آیا غیر از خداوند، کسی می‌تواند عالم به غیب باشد؟ | کتابخانه مجازی الفبا

آیا غیر از خداوند متعال، کسى می‌‏تواند عالم به غیب باشد، و اگر می‌‏تواند، حصر علم غیب به ذات مقدس الهى در سوره لقمان به چه معنا است؟

"غیب" به معنای پوشیده بودن چیزی از حواس و ادراک، و شهادت به معنای آشکار بودن است. یک شیء ممکن است برای کسی غیب و برای کس دیگری مشهود باشد. این امر وابسته به حدود وجودی آن شخص و احاطه او بر عالم وجود است. اما با توجه به محدودیت احاطه غیر خدا و احاطه کامل خداوند بر همه چیز، این نتیجه حاصل می شود که علم غیب، مخصوص خداوند است و جز او کسی عالم به غیب نیست؛ زیرا فقط او احاطه کامل به عالم وجود دارد، و چیزی خارج از محدوده وجودی او نیست و چیزی و کسی نمی تواند در چارچوب محدوده خود، خود را از خداوند متعال مخفی دارد. پس او عالم به عالم غیب و شهادت است و در حقیقت، همه چیز نسبت به او، در عالم شهادت قرار می گیرد و جز او کسی و چیزی بدین پایه نمی رسد. اما دیگران، بسته به ظرفیت وجودی و ادراکی شان، برخی امور برایشان مشهود است و برخی دیگر، از دیده و سایر قوای ادراکی آنها، پوشیده است و نسبت به آنها یا اصلا آگاهی ندارند و یا در سطح بسیار پایینی مطلع اند. البته تخصیص علم غیب به خداوند مانع از آن نمی شود که برخی اشخاص، به تعلیم الاهی و بر اساس شایستگی های نفسانی که از خود ابراز می دارند، به اسرار و علوم و امور غیبی آگاهی یابند و نادیدنی ها را دیده، و ناشنیدنی ها را بشنوند. این موهبتی است که خداوند به افراد برگزیده؛ مانند پیامبران و اولیا عنایت می نماید. لذا می بینیم که انبیا خبر از وحی می دهند که خود امری غیبی است، یا از امور غیبی خبر می دهند، یا حوادث آینده را پیش گویی می نمایند و دقیقا مطابق همان گفته ها، حوادثی رخ می دهد و ... . با توجه به مطالب گفته شده، می توان تناقض ظاهری بین آیات و روایاتی که علم غیب را مخصوص خداوند می دانند، و آیات و روایاتی که انبیا و ائمه و اولیا را نیز عالم به غیب می دانند، با توضیحات زیر حل نمود: 1. اختصاص علم غیب به خداوند، به صورت ذاتی و استقلالی است و این با علم به غیب داشتن به صورت تبعی و با لطف و عنایت پروردگار و تعلیم او، منافاتی ندارد. 2. علم غیب به صورت تفصیلی را فقط خداوند می داند و دیگران به صورت اجمالی نسبت به آن آگاهی دارند و آگاهی از جزئیات آنها مخصوص خداوند است. 3. خداوند، بالفعل از همه اسرار غیبی آگاه است و دیگران ممکن است بالفعل، بسیاری از اسرار غیبی را ندانند، و تنها در صورتی که خداوند اراده نماید، یا خودشان اراده کنند و اذن و رضای پروردگار همراه باشد، از علوم غیبی مطلع گردند. در این باره از امام صادق (ع) روایت شده است: "نگامی که امام اراده کند چیزی را بداند، خداوند به او تعلیم خواهد داد". اما آیه 34 سوره مبارکه لقمان می فرماید: "در حقیقت، خدا است که علم به قیامت دارد، باران می فرستد، و به آنچه در رحم مادران است آگاهی دارد و کسی نمی داند فردا چه چیزی به دست می آورد، و در کدامین سرزمین می میرد. به درستی که خداوند دانای آگاه است". در مورد این آیه کریمه، دو تفسیر وجود دارد: 1. موارد پنج گانه مذکور در آیه فوق، جزو امور غیبی اند و جز خداوند و کسانی که خداوند آنان را آگاه به امور غیبی کرده باشد، کسی نسبت به این امور آگاهی ندارد. منظور از فرستادن باران، فقط بارش آن نیست که توسط متخصصان هواشناسی یا دیگران، قابل پیش بینی باشد، بلکه این که دقیقاً کی و کجا و چه مقدار نازل می شود منظور است، و این علم فقط در اختیار خداوند است و دیگران با حدس و گمان ممکن است تا حدی از آن آگاه باشند. چنانچه منظور از آگاهی از "جنین در رحم"، فقط جنسیت آن نیست که توسط دستگاه هایی قابل تشخیص باشد، بلکه منظور همه امور مربوط به جنین؛ مانند جنسیت، سلامت، خصوصیات جسمی و روحی و حتی استعدادهای او و سعادت و شقاوت و آینده او است. بدیهی است که چنین آگاهی، مخصوص خداست. و اگر در روایات، پاره‏اى از این آگاهى ها برای ائمه (ع) اثبات گشته، از آن جهت است که آگاهی به صورت علم اجمالى – آن هم از طریق تعلیم الاهى - هیچ منافاتى با اختصاص علم تفصیلى آنها به ذات پاک خداوند ندارد و تازه همین علم اجمالی نیز ذاتى و استقلالى نیست، بلکه جنبه عرضى و تعلیمى داشته و از طریق تعلیم الاهى است به مقدارى که خدا مى‏خواهد و صلاح مى‏داند. 2. اما تفسیر دیگر این است که در این آیه، فقط علم به تاریخ قیامت از امور غیبی است و خداوند نیز فقط آن را مخصوص خود می داند و در فرازهای دیگر آیه، سخن و شیوه بیان عوض شده و تنها اعلام می دارد که خداوند باران می فرستد و از آنچه در رحم مادران است آگاهی دارد، بدون آن که این علم را مخصوص خود بداند. بنابراین، اگر اکنون یا در آینده، بتوان با پیشرفت هایی علمی، دقیقاً از میزان بارندگی و زمان آن و از وضعیت جنین و خصوصیات آن، آگاهی پیدا نمود، تناقضی با منظور آیه نخواهد داشت. همچنین در فرازهای چهارم و پنجم آیه، تکیه سخن بر عدم اطلاع افراد از سرنوشت و مکان مرگ شان است. این عدم آگاهی، مطابق قانون طبیعت است که هیچ کس ذاتاً از غیب و حوادث آینده مطلع نیست، ولی این امر مانع از آن نمی شود که خداوند برخی افراد را نسبت به حوادث آینده یا زمان و مکان مرگ شان آگاه سازد.ر

