آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

نظريات گوناگونی درباره «ارتباط دوسويه انسان و خداوند» ارائه شـده اسـت. بر اساس برخی ديدگاه ها، انسان موجودی ذيحـق و تنهـا مقيـد بـه محـدوديت هـای خودساخته در حوزه زندگی اجتماعی و سياسی است و خداوند حق تكليف دهـی و محدودسازی آزادی بشر را ندارد. درمقابل، انسان از منظـر قـرآن كـريم، مكلـف بـه تكاليف سياسی خداونـد اسـت. هـر دو ديـدگاه بـر گروهـی از مبـانی خداشـناختی، انسان شناختی، معرفت شناختی و جامعه شناختی استوارند. در ايـن مقالـه بـا اسـتفاده از مبانی خداشناختی قرآنی، ضمن اشـاره بـه نقـد ديـدگاه اول، ديـدگاه تكليـف منـدی سياسی بشر از منظر قرآن كريم تبيين می شود.

این مقاله متن پیاده شده درس آیت الله محمّدتقی مصباح یزدى، از نامدارترین فیلسوفان معاصر است که در اوائل دهه شصت برای شماری از طلاّب و دانشجویان در شهر قم القا شده است. استاد در این بحث، چهار اشکال بر مبانى، چهار اشکال بر متن نظریّات فلسفى ملاصدرا در باب معاد جسمانى و دو اشکال در جهت عدم تطبیق آن با آیات و روایات وارد ساخته اند.

تحول و اسلامي‌سازي علوم انساني و استقلال فرهنگي و فکري، يکي از مهم‌ترين اهداف و آرزوهاي انقلاب اسلامي به رهبري امام خميني(ره) بوده است؛ به‌طوري‌که بعد از پيروزي انقلاب، هم امام راحل و هم رهبر معظم انقلاب و ساير متفکران و انديشمندان انقلاب براي تحول و تغيير علوم انساني تلاش‌هاي فراواني کرده‌اند. مهم‌ترين پرسش اين نوشتار اين است که متفکران انقلاب اسلامي و به‌صورت خاص، مقام معظم رهبري و آيت‌الله مصباح يزدي، چه راهکارهايي را براي بسط، تحول و اسلامي‌سازي علوم انساني مطرح کرده‌اند؟ براي يافتن پاسخ اين پرسش، با مراجعه به آثار و سخنان اين دو انديشمند اسلامي به اين نتيجه رسيده‌ايم که راهکارهایي را که اين دو متفکر اسلامي براي تحول و اسلامي‌سازي علوم انساني مطرح و ارائه نموکرده‌اند، به دو بخش تقسيم مي‌شود: راهکارهاي بنيادي و علمي و راهکارهاي عملي که با استفاده از روش تحليلي ـ توصيفي اين راهکارها مورد تحقيق و بازخواني قرار گرفته است.

