آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه علم دینی جوادی آملی، که به زعم وی راه‌حلی برای مسئله تعارض علم و دین است، با انتقادات جدی مواجه شده است. این مسئله که چرا این نظریه تا این حد نقد شده، موضوع اساسی این نوشته است. به نظر می‌رسد این نظریه به پیش‌فرض‌ها، مفاهیم و رویکردهایی متکی است که با پیش‌فرض‌ها، مفاهیم و رویکردهای اندیشه‌ورزان مسئله تعارض علم و دین متفاوت است و همین تفاوت در پیش‌فرض، مفاهیم و رویکرد، منشأ بروز سوء‌برداشت‌ها و مانعی در راه اقبال به این نظریه بوده است. در این مقاله با استناد به متون جوادی آملی به برخی از این پیش‌فرض‌ها، مفاهیم و رویکردها اشاره کرده‌ام. نگرش سنتی به ساختار علم، ارتباط یک‌طرفه علم و فلسفه، مفهوم فردی، یقینی و متفاوت از «علم» در کنار رویکرد و چشم‌انداز کلامی به مسئله علم و دین، نمونه‌هایی از این تفاوت‌ها است. اینها می‌توانند ریشه برخی از مخالفت‌ها با این نظریه را توضیح دهند و نشان می‌دهند که هر راه‌حلی برای مسئله علم و دین، باید به این تفاوت‌ها توجه کند.

قرآن کریم، کتاب استدلال و برهان است تا آنجا که بیش از سیصد مرتبه دعوت به تعقل نموده و حتی از مخالفان خود طلب برهان کرده است. با این حال برخی معتقدند قرآن، برهانی بر اثبات وجود حق تعالی ـ که اساس توحید و رکن همه ادیان شمرده می‌شود ـ اقامه نفرموده است. لذا این پژوهش در صدد است با تمرکز بر آراء و نظریات حضرت آیت‌لله جوادی آملی، اثبات نماید که می‌توان براهینی بر اثبات وجود حق تعالی از این کتاب آسمانی استفاده نمود و چنین ادعا نمود که هرچند اصل هستی مبدأ در بسیاری از آیات مفروغ عنه و مسلم گرفته شده است، لکن چنین نیست که قرآن هیچ گاه به آن نپرداخته باشد. این پژوهش در همین راستا، دو برهان از براهین عقلی و فلسفی اثبات وجود حق تعالی یعنی برهان «امکان و وجوب» و «امکان فقری» را مورد توجه قرار داده و با استنباط مقدمات آن‌ها از قرآن کریم، اقامه برهان بر وجود خدا در قرآن را به اثبات رسانیده است. لازم به ذکر است، انجام پژوهش‌هایی از این دست می‌تواند جلوه‌ای از تفکیک ناپذیری قرآن و برهان و نمایی از اعجاز علمی این کتاب آسمانی را به سهم خود آشکار نماید.

در متون دینی، معارف عقلی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. تبیین دقیق نقش عقل در هدایت انسانها و رابطه آن با وحی، مورد بررسی های فراوانی قرار گرفته است. این پژوهش تاملاتی است انتقادی دربرخی ازمطالب کتاب منزلت عقل درهندسه معرفت دینی حضرت آیت الله جوادی آملی دامت برکاته. معظم له دراین کتاب درصددتبیین جایگاه عقل وعلم دردین ومعرفت دینی است. این کتاب هرچند واجد نکاتی است ارزشمند ومفید، اما به نظر می رسد پاره ای ازنکات آن جای تأمل جدی دارد. دراین مقاله به پاره ای از این نکات و تأملات ذیل پرداخته شده است. نکاتی که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است به شرح زیر است: نسبت علم و دین ، راهکار حل تعارض عقل و نقل ، مصباح بودن عقل و علم برای شریعت ، آگاهی از علوم شرط استنباط فقهی، پرده نشینی حقیقت وحیانی دین ، تشبیه کشف معصوم به اصل امتناع تناقض، اسلامی شدن علوم رهاورد نظریه کتاب،راهکار اسلامی کردن علوم، مصباح بودن عقل و نقل ، پرسش استیضاحی از خدا.