این پرسش طی سه محور پاسخ داده می شود:

محور اول: علم غیب چیست؟

"غیب" به معنای پوشیده بودن چیزی از حواس و ادراک است. ارباب لغت گفته اند: "الغیب: کل ما غاب عنک"؛ یعنی هر آنچه از تو غایب و مخفی است غیب نامیده می­شود.[1] لذا عرب هنگامی که خورشید غروب می کند می گوید: "غابت الشمس"؛ یعنی خورشید غایب شد و از دیده ها مخفی گردید.[2]

اما منظور از غیب در مقابل شهادت که از اصطلاحات قرآنی و کلامی است، عبارت است از امری که فراتر از ماده و خارج از عالم محسوسات باشد و با حواس عادّی و مادّی قابل درک و حسّ نباشد، بلکه ادراک و احساس و شهود آن محتاج ابزار و ادوات دیگری است.

علامه طباطبائی می گوید: غیب و شهادت دو معنای نسبی هستند؛ یعنی یک شیء واحد ممکن است نسبت به چیزی غیب و نسبت به چیز دیگری شهادت باشد. این بدان سبب است که موجودات، خالی از حدود نیستند و از حدود خود جدا و منفک نمی گردند. بنابراین، هر چیزی که داخل در حدود و احاطه چیز دیگری باشد، برای او شهادت است؛ چون مشهود ادراک آن است، و اگر خارج از حدّ او باشد، برای او غیب خواهد بود؛ زیرا مشهود ادراک او نیست".[3]

محور دوم: عالم به غیب کیست؟

نتیجه ای که از تحلیل مذکور در مورد غیب به دست می آید، این است که علم غیب به صورت تمام و کمال در اختیار خداوند متعال است؛ زیرا او احاطه همه جانبه بر تمامی عالم دارد و محیط بر عالم است و چیزی خارج از محدوده وجودی او نیست و چیزی نمی تواند در چهار چوب محدوده خود، خود را از خداوند مخفی دارد. این معنا در آیات بسیاری از قرآن کریم به گونه های مختلف مورد تأکید قرار گرفته است؛ مانند:

"خداوند دانای غیب و شهود و کبیر و متعال است".[4]

"بگو ]ای پیامبر[: غیبت مخصوص خدا است".[5]

"بگو: هیچ کس در آسمان ها و زمین، جز خداود، غیب را نمی داند".[6]

معنای ابتدایی که از این آیات به نظر می آید، این است جز خداوند کسی عالم به غیب نیست، اما در مقابل اینها آیات دیگری هستند که نشان می دهد اولیای الاهی نیز اجمالاً از غیب آگاهی دارند؛ مانند:

"چنان نبود که خداوند شما را از غیب آگاه کند، ولی خدا از میان رسولان خود هر کس را بخواهد برمی گزیند".[7]

"عالم به غیبت او است و هیچ کس را بر اسرار غیبش آگاه نمی سازد، مگر رسولانی که آنها را برگزیده است".[8]

در موررد معجزات حضرت عیسی (ع) آمده است:

"من شما را از آنچه می خورید، یا در خانه های خود نگه داری می کنید، خبر می دهم".[9]

گذشته از آیات، روایات زیادی داریم که نشان می دهد، پیامبر (ص) و امامان معصوم (ع) اجمالاً از غیب آگاهی داشته اند. آگاهی ایشان به غیب حداقل به دو شکل بوده است:

شکل اول، خبر دادن پیامبر (ص) از وحی و نزول آن است که این خود نوعی اخبار غیبی است که در اختیار ایشان قرار می گیرد.

شکل دوم، خبر دادن آنان از آینده و پیش گویی های دقیق ایشان است؛ مانند خبر دادن پیامبