آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله رابطه عقل و دین و به تعبیر دیگر نسبت معارف قرآنی و برهانی، از مهم‌ترین مسائل در حوزه فلسفه و کلام است. دانشمندان و متفکران بزرگ، هم در جهان غرب و هم در جهان اسلام دیدگاه‌هایی را در این باره مطرح کرده‌اند. پرداختن به این مسئله از اهمیت بالایی برخوردار است؛ تا جایی که می‌توان گفت دیدگاه‌های مطرح شده در این باب منشأ تحولاتی سیاسی، اجتمایی و ...گردیده است. به طور کلی سه رویکرد در این زمینه مطرح است: نسبت تعارض، نسبت تمایز و نسبت تساوی؛ دیدگاه غالب در بین متفکران اسلامی فلسفی مشرب نسبت تساوی بین این دو مقوله است. در این پژوهش به بررسی دیدگاه حسن زاده آملی در مورد نسبت معارف قرآنی و برهانی پرداخته خواهد شد. دستاورد این امر، دریافت پاسخ صریح درباره نسبت معارف قرآنی و برهانی و مبانی و پیش فرض‌های او در به وجود آمدن این نسبت، که پرسش غایی این پژوهش است می‌باشد. حسن زاده دین را برنامه‌ای کامل برای سعادت بشر از سوی پروردگار و عقل را همچون چراغی برای هدایت بشر و قرارگرفتن در صراط مستقیم که همان دین است عنوان می‌کند. او با بهره گیری از آیات و روایات و با تکیه برآراء متفکران بزرگ، دلایلی را برای هماهنگی و اتحاد این دو مقوله بیان می‌کند. در این میان نقدهایی به این رویکرد شده است که در این پژوهش با دسته بندی منتقدان به دو گروه: منتقدان کلی و منتقدان معاصر به بررسی آراء آن‌ها پرداخته شده است و در انتها پاره‌ای از پاسخ‌های حامیان این رویکرد به منتقدان بیان شده است.

با توجه به اینکه هدف پایان نامه، معرفی آثار علامه حسن زاده در مورد نفس ناطقه انسانی است، مجموعه حاضر می‌کوشد از منظر ایشان اوصاف و احوال نفس ناطقه به کمال رسیده، پس از طی مراحل سیر و سلوک علمی و عملی و اشتداد جوهری، در دو قوه عقل نظری و عقل عملی و طی مراتب استکمالی قوس صعود را بیان کند. روش ما مطالعه رسائل و کتب متعدد علامه و شاگردان معروف ایشان و انتخاب و گزینش اهم تاکیدات ایشان در ارتباط با نفس ناطقه انسانی و اوصاف آن می‌باشد؛ نتیجه و دستاورد قابل ملاحظه این تحقیق و تدقیق این است که اجمالاً از نظر ایشان نظام هستی، وصف و شرح تکوینی و قرآن کریم، وصف و شرح تدوینی نفسِ به کمال رسیده است. نفس ناطقه انسان تشبیهاً مانند هسته یا بذر شجره واحده نظام هستی است که اگر تحت تربیت مربیان الهی درست بار آید و شکوفا شود و ببالد تکویناً نظام هستی و تدویناً قرآن کریم حاصل و شرح آن خواهد بود. یعنی نفس ناطقه، قابلیت این را دارد که با تربیت و تعلیم توسط سفرای الهی و معلمان حقیقی و بهره گیری از روش‌های ارشادی آنها به کمال واقعی خود نائل شود که عالم به منزله اعضاء و جوارح او و قرآن به منزله شرح تدوینی وی شود. به عبارتی پس از بیان ماهیت و ظرفیت ارتقاء نفس انسانی و مراتب استکمالی آن، کمال تکوینی و شرح و بسط عینی نفس کامل را، عالم تکوین می‌یابیم و کمال تدوینی و شرح و بسط کتبی نفس را، قرآن کریم می‌یابیم و عصاره و چکیده کمال تکوینی و تدوینی نفس را اوصاف انسان کامل مشاهده کرده، و فرآیند و مسیر این اعتلا و ترقی را سیر و سلوک علمی و عملی که همان طی مراتب علوم عقلی یعنی فلسفه و عرفان است، خواهیم یافت. عصاره و مخلص کلام این است که، نفس آدمی اگر به سمت کمال غایی خویش یعنی سعادت واقعی و ابدی که حقیقت نظام هستی برای وی تعیین کرده است گام بردارد و با معرفت نفس که همانا معرفت جمیع اشیاء است راهی شود، با توجه به اینکه معرفت بذر مشاهده است، قرآئن دو شرح تکوینی و تدوینی نفس، یعنی اتصال به عالم تکوین و شرح انفسی آیات قرآن در وی مشهود شود. چون علم حقیقی، انسان را از دانائی به دارائی و از فهم به شهود می‌رساند پس در حقیقت انسان به تماشای جمال صفات خویش، در دو آئینه تکوین و تدوین خواهد نشست.

