آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

تبحّر علامه حسن‌زاده آملی در حل مناقشات علمی و تجمیع نظرات مکاتب علمی در مسیر نیل به حقیقت، می‌تواند کمک بسزایی در فهم و تفسیر صحیح از اصالت وجود و معنای اعتباریّت ماهیت و امتداد آن در عصر حاضر داشته باشد. نوشته حاضر با واکاوی آثار علامه به روشی توصیفی ـ تحلیلی، علاوه بر تنظیم مقدمات مهم در فهم معنای اعتباریت و اِسناد وجود به ماهیت، دو جمع را برای معنای موجود بودن و موجود نبودن ماهیت قابل طرح می‌داند: در جمع اول، اسناد موجودیت به ماهیت به‌واسطه در عروض و حکم به نبودن به سبب صحت سلب از آن است؛ در جمع دوم، ماهیت به‌حسب وجود رابطی یا همان ربطی معدوم و به‌حسب وجود رابط، یعنی مفاد کان ناقصه، موجود است. در پایان نیز در ضمنِ دو نکته اساسی، به توضیح وجود مجازی ماهیت یا همان حکم عرفانی آن، از دیدگاه استاد حسن‌زاده آملی پرداخته شده است.

نزاع میان علم و دین، در مغرب‌زمین، و مخصوصاً بعد از رنسانس، ریشه دارد که تدریجاً در مشرق‌زمین نیز گسترش یافت و مورد توجه عالمان مسلمان قرار گرفت. در همین راستا، علامه حسن زاده آملی با تکیه بر سنت جامع تفکر اسلامی، به تبیین رابطۀ این دو پرداخته‌است، که تحقیق پیش‌رو در مقام تبیین و بررسی آن، در نهایت به این نتایج دست یافته‌است: علامه حسن‌زاده در تعریف علم، با اصالت دادن به حیث کاشفیت علم، تقلیل آن را به علوم تجربی ناصواب می‎دانند. وی در تعریف دین نیز با دینِ حق دانستنِ اسلام، دین را به معنای جعل تشریعی الهی مبتنی بر اسرار تکوینی آفرینش، در جهت سعادت ابدی انسان دانسته‎اند و نهایتاً در تبیین رابطۀ میان علم و دین، نظریه معاضدت را، چه در حیطه علوم تجربی، چه ریاضی و چه فلسفی و عرفانی، ارائه نموده‎اند.

شعر و عرفان از قدیم در ادبیات فارسی با هم در آمیخته شده است و شاعران عارف به وفور در صحنه ی ادبیات پارسی یافت می شوند. بزرگانی همچون حافظ، ابوسعید ابوالخیر، شاه نعمت الله ولی، باباطاهر، بابا افضل و سرآمد همه ی آنها مولوی بزرگ نام شعر عارفانه را بلند آوازه کردند. اشعار عرفانی قرن‌‌های زیادی است که در دل مردم جا باز کرده و مردم پارسی زبان، آن را به عنوان همنشین مرغ دلشان پذیرفته اند. این اشعار گاهی به عنوان پند و گاهی ضرب المثل، گاهی دعا و گاه نیز نجوا‌‌های درونی بر لبان مردم جاری بوده و خواهد بود. اشعار علامه ی یگانه حضرت آیت الله حسن حسن زاده آملی نمونه ی کاملی از آمیختگی عرفان و ادب است، علامه در شعرهایش نشان داده است که با سابقه ی ادبیات پارسی آشناست، شاعران را می شناسد و سروده‌‌های آنان را مطالعه کرده است. همچنین با عارفان همدم بوده و از محضر عرفانی بزرگ همچون علامه فرزانه طباطبایی و دانشمند عظیم اشان علامه ی شعرانی فیض برده است . و از شعر‌‌های علامه حسن زاده املی می شود پی برد که این شاعر فرهیخته با علوم شعری اشنایی کامل دارد و صور خیال را با مهارت خاصی در اشعارش به کار برده است. پژوهش حاضر در بررسی دو عنصر اصلی در علم بیان یعنی کنایه و تشبیه در اشعار علامه حسن زاده املی است که از نتایج آن بررسی دیوان اشعار حضرت علامه از نظر کاربرد و کنایه و انواع تشبیهات برای بیان مبانی عرفان و اخلاقی دیده می شود.

هر فعلی که از انسان سر می‌زند صورتی دارد که پس از انتقال به نشئه‌ی دیگر بر عاملش نمایان می‌گردد و از این به تجسّم اعمال تعبیر می‌شود؛ تجسّم اعمال موضوعی فلسفی و مهم و محوری در دین اسلام است، حقیقتی است که آثار آن، بعد از ارتحال شخص از دنیا مشخص می‌شود. از جنبه فلسفی، قرآنی و روایی تاکنون مورد اهتمام بزرگان بوده است. موافقان و مخالفان بسیاری نیز در این امر اظهارنظر نموده‌اند. علامه حسن‌زاده آملی از موافقان مبحث تجسّم اعمال هستند و این مسئله را از آیات الهی قرآن کریم و روایات تحلیل نمودند. این پژوهش که با روش توصیفی_تحلیلی انجام شده گویای این است که از نظر علامه حسن‌زاده آملی، انسان در این نظام احسن و متقن الهی خودش را می‌سازد، اعمال آدمی ملکاتی می‌شوند که این ملکات بذر صور ساز برای آن نشئه‌اند. با توجه به آیات قرآن کریم و روایات، جزایی که به انسان داده می‌شود مطابق با علم و عمل اوست، هر عملی از عاملش جدا نمی‌گردد. تمامی اعمال و سکنات و اقوال و حتی نیّات هر نفسی در نشئه دیگر برایش متجسّم می‌شود، گویا هر آن چیزی که در درونش بود بروز پیدا می‌کند و به‌صورت انواع حیوانات برایش هویدا می‌گردد.

باور یا عدم باور به وجود عالم مثال که در واقع حد وسط و برزخ میان عالم عقل و عالم ماده است، از جمله مسائل مهم و اساسی است که از نوع بینش فلسفی و روش خاص هر فیلسوف ناشی می‌شود. برخی از حکما به وجود این عالم باور داشته و برخی دیگر آن را نفی کرده و در صدد انکار آن برآمده‌اند. حسن‌زاده آملی از جمله فیلسوفانی است که به وجود عالم مثال باور داشته و سعی در اثبات آن کرده است. وی همانند ملاصدرا، دلیلی را که شیخ اشراق برای اثبات این عالم اقامه کرده است، ناکافی و ناتمام دانسته است. افزون بر این، وی کوشیده است به برخی از استدلال‌های منکران این عالم پاسخ دهد که این مطلب از مواجهۀ وی با دیدگاه ملاعبدالرزاق لاهیجی دانسته می‌شود. در همین راستا در این مقاله تلاش شده است تصویر کامل و روشنی از دیدگاه حسن‌زاده آملی ـ در ضمن بیان چند مسئله‌ـ پیرامون عالم مثال ارائه شود و در برخی موارد، مطالب وی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

برزخ و تحولات نفسانی انسان در آن، یکی از بحث‌برانگیزترین مسائل فلسفی-کلامی است و شناخت ماهیت انسان در برزخ، تأثیر بسزایی در گستردگی و حل مباحث مرتبط با سعادت و شقاوت و استکمال انسان خواهد داشت. برزخ به لحاظ رتبۀ وجودی فراتر از ماده و فروتر از عقل و به لحاظ ویژگی‌ها و پیامدها، از هر دو طرف بهره‏مند است. از نگاه علامه حسن‌زاده آملی، روح انسان پس از مفارقت از بدن مادی، در قالب حیات آخرتی متناسب با ملکات نفس حضور می‌یابد و علم و عمل مهم‌ترین نقش را در اشتداد وجودی انسان دارد. این مقاله با روش تحلیلی و با بررسی عالم مثال و تکیه بر نگاه علامه حسن‌زادۀ آملی، می‌کوشد تصویر روشنی از ارتباط میان ماهیت انسان و فرجام‌شناسی او در عالم برزخ با علم و عمل او در دنیا ارائه دهد. بررسی و تحلیل این موضوع در اندیشۀ ایشان، این دستاورد را به همراه داشت که بدن مثالی همواره همراه انسان بوده و شکل و صورت و مقدارِ مجرّد از ماده و لوازم آن دارد. نیز نفس با رسیدن به حدی از تکامل می‌تواند بدن طبیعی را رها کرده، با بدن مثالی که انفکاک‌ناپذیر از نفس است، در برزخ نیز تکامل و ماهیتی متأثر از علم و عمل داشته باشد.