موضوع این نوشتار، بررسی نسبت توحید باوری با مشارکت سیاسی از منظر مقام معظّم رهبری و آیت اللّه مصباح یزدی می‌باشد. از آنجایی که این دو اندیشمند اسلامی، از برجسته‌ترین اندیشمندان در حوزه‌ی سیاست هستند، این تحقیق را بسیار با اهمیت نشان خواهد داد که نظر ایشان در باب مشروعیت حکومت و نقش مردم و احزاب سیاسی در باب حکومت اسلامی روشن شود. چرا که برخی قائل به اختلاف نظر این دو اندیشمند در این مسأله هستند. وقتی نقش مردم در باب حکومت روشن شد مردم و احزاب سیاسی، بهتر می‌توانند در این امر، نقش‌آفرینی کنند و این موجب می‌شود که جامعه اسلامی یک حرکت رو به جلو را طی کند که در نهایت سعادت دنیا و آخرت انسان‌ها را رقم بزند. در برخی از آثار از قبیل درآمدی بر فلسفه سیاسی مقام معظّم رهبری نوشته علی اکبر سیلانی، و منظومه‌ی فکری آیت الله خامنه‌ای نوشته عبدالحسین خسروپناه و جمعی از پژوهشگران، به برخی از سخنان مقام معظّم رهبری در باب این تحقیق اشاره شده است. و همچنین در برخی از آثار از قبیل نظریه سیاسی اسلام، و حقوق و سیاست در قرآن، هر کدام نوشته محمد تقی مصباح، به برخی از مطالبی که در این تحقیق آوردیم، اشاره شده است. ما در این پژوهش، برای مقایسه‌ی نظریه‌ی این دو اندیشمند اسلامی، به آثار نوشتاری و گفتاری ایشان مراجعه کردیم و روش تحلیلی – توصیفی را در این باب پیمودیم. ابزار ما در این تحقیق، منابع کتابخانه‌ای از جمله کتب، سایت، مقالات و نرم‌افزارهای مرتبط بوده است. ما در این پژوهش به این نتیجه رسیدیم که مقام معظّم رهبری و آیت اللّه مصباح یزدی معتقد به توحید و آن را پایه تمامی مسائل اجتماعی از جمله مسائل سیاسی جامعه اسلامی قلمداد کرده‌اند. هر دو اندیشمند مشروعیت جامعه اسلامی را از آنِ خداوند متعال دانسته و رأی و خواست مردم را موجب تحقّق جامعه اسلامی می-دانند. ایشان در باب تعیین نوع حکومت و ساختار آن، تعیین حاکم و کارگزاران، تعیین قانون‌گذار، مجری قانون و نظارت بر قانون برای مردم و احزاب سیاسی نقش قائل هستند. این نقش فقط به صورت تحقّق‌دهی بروز و ظهور خواهد کرد. از بیانات ایشان به این نتیجه رسیدیم که آنجایی که مردم را دخیل در مشروعیت نظام دانسته‌اند، منظور مشروعیت جامعه‌شناختی بوده است نه اینکه منظور مشروعیت فلسفی باشد.

یکی از مهم‌ترین مباحث در حکومت اسلامی، مسئلة نقش مردم در حکومت است. با توجه به اینکه مبنایی‌ترین اعتقاد در اسلام، باور به توحید است، در این پژوهش با شیوة توصیفی ـ تحلیلی، پس از بیان توحید و مراتب آن از منظر این دو اندیشمند اسلامی، نقش مردم در مشروعیت سیاسی تبیین و در ادامه به بررسی تطبیقی مشارکت سیاسی و نسبت آن با توحید و مراتب آن از منظر این دو اندیشمند اسلامی پرداخته شده است. در نتیجة این پژوهش، با توجه به اشتراک نظر در باور به توحید و مراتب آن، از نظر این دو اندیشمند اسلامی، مردم در مشروعیت سیاسی حکومت اسلامی هیچ نقشی نداشته و نقش آنها فقط تحقق‌بخشی به حکومت از باب تکلیف است. ایشان در باب مشارکت سیاسی، حق تعیین نظام و ساختار آن، تعیین حاکم و کارگزاران، تعیین قانون‌گذار، مجری قانون و نظارت بر قانون را از آنِ خداوند متعال می‌دانند و معتقدند که دیگران فقط با اذن الهی حق انجام چنین اموری را دارند.

واقع‎نمایی یافته‎های ذهن و چگونگی آن، از مسائل اساسی معرفت‌شناسی است. به نظر می‎رسد در فلسفه صدرالمتألهین، واقع‎نمایی ذهن به دو شکل کلی مطرح شده است؛ تطابق عوالم و تطابق ماهوی میان وجود ‎ذهنی و وجود‎ خارجی. اما به دلیلِ گوناگونی تعابیر از ماهیت در آثار صدرا، شارحان حکمت‎صدرایی به مساله چیستی ماهیت و نوع رابطه آن با وجود توجه ویژه داشته و هر کدام تحلیل و تدقیق خاصی ارائه کرده‎اند. در این مقاله به تقریر و تبیینات آیت‎الله جوادی‎آملی و استاد مصباح‎یزدی متمرکز شده و سعی کرده‎ایم با روش توصیفی‎تحلیلی به چگونگی تطابق ذهن و عین از دیدگاه این دو شارح متاخر حکمت متعالیه بپردازیم؛ یافته های تحقیق چنین است که ایشان با توجه به نقش ماهیت و مفاهیم ماهوی در واقع نمایی ذهن، ملاک بودن ماهیت برای شناخت، و نوع رابطه ماهیت با وجود درحکمت صدرایی، معتقدند ماهیت صرفا ظهور ذهنی داشته، در خارج هیچ تحققی ولوبالعرض ندارد و جایگاه آن فقط در ذهن است؛ از این رو ماهیت ذهنی فقط حاکیِ از واقعیت خارجی بوده و مطابقت عینی بین ماهیت ذهنی و واقعیت خارجی معنا ندارد؛ بین ذهن و خارج تنها مطابقتِ‎حکایی برقرار است.

