بوده و نظرات اختلافی آنان بیشتر در ذیل آیات مربوط به آینده‌ی انسان و اسلام مشاهده می‌شود. باید افزود که با کمک شواهد تفسیری و ادله‌ی عقلی و نقلی به شبهات مطرح شده توسط این مفسران پاسخ داده شده است.

این پژوهش تحلیل‌ها و خوانش‌هایی نو از آراء سنّتی فخر رازی در دو حوزه‌ی هستی‌شناسی ارزش‌های اخلاقی و انگیزش اخلاقی ارائه داده است. مباحث این دو حوزه، از مباحث بنیادی در حوزه‌ی اخلاق هستند؛ به طوری که سرنوشت مسائل اخلاقیِ بسیاری به مبانیِ پذیرفته شده در این دو حوزه، وابسته است. نگارنده به تبیین رابطه‌ی الهیّات و وجود ارزش‌های اخلاقی نزد فخر پرداخته و با تکیه بر مبانی فکری فخر، واقع‌گراییِ تعالی‌گرایانه را از آراء فخر استنباط نموده است. نکته‌ی کلیدی آراء فخر در این زمینه، منشأئیت خداوند در ارزش‌های اخلاقی است. به این ترتیب، سعادت اخروی و نقش پیامبران الهی در این زمینه، جایگاه ویژه‌ای دارد، همچنین اوصاف خداوند (نظیر عالمیّت و قادریت، اراده‌ی خداوند، رحیم بودن، معزّ و مذلّ بودن، حکمت داشتن، بارّ و محسن، ضارّ و نافع و هادی بودن) و دیدگاه فخر مبنی بر شرعی بودن حسن و قبح، از مبانی فکری فخر در تعالی‌گرایی اخلاقی است. همچنین فخر با ذکر مبانی‌ای نظیر عقیده‌ی کسب، اثبات جبر از راه‌های متعدد و تاکید بر ایجاد افعال و انگیزه‌ها صرفاً از سوی خداوند، نگاهی جبرگرایانه را ترویج داده است. برخی پژوهشگران بر اساس این دسته از مبانی، خوانشی ذهنی‌گرایانه و پیامدگرایانه از فخر ارائه داده‌اند. نگارنده با تکیه بر تفکیک معنای شرعی حسن و قبح اخلاقی نزد فخر، از معانی عقلی و غیر اخلاقی آن (نظیر ملایمت و منافرت، و لذت و درد) در جهت ردّ آن و اثبات تعالی‌گرایی فخر کوشیده است. بر این اساس، هر چند فخر صرفاً اراده‌ی خداوند را ایجادکننده و منشأ همه‌ی امور می‌داند، اما در برخی بیان‌ها نظیر تاکید بر تقویت اراده‌ی اولیه‌ی انسان از سوی خداوند، به نوعی نقش انسان در افعال خویش را پذیرفته است. از طرفی بر سعادت اخروی و لزوم الگوبرداری انسان از انبیاء و سعی در تشبّه به خداوند در این زمینه تاکید دارد. به این ترتیب، بیان‌های جبرگرایانه‌ی وی بازتاب دغدغه‌های کلامی او در مسأله‌ی توحید است. وی به عنوان معلّم و فیلسوف اخلاق، ضمناً بر نقش آدمی در سرگذشت اخلاقی خویش تاکید دارد. در حوزه‌ی انگیزش اخلاقی، در نگاه بدوی، دیدگاه فخر شناخت‌گرایی در زمینه‌ی ماهیت انگیزش اخلاقی را بازتاب می‌دهد، امّا با توجه به تاکید فخر بر عوامل متعددی نظیر تاثیر الفت با دوستان و عقاید و عادت‌های انسان در این زمینه و تاثیر تعادل مزاج بر اخلاق، رویکردی شخصیت‌گرایانه از آراء او استنباط می‌شود. در این رویکرد، باور، شرط لازم انگیزش اخلاقی است، امّا کافی نیست و فاعل باید در زمینه‌ی عوامل موثر بر شخصیت نیک، وضعیت مناسبی داشته باشد. در زمینه‌ی رابطه‌ی باور و داوری‌های اخلاقی با انگیزش اخلاقی، دیدگاه فخر، درون‌گرایی ضعیف یا الغاء پذیر است، به این ترتیب، وی این رابطه را نه ضروری بلکه اقتضایی می‌داند، رابطه‌ای که از عوامل متعددی متاثر بوده و می‌تواند توسط آنها لغو شود. نظریه‌ی انگیزش فخر با وجودشناسی ارزش‌ها نزد او سازگار می‌نماید؛ باورهای فاعل (اعم از باورهای دینی در حوزه اوامر و نواهی الهی، توصیفات شرع از صفات خداوند، بهشت و جهنم و سعادت و شقاوت)، در کنار سایر عوامل موثر بر شخصیت اخلاقی، می‌تواند به انگیزش اخلاقی منجر شود.