توحید صمدی قرآنی که در نگاه و نگره یا بینش عرفانی علامه حسن‌زاده آملی مهم‌ترین مسئله در معارف عرفان اسلامی است، همان توحید عرفانی یا نظریۀ وحدت شخصی وجود است که عارف در مقام عین‌الیقین یا – بالاتر - حق‌الیقین بدان نائل و واصل می‌شود و سالک عارف می‌یابد که وجود، مساوق حق است و حق سبحان صمد است. ایشان بر این باورند که توحید قرآنى همان توحید صمدى است که توحید واقعى همۀ انبیا و اولیاءالله است و هدف نهایی عارف، ظهور و شهود سلطان وحدت حق در سیر انفسى سالک الی‌ الله است. علامه حسن‌زاده آملی برای نخستین بار از وجودِ اصیل مساوق حق و صمد حقیقى، به «توحید صمدى» تعبیر مى‏کند. اکنون پرسش این است که توحید صمدی در افق اندیشۀ علامه به چه معنایی است و مفاهیم کلیدی آن کدام‌اند؟ موضع شریعت در این موضوع چیست؟ فرضیۀ نوشتار این‌همانی میان توحید وجودی – شهودی یا وحدت وجود عرفانی با توحید صمدی قرآنی است که در محورهایی چون مفهوم‌شناسی توحید صمدی، مفاهیم کلیدی توحید صمدی و وجود وحدت صمدی و – آن‌گاه - توحید عرفانی و صمدی در شریعت تحلیل و تعلیل شد. برونداد مقاله نیز ایضاح و اثبات عینیت و این‌همانی توحید عرفانی و قرآنی در قالب توحید صمدی از منظر علامه حسن‌زاده آملی و پاسخ به برخی شبهات مانند سنخیت- به معنای تشابه- و عینیت- به معنای حمل شایع صناعی- میان حق و خلق است.

این مقاله به شرح زندگانی آیت الله حسن زاده آملی می پردازد و در آن چند نوشته و خاطره از ایشان در مورد زندگانی و سلوک معنوی شان و استفاده ایشان از محضر علامه شعرانی گردآوری شده است.

این تحقیق در حوزه انسان شناسی به مستدات قرآنی و روایی انسان‌شناسی از دیدگاه علامه حسن‌زاده پرداخته که در کلیّات به تبیین موضوع, هدف, ضرورت انسان شناسی و... به سبب زیر بنایی بودن آن نسبت به علوم دیگر پرداخته و در فصل اول به انواع انسان شناسی فلسفی، دینی، علمی وعرفانی و بر برتری انسان شناسی دینی به خاطر اتقان, جامعیت و توجه به تمام ابعاد انسانی بر دیگر مکاتب تاکید کرده و مستندات قرآنی و روایی که در آثار علامه بر اهمیت انسان شناسی است ذکر شده، در فصل دوم به بررسی حقیقت انسان و مراتب آن از مرتبه جسمانی و تجرد خیالی، عقلی و فوق عقلانی آن پرداخته است و در فصل چهارم از تطابق حقیقت انسان با عالمبه عنوان کون جامع بحث شده و در فصل پنجم به حقیقت معاد که شانی از شئون انسان است پرداخته شده و در نهایت در فصل ششم وارد بحث انسان کامل که ثمره وجود و مظهر اتم اسماء الهی است شده است.