انسان از نعمت بزرگی به نام نیروی عقل و اندیشه برخوردار است که این موهبت، او را از سایر موجودات، ممتاز نموده است. در مقایسه با سایر ادیان، اسلام بیشترین اهمیت و ارزش را برای عقل و اندیشه قائل شده است و عقل و شرع را مکمل هم و رابطه ی آنها را دوسویه و هماهنگ می‌داند.فراخوانی قرآن مجید به تعقل و اندیشیدنِ استدلالی و منطقی از موضوعاتی است که در بسیاری از آیات الهی با گونه‌های متفاوتی به صراحت بیان شده است، به شکلی که هیچ تأویلی را نمی‌پذیرد؛ از این‌رو در احادیث معصومین علیهم السّلام توجه خاصی به این مسئله شده است؛بنابراین در دیدگاه عالمان بزرگ شیعه،از جمله ایشان آیت الله مصباح یزدی و آیت الله جوادی آملی اندیشه ی عقلانی و برهانی جایگاه بسیار والایی دارد آثار ایشاندر این زمینه، گویای جایگاه ویژه ی عقل در مبانی تفکری آنان است.یکی از مباحث مرتبط با عقل ،‌ مسئله حجیت و اعتبار عقل است بر اساس مهم‌ترین یافته‌های این تحقیق می‌توان گفت که در اندیشه آیت الله جوادی آملی، عقل همتای قرآن و سنت یکی از منابع اثباتی دین به شمار آمده نه آنکه در مقابل قرآن و سنت باشد، افزون بر آن، عقل جایگاهی رفیع در نظر آیت الله مصباح داردو بر اعتبار و حجیت آن تأکیدکرده اند.با بررسی احادیثی که در باب عقل سخن به میان آورده است میتوان کارکردهای عقل را به دو دسته کلی تقسیم نمود. یک دسته از آیات و روایات به نقش معرفتی و نظری عقل اشاره دارند و انسان عاقل را دارای آگاهی‌های خاصی میدانند (مانند معرفت به خویشتن) و دسته‌ی دیگری از آن‌ها انسان عاقل را فردی متخلِّق به آداب ظاهری خاص می‌دانند و به تأثیر عقل در حیطه‌ی عملی و رفتاری فرد تأکید دارند (مانند پرستش خداوند). بنابراین، انسان عاقل از نظر آیات و روایات اسلامی (علی الخصوص شیعی)، فردی است که هم در بعد شناختی (تعلیم) و هم در بعد رفتاری (تربیت) به کمال مطلوب رسیده باشد. در مورد علم هم همین‌طور است و در روایات، علاوه بر نقش شناختی آن به نقش کاربردی و عملی آن نیز اشاره گردیده است؛ حضرت امیر مومنان علی علیه السلام می‌فرمایند « أیُّها النّاسُ اعلَموا أنِّ کَمالَ الدّینِ طَلَبُ العِلمِ و العَمَلُ بِهِ ... » (کلینی: 1365 ص 35).در آثار حکماء و دانشمندان اسلامی، عقل به دو قسم نظری و عملی تقسیم شده و به هریک نوع خاصی از ادراکات نسبت داده شده است. ایشان عموماً عقل نظری را مدرک قضایای نظری و هست و نیست‌ها و عقل عملی را مدرک قواعد و قوانین مربوط به عمل و رفتار دانسته‌اند. با بررسی مفهوم و کارکرد عقل نظری و عقل عملیاز دیدگاه حضرت آیت‌الله جوادی آملی متوجه می شویمایشان با استناد به برخی روایات( کارکرد‌های متفاوتی برای عقل عملی نسبت به آنچه قول مشهور برای آن قائل است، نسبت می‌دهند.آیت الله مصباح یزدی نیز در این باره معتقدند . قوه مدرک انسان، همان عقل اوست که بیش از یکی نیست. کار این عقل، هم ادراک هست‌ها و نیست‌ها و هم ادراک بایدها و نبایدهاست علامه مصباح یزدی و آیت الله جوادی آملیعلم را یک امر وجودی می‌داند و در این جهت با صدرالمتألهین موافق است و علامه مصباح یزدی می‌گوید: علم عبارت است از« حضورخودشئ یا صورت جزئی یا مفهوم کلی آن نزد موجود مجرد » ، وآیت الله جوادی آملی نیز علم را این گونه تعریف کرده اند :«علم وجودی است که حقیقت و صورت عاری از ماده دارد.»صورت‌های حسی و خیالی و عقلی جوهرهای مجرد مثالی و عقلی هستند که در عالم مثال و عقل وجود دارند و نفس با مرتبه مثالی و عقلی خود در آن موجود است. صورت علمی، مجرد از ماده و قوه است و با وجود خارجی خود نزد مدرِک حاضر است. علم حصولی در واقع یک اعتبار عقلی است که از معلوم حضوری به دست آمده است. اتحاد عاقل و عقل و معقول نیز در نزد این دو بزرگوار همان دید گاه ملاصدرااست در این باب ، به این معنا است که اول صورت معقوله پیدا می‌شود و این صورت معقوله هم عقل بالفعل و هم معقول بالفعل و هم عاقل بالفعل است.اما تعریف علم در دین اسلام و مکتب اهل بیت علیهم السلام، با تعریفی که در بین مکاتب مختلف و عموم مردم رایج است، متفاوت است. درمکتب اهل بیت ، حقیقت علم نورى است که در پرتو آن، انسان جهان را آنگونه که هست مى‏بیند و جایگاه خود را در هستى مى‏یابد. نور علم مراتبى دارد که بالاترین آن نه تنها انسان را با راه تکامل خود آشنا مى‏کند بلکه او را در این مسیر حرکت مى‏دهد.و به مقصد اعلاى انسانیّت مى‏رساند . قرآن کریم با صراحت از این نور سخن مى‏گوید: «آیا کسى که مرده دل بود و زنده‏اش کردیم و براى او نورى پدید آوردیم، تا در پرتو آن در میان مردم برود، چون کسى است که گویى گرفتار در تاریکیهاست و از آن بیرون آمدنى نیست؟»