قرآن کریم آخرین کتاب آسمانی است و شبهات بسیاری از خاورشناسان درباره قرآن وجود دارد. این شبهات در مجموع به پنج دسته اصلی تقسیم می شود: منبع قرآن کریم. فرهنگ های عصر قرآن، تفاوت و تناقض های قرآنی در مورد داستان های قرآنی، مخالفات قرآن با علوم تجربی و قصص قرآنی. فخر رازی در کتاب مفاتیج الغیب در پنج محور گفته شده به برخی شبهات پاسخ داده. وی به پنج شبهه در مورد منبع قرآن کریم، شش شبهه در مورد فرهنگ های عصر قرآن، پنج شبهه در مورد اختلاف و تناقض در آموزه ها و داستان های قرآنی و به هفت شبهه در زمینه علمی و معرفتی و در نهایت به پنج شبهه در قصص قرآن پاسخ داده است. از این رو فخر رازی را می توان از معدود علمایی دانست به مبحث شبهات قرآنی پرداخته و در مقام پاسخگویی به این شبهات بوده.

در میان اندیشمندان اشعری، فخر الدین رازی کسی است در زمینه ی جبر و اختیار نظریه ثابتی نداشته است، وی در راستای تفسیر آن دسته از آیات قرآن کریم که از ظاهر آنها جبر استنباط می شود، گاهی انسان را در افعالش مجبور می داند و گاهی مختار. گاهی برای گریز از دام جبر به نظریه ی کسب رو می آورد و انسان را مکتسب می پندارد و گاهی نظریه ی کسب را غیرقابل دفاع می داند. او گاهی برای فرار از نقد شیعیان، به نظریه ی امر بین الامرین _ که آن را با سلیقه ی خود تبیین کرده است - اعتقاد پیدا می کند. پژوهش حاضر به روش تحلیل مفاهیم، مبانی و استدلال ها، در جستجوی بیانی جامع درباره نظرگاه فخر رازی در باب جبر و اختیار است. بدین ترتیب پس از بیان تاریخچه کوتاهی از مکاتب اسلامی در زمینه ی جبر و اختیار، به تبیین مبانی فلسبفی جبر و اختیار از منظر فخر رازی پرداخته خواهد شد. در این راستا به ضرورت از حسن و قبح افعال، مساله قضا و قدر و نیز مسئله ی اراده و مشیت الهی در ارتباط با جبر و اختیار سخن به میان خواهد آمد. با )1 )تبیین جبری بودن مسئله ی هدایت و ضلالت، )2 )مخلوق و جبری بودن ایمان و کفر، )3 )استناد افعال انسان به خداوند متعال در نظرگاه فخر رازی، در نهایت به اثبات راهی میانه ی جبر و اختیار از منظر او می رسیم.

از فخر الدين رازي (م 607). پس از دقت و تحقيق به دست مي آيد كه كتاب تحصيل الحق و تفضيل الفرق كه با نام اصول الدين و تحصيل الحق في تفصيل الفرق يا اصول الدين و الملل و النحل نيز ياد شده است و متن عربي و فارسي كهن آن -احتمالا هر دو از امام فخر رازي - در دست است (البته متن عربي كامل و فارسي ناقص) كتابي است داراي دو جمله. جمله نخست در اصول عقائد در هشت باب و جمله دوم در اديان فرق اسلام و خارج اسلام در ده باب. در جمله اول آن رازي سلسله استادان فقهي و اصولي (كلامي) خويش و نيز اعتقاد محكم خود را به مذهب اشعري ياد مي كند. كتاب اعتقادات الفرق كه متن عربي آن با تحقيق دكتر سامي النشار چاپ شده و متن فارسي آن به اهتمام سبزواري در دانشگاه تهران چاپ شده است. جمله دوم همان كتاب تحصيل الحق است نه رساله مستقلي ديگر. تحرير ديگريست. (محمد تقي دانش پژوه) اين همان تحصيل الحق و تحقيق الفرق رازي است كه متن فارسي و عربي آن در دست است. اين كتاب، در دو «جمله» تأليف شده است: جمله نخستين، در ادله اصول دين، جمله دوم، در شرح بعضي از مقالات اهل عالم. (اشكوري، صادق) آغاز كتاب: هر ثنا كي عقول و اوهام و خواطر و افهام بمبادي و غايت آن نرسيد و باوايل و نهايت ... [مجلس شورا 22/303 و 41/85؛ فهرست دانشگاه تهران 16/497 -498؛ آستان قدس 4/25؛ چهارده رساله با تصحيح سيد محمد باقر سبزواري (كه متن فارسي دو بخش - جمله- اين رساله به گونه دو رساله مستقل 1-اصول عقائد و تحصيل الحق 2-اعتقادات فرق به چاپ رسيده است]