این تحقیق بحث توحید از دیدگاه عارف واصل حضرت علامه حسن زاده ی املی را مورد بررسی قرار می دهد. توحید به عنوان اول اصل اول اصول دین و یکی از اصل های مهم اعتقادی دین اسلام بوده وهمیشه مورد تاکید خداوند متعال در قران وانبیاء وائمهء اطهار "ع" وفیلسوفان و علمای دین قرار گرفته است . تحقیق کنونی علاوه برمقدمه ای مختصردر باره ی اهمییت پرداختن به مساله ی توحیدی که شامل شش فصل بوده که در فهرست آمده،در هر یک از فصول،محور بحث دیدگاه حضرت علامه بوده و درصورت لزوم از دیدگاه های فیلسوفان دیگراستفاده شده است.سرآغازدین الهیونخستین دعوت پیغمبران، شناخت خداوند متعال وعلم توحیداست.توحید به معنای یکی نمودن و اعتقاد به یک ذات واحد می باشد.معنی یکی دانستن خداوند این است که هم به ذات وهم به صفات،غیر را، از او جدا کنیم.خداوند احد حقیقتی است که دارای ذات وصفات و افعال می باشد،راههای شناخت خداوند، فطرت،تفکر درصنع،اثبات حادث بودن جهان ، اعتقاد به قدیم بودن خداوند است، اما مهمترین راهی که حضرت علامه به ان توجه خاص نموده اند ،راه معرفت نفس است که ایشان می فر مایند: "معرفه النفس انفع المعارف" خودشناسی سودمند ترین شناسایی هاست . هر کس خود را شناخت ، پروردگارش را شناخت تمام پدیده های هستی در نفس انسان جمع شده است که به واسطه ی شناخت آن خداشناسی حاصل می شود .و ایشان اشاره دارند به این ایه "شهدالله انه لا اله الا هو " ال عمران 18، ، که خداوند عز وجل بهترین گواه است برای شناخت خود . و خدا را باید با خدا شناخت و همچنین هر چه غیر او را هم باید با او شناخت حضرت علامه همچون خواجه عبدالله مراتب توحید را سه وجه می شمارد که وجه اول توحید عامه ،وجه دوم توحید خاص ، و وجه سوم تو حید خاص الخاصه است که توجه ویژه ی ایشان به توحید حقیقی همان توحید وجه سوم است . علامه همان توحیدی که امام علی"ع" در خطبه ی اول، امده است ، بیان فرموده اند ، که الهام گرفته از دیدگاه اما میه است و به دیدگاه منتحلین به اسلام ومتوغلین در کثرت خرده می گیرد ودر دیدگاه خود به توحید اکمل توجه ویژه نموده اند گروهی از انسانها در شناخت خداوند فقط از طریق زبان به او اقرار می کنند ،گروهی از طریق استدلال وگروهی از طریق شهود باطنی به وجو د خداوند قائلند ،علامه در این باره بیان دارند که درک تو حید برای همگان در حجاب استو میزان حجابهابر ا ساس ظر فیتها متفاوت است، شخصی که توحید رادر حس وتجربه دریافته است میزان حجابش از فردی که توحید را عر فانی و شهودی کسب کرده است متمایز است. ایشان در باب ذات خداوند معتقدند که هیچ عقلی در ذات اقدس الهی نمی توان راه یافت حتی عقل انسان کامل چون پیامبران و ائمه ی هدی "ع" زیرا این صفات به اولوهیت خداوند بستگی دارد و مختص ذات پروردگاراست . معنای اقسام توحید ،توحید ذاتی :یعنی اینکه در ذات او(خدا) را یگانه بدانی .و نفی هر گونه شریک از ذات :اوست.توحید صفاتی: یعنی اینکه صفات را عین ذات بدانی.توحید افعالی : به معنای این است که سرتا سر جهان با همه ی نظامات،علل ومعلولات فعل خداوند است.ضمن اینکه همه ی بزرگان و علما و عارفان به پدیده ی علم توحید رسیده اند علامه با توجه به همه ی مسائل توحیدی ضمن نگاه فلسفی که استد لال و منطق حر ف اول را می زندنگاه عارفا نه ی ایشان در مراتب معرفت الله که عین الیقین، علم الیقین، و حق الیقین است علامه به یک مرتبه بالاتر است که آن بردالیقین است.درضمن فلاسفه از تو حید ذاتی به تو حید صفاتی و به تو حید افعالی می رسند اما عرفا با لعکس .علامه در . اقسام چهار گانه ی اتحاد به این قسم .اذعان دارند که اگر اتحاد دو امر در طول هم قرار گیرند به این معنی که یکی ناقص در هستی و آن دیگر ،صورت کمالیه آن ناقص است که به واسطه ی آن استکمال بیابد و از قوه به فعل خارج گرددشرح بیان علامه پیرامون تو حید صمدی: خداوند متعال چون در ذاتش صمد است جمیع صفات جمال و جلالش یعنی در جمیع صفا ت لطف وقهرش نیز صمد است هر چند که صفات او عین ذات اوست یعنی علم او صمد است قدرت اوصمد است ودیگر صفاتش صمد است.پس او حی، علیم، قاذر، سمیع، بصیر به ذات خود است نه به واسطه ای او به کمالاتشان می رسند .