بحث سعادت و معرفت یکی از دغدغه های انسان و نظام های مختلف فکری و از مباحث مهم دینی، فلسفی، کلامی و اخلاقی است که از دیر باز ذهن بشر را به خود مشغول کرده است. همانطور که ظرف تحقق سعادت و کمال حقیقی انسان مورد اختلاف است، برخی آن را در حیات دنیوی و مادی می دانند و برخی آنرا در ورای حیات مادی یعنی جهان اخروی تلقی می کنند؛ بنابراین راه های دستیابی به آن نیز متفاوت است. این نوشتار درصدد است ابتدا معنای سعادت حقیقی و ارتباط آن با معرفت را از منظر آیت الله جوادی آملی نشان دهد و سپس به بیان دیدگاه نهایی ایشان برای رسیدن به سعادت و کمال حقیقی بپردازد. آیت الله جوادی آملی حکیمی متأله است و بر اساس مبنای اصالت وجود در حکمت متعالیه، سعادت را امری وجودی می‌داند. از مباحث مهم و پایه ای در باب معرفت، شناختِ خود ِ انسان است که بدون آن، راه یابی به هیچ نوع معرفت و شناختی امکان پذیر نخواهد بود. به اعتقاد آیت الله جوادی آملی معرفت توسط نفس حاصل می شود و اختلاف قوا و ابزار کسب معرفت، در شدت و ضعف قوای نفس انسانی می باشد. ایشان با توجه به قوای ادراکی انسان، ابزارهای معرفتی را به، حواس پنج گانه، خیال، وهم، متخیله، عقل و قلب تقسیم می کند. از دیدگاه آیت الله جوادی آملی هر چیزی کمال خاص خود را دارد و سعادت غایت مطلق و مطلوب نهایی انسان است. از نگاه وی معرفت خداوند و پس از آن معرفت نفس، مهم ترین معرفتی است که در تحقق این مهم نقش اساسی ایفا می کند و این فرایند در مرتبه عقلانی حاصل می شود. بدین نحو که نفس صورت عقلانی به خود می گیرد و در نهایت با رسیدن به این مرتبه به بیشترین لذت ممکن دست می یابد.

قرآن و روایات، از مه مترین منابع تفسیری هستند که پیوند وثیقی با یکدیگر دارند. شناخت رویکردهای روایی مفسران و بررسی گون ههای بهر همندی ایشان از روایات، یکی از شاخ ههای شایسته توجه در تفسیر به شمار م یرود. در دوره معاصر تفسیر تسنیم، تنها تفسیر اجتهادی است که جامع رو شهای مختلف تفسیری اعم از قرآن به قرآن، روایی و عقلی است و می کوشد تا برنام ههای سعاد تآفرین قرآن را در راستای بهر همندی از روایات گهربار معصومین؟عهم؟، به متن زندگی انسا نها بیاورد. این نوشتار با پردازش اطلاعات به روش توصیفی _ تحلیلی و گردآوری به شیوه کتابخان های، به بررسی رویکرد تفسیر تسنیم نسبت به روایات تفسیری پرداخته است. بر پایه یافت ههای تحقیق اگر چه از نظر آی تالله جوادی آملی حجیت سنت وابسته به قرآن است، اما ایشان جایگاه اه لبیت؟عهم؟ نسبت به باطن قرآن را مه متر از قرآن م یداند و به حجیت سنت قطعی )اعم از متواتر و خبر واحد همراه با قرائن یقینی( معتقد است و نقش آ نها را در تفسیر قرآن، همتای آیات قرآن م یداند. ایشان سنت قطعی در تمام روایات تفسیری و خبر واحد ظنی را تنها درباره روایات تفسیری فقهی حجت م یداند. این مفسر گرانقدر در فهم واژ هها، جمالت، تأویل بطن و مراد پنهان و مصداق آیات، از روایات بهره برده و مصادیق آیات قرآن را از باب جری و تطبیق دانسته است، نه تفسیر مفهومی که در ای نصورت حتی اگر مصداق کامل باشد، غیر منحصر و تعد دپذیر خواهد بود؛ مگر در جایی که مصداق، مساوی با معنا و تفسیر مفهومی باشد که در این صورت معنا و مصداق انحصاریِ آیه است.

صمدیّت خداوند متعال در هستی‌شناسی انسان، اوصاف و ویژگی‌ها و غایت‌شناسی اوکارکرد دارد. این مسئله که مبتنی بر انسان‌شناسی توحیدی است، از اسماء و صفات الهی در شناخت مسائل مرتبط با انسان‌شناسی بهره می‌گیرد. شناخت انسان از سه راه خداشناسی، تفسیر انسان به انسان و شناخت از راه آثار و لوازم صورت می‌گیرد. انسان‌شناسی مبتنی بر خداشناسی به دو صورت شناخت از طریق فعل خدا؛ یعنی شناخت از طریق آیات و روایات و شناخت از طریق اسماء و صفات الهی انجام می‌شود. در این پژوهش به شناخت انسان از طریق یکی از اسماء و صفات الهی یعنی صمدیّت خداوند متعال پرداخته شد. یافته‌‌های پژوهش نشان داد از دیدگاه آیت‌الله جوادی بر اساس صمدیّت الهی، وجود انسان، وجودی وابسته و معلّق به خداوند متعال است. بر اساس صمدیّت الهی معرفت انسان به خدا تنها از طریق معرفت حضوری حاصل می‌گردد و تفکر در ذات الهی نیز بر اساس صمدیّت خداوند برای انسان امکان‌‌پذیر نخواهد بود. صمدیّت خداوند انسان را در معرفت نفس خویش به خدا نیازمند و افعالش را نیز مظهر و مرآت خداوند متعال قرار می‌دهد. صمدیّت الهی مالکیت حقیقی انسان را، مالکیتی محدود و با اذن و اجازه از خداوند متعال قرار داده و مالکیت اعتباری او نیز محدود به جایی است که در فضای شریعت برای خداوند متعال مالکیت اعتباری قائل نشده باشد. بر اساس صمدیّت الهی، ساحت جسمانی وجود انسان برای توجه دادن به مبدأ حقیقی و ساحت روحانی انسان، پایگاه کمالات و به وجود آورندۀ حیات معنوی به همراه حیات ظاهری است. اسناد روح به خدا نیز، اسناد تشریفی است و اسناد حقیقی برخلاف صمدیّت الهی است. فطرت انسان بر اساس صمدیّت الهی، نه تنها کمال‌‌گرا، بلکه کمال مطلق‌خواه و کمال مطلق‌گراست. حقیقت فطرت، ربط وجودی آگاهانه است و از این باب هم خداشناس است و هم خداگرا. حقیقت خلافت از منظر صمدیّت الهی، خلافت الهی انسان نسبت به تمام ماسوی‌الله و ملاک خلافت، تعلیم همۀ اسماء به انسان است. مراتب خلافت به مراتب صمدیّت انسان بستگی دارد و هر انسانی توانایی خلیفه شدن را داراست. منشأ ولایت، صمدیّت است و انسان نیز به همان میزانی از ولایت بهره دارد که از صمدیّت بهره‌‌مند باشد. بر اساس صمدیّت حرکت و صیروت انسان ضرورت داشته و محرّک اصلی حرکت و صیروت او نیز، خداوند متعال است. هدف نهایی آفرینش و زندگی انسان، قرب به خداست و دیگر اهداف، برای دست‌‌یابی انسان به همین هدف والاست و کمال نهایی او در پرتو اتصاف به همۀ اسماء و صفات خداوند متعال شکل می‌گیرد.

رابطه عقل و شهود یکی از مباحث کلیدی در حل مسائل فلسفه دین، مانند سخن گفتن درباره خدا، اثبات وجود خدا، تبیین صفات خدا و ..است. از میان فیلسوفان معاصرعلامه جوادی آملی مباحث دقیقی را در تبیین و تحلیل رابطه عقل و شهود و دلالت‌های الهیاتی مطرح نمودند، که شهود از منظر استاد جوادی آملی امرعینی و قابل انتقال و استدلال است؛ از این‌رو برای برخی از مسائل مطرح شده در فلسفه دین مانند مساله خدا، صفات خدا و اسماء او، وحی و نبوت و معاد می‌توان استدلال عقلی آورد و دفاع کرد، عقل و شهود که دو راه رسیدن به حقایق عالم هستند، همانطورکه در علم حصولی و عقلی، برای سنجش صحت و سقم یک استدلال، ملاکی وجود دارد، در معرفت شهودی نیز برای ارزیابی شهود یقینی از غیر یقینی، ملاک و معیاری وجود دارد که ملاک آن عقل و شهود انبیاء و اولیای معصوم الهی است که به دور از هرگونه خطا و اشتباه است. این پژوهش از دیدگاه استاد جوادی آملی به دلالت های الهیاتی رابطه عقل و شهود، می‌پردازد و در پایان به این نتجه منتهی می‌شود که می‌توان در مباحث الهیاتی فضای بحث را گسترده کرد و مقام و منزلت عقل را ترفع بخشید و به نوعی گستره عقل را وسعت بخشید، و همچنین عقل و شهود دو بال رسیدن به حقیقت هستند و هیچ گونه تعارضی بین آنها نیست و جمع بین عقل و شهود جمع انضمامی نیست، وحدت عقل و شهود، وحدت جمع الجمعی است، و هر دوآنها از یک منشأ نشأت می‌گیرند و اگر از این منظر به مباحث الهیاتی نگریسته شود خیلی از شبهات و چالش‌هایی که در این فضا مطرح می‌شود قابلیت دفاع عقلانی دارد که از ارتباط تشکیکی عقل و شهود بدست می آید.

بحث علم ديني يا اسلامي‌سازي علوم در جهان اسلام، يکي از مسائل مهم در عرصه علوم انساني است که در چند دهه اخير ذهن بسياري از متفکران و فيلسوفان را در حوزة علم و دين به ‌خود مشغول کرده است. بحران‌هاي ناشي از علم‌‌گرايي و افراط در نظريات تعارض علم و دين در دو قرن اخير، پرسش از همکاري علم و دين و به‌تبع آن امکان علم ديني و خدا باور را مورد تأمل قرار داده است. در اين زمينه سابقة قبلي ملل اسلامي و واقعيت عقب‌ماندگي کنوني آنها پرسش از اسلامي‌سازي علوم را براي متفکرين اسلامي به‌طور جدي مطرح کرده است. آيت‌الله جوادي آملي با نگاه دائرةالمعارفي به دين معتقد است علم يکسره ديني است و تقسيم کردن علم به ديني و غيرديني ناصواب است. وي با تغيير جهان‌بيني و مباني علوم موجود در دانشگاه‌ها، درصدد اسلامي کردن علوم است. آيت‌الله جوادي آملي از منظر ديني و وحي الهي و با اعتقاد به کامل بودن آموزه‌هاي دين اسلام در کليت امور دنيايي و اخروي و همچنين با تقسيم و در طول هم قرار دادن انواع عقل تجربي، عقل نيمه‌تجريدي، عقل تجريدي و عقل ناب با دو روش فلسفي و تفسيري به ارائه ديدگاه خويش در زمينه علم اسلامي پرداخته است. ديدگاه آيت‌الله جوادي آملي از اينکه توانسته است تعارض عقل و دين را با دليل متقن رفع نمايد حائز اهميت است.

یکی از مهم­ترین و مبنایی‌ترین مسائل حِکمی که تأثیرات و لوازم مهمی نیز در پی‏دارد، مسئلۀ وحدت شخصی وجود است؛ که با آن حکمت به افق عرفان وارد شده و بدین ترتیب همه مسائل و مباحث فلسفی کیفیّتی نوین می‏یابند. در این مقاله بر اساس دیدگاه حکیم متالّه آیت‏‌الله جوادی آملی (جامع فلسفه، عرفان و تفسیر) بر اساس نامتناهی بودن واجب تعالی به اثبات وحدت شخصی وجود و نیز نقد یک تلقی از حقیقت نامتناهی (که با غیر وحدت شخصی هماهنگی دارد) پرداخته، و سپس به لوازم تأثیرات و تحولات مهمی که امتداد آن محسوب می‏شود می‏‌پردازیم؛ لوازم و تحولاتی مانند: «تحول تشکیک در وجود به تشکیک در ظهورات وجود»، «ارجاع علیت به تشأن»، «آیت بودن اشیاء برای خداوند»، «تحول در قاعدۀ الواحد»، «افزایش اقسام حمل»، «تحول در قاعده بسیط الحقیقه»، «امتناع شهود ذات و صفات ذاتی»، «نسبت یکسان خداوند به همه چیز»، «محال بودن حلول و اتحاد واجب تعالی»، «تحول در مستقل و رابط»، «محال بودن تغییر در خداوند»، «از سنخ تجلی شدن اضافۀ اشراقی»، «بازگشت حدوث و قدم به ظهور و خفا» و دیگر موارد. از این‏‌رو این اثر را می‌‏توان منبعی راهبردی برای تبیین مسایل مهم فلسفی و مسایل مهم عرفانی و نیز تنقیح مرز بین این دو و صیرورت اولی به دومی نیز به شمار آورد.

روش تفسيري «قرآن به قرآن» با رويکرد اعتدالي در کنار استفاده از آيات قرآن و محوریت آن، به بهره‌گيري از روايات نيز اهتمام فراوان دارد. برخي تصور کرده‌اند که در روش تفسيري «قرآن به قرآن» براي فهم آيات به روايات نيازي نيست؛ در صورتي که براي فهم و تبيين نقش روايات در تفسير «قرآن به قرآن» بايد از سخنان و تفاسير رهروان اين مکتب بهره جست. آيت‌الله جوادي آملي که از مفسران برجسته روش «قرآن به قرآن» و جامع معقول و منقول است، جايگاه روايات تفسيري در رويکرد «قرآن به قرآن» را به‌خوبي تبيين کرده و به شبهه يادشده پاسخ داده است. اين مقاله که به روش تحليلي ـ توصيفي نگارش يافته به اين نتيجه رسيده که از ديدگاه ايشان روايات تفسيري در جهت تأييد، زمينه‌سازي براي فهم معارف قرآن و نيز تتميم و تکميل فهم آيات قرآن کريم نقش جدي دارند. ازاين‌رو، هم جايگاه قرآن و نيز امکان فهم همگاني قرآن حفظ مي‌شود و هم منزلت معصومان(ع) و نيز مکانت روايات تفسيري رعايت مي‌گردد. از سوي ديگر، از نگاه معظم‌له، روايات تفسيري گاهي از سنخ تفسير مفهومي، گاهي از قبيل تطبيق مصداقي، و گاهي از نوع تفسير باطني است.