یکی از مسائل اختلافی و بنیادین در تفسیر قرآن، مسئله‌ی جامعیت قرآن است. جامعیت از مبانی مهم تفسیر بوده که در چگونگی و مصادیق آن اختلاف‌نظر وجود دارد؛ به‌گونه‌ای که هرکدام از مفسران با استناد به ادله‌ای در هر یک از حوزه‌های جامعیت ذاتی و مقایسه‌ای به یکی از دیدگاه‌های جامعیت تمایل پیدا کرده‌اند. بررسی دیدگاه آیت‌الله جوادی و آیت‌الله مصباح‌ به‌عنوان مفسران و قرآن‌پژوهان تأثیرگذار دوره معاصر می‌تواند راهگشای حل برخی مباحث نظری در حوزه اندیشه و عمل دینی باشد. نوشتار حاضر با شیوه توصیفی و تحلیلی و با گردآوری داده‌ها از راه جمع‌آوری کتابخانه‌ای درصدد تبیین، تحلیل و ارزیابی دیدگاه این دو اندیشمند در دو حوزه‌ی جامعیت است. با توجه به آثارشان، هر دو اندیشمند درباره جامعیت مقایسه‌ای قرآن اتفاق‌نظر دارند و هر دو، قرآن را نسبت به سایر کتب الهی کامل‌تر و حاوی تمام مسائل و معارف مفید برای سعادت دنیوی و اخروی می‌دانند؛ اما در خصوص جامعیت ذاتی، اندکی اختلاف‌نظر وجود دارد. ازنظر علامه مصباح، قرآن کریم در عرصه هدایت به سعادت دنیایى و آخرتى، جامعیت دارد و به جامعیت اعتدالی معتقدند؛ اما آیه الله جوادی، جامعیت حداکثری برای قرآن را با دو شرط پذیرفته است. این پژوهش، ضمن تبیین اصل دیدگاه این اندیشمندان قرآنی و ارزیابی مناسب به این حقیقت دست‌یافته که اگرچه اصل دیدگاه این دو مفسر و اندیشمند فرزانه معاصر موردقبول و قابل‌اثبات است، اما از منظری دیگر این نگرش‌ها با ملاحظات و بلکه کاستی‌هایی مواجه است که در این جستار به آن‌ها پرداخته می‌شود.