وحدت وجود در نظام فکری - معنوی عرفان ، شکل خاصّی از نظریه ی وحدت ، درباره ی عالَم است که در آن ، وجود به طور حقیقی و ذاتی ، جز بر وجودِ حق متعال حمل نمی شود و ذاتِ حق همان وجودِ مطلق ِ واحدی است که تمامی کثرات مشهود ، چیزی جز شئون ، مظاهر و تجلّیاتِ آن وجود غیرِ متناهیِ صمدی تخواهند بود .عرفا بر این باورند که تعبیرات آنان در خصوصِ وحدت وجود ، ریشه در نصوص قرآنی و متون روائی داشته و معارف مطرح شده در کلمات و آثار آنان برگرفته از کتاب و سنّت ، و برخاسته از شریعت محمّدی (ص) است . لذا مطابقت و ارتباط این نظریه ی هستی شناسانه با مضامین توحیدیِ إلقاء شده در قرآن و روایات ، همواره مَطمح نظر علماء و اندیشمندان مسلمان بوده است. در این میان فیلسوف حکیم و عارف فرزانه علامه حسن زاده آملی ، با دقّتی ویژه و تأمّلی زیرکانه بر این مسئله تأکید دارند که وحدت وجود عرفان أصیل ، همان توحید قرآنی - اسلامی و به تعبیر حکیمانه ایشان توحید صمدی قرآنی است که مبانی و نتائج حاصله از این نظریّه تفاسیر أنفسی و رمزگونه ی حقیقت توحید قرآنی و مبیّن أسرار و زوایای پیدا و پنهان آن است .از این رهگذر این پژوهش در پنج فصل در صدد إثبات این مدّعا برآمده است .فصل أوّل با عنوان کلّیات ، شامل مباحث مقدماتی و مفهوم شناسی سه واژه کلیدی ؛« وجود » ، « وحدت » و « صمد » است.در فصل دوّم تاریخچه ی نظریّه وحدت وجود و تقریرات متناسب با آن از دیدگاه فلاسفه مشّاء ، إشراق ، حکمت متعالیه و عرفان تبیین شده است . در فصل سوّم با رویکرد به آثار و کتب علامه حسن زاده آملی ، أنحاء این نظریّه از لسان ایشان مورد بازبینی و بررسی قرار می گیرد و در نهایت تقریر مطلوب و صحیح این نظریّه همراه با مبانی و نتائج حاصله از آن ، از دیدگاه ایشان بیان می گردد. فصل چهارم با عنوان ؛ « مراتب توحید و توحید صمدی » به بررسی مقوله ی توحید و اقسام و مراتب آن در آثار متکلّمان ، فلاسفه و عرفاء می پردازد .وسرانجام در فصل پنجم با تکیه بر آثار علامه حسن زاده ، ارتباط و مطابقت آیات و روایاتِ توحیدی با نظریه وحدت وجود عرفانی و مبانی و نتائج برخاسته از آن بیان می گردد و نهایتاً به این نتیجه رهنمون خواهیم شد که نظریه ی وحدت وجودِ عرفای شامخین، کاملاً ناظر بر توحید اسلامی-قرآنی و به تعبیر شریف علامه بزرگوار حسن زاده آملی ، همان توحید الصمد قرآنی است و با آن همخوانی ، مطابقت و إرتباطی ناگسستنی دارد و از این منظر عرفان ناب و حکمت متعالیه همواره تحت لوای قرآن و عترت بوده و معاضد و مبیّن حقایق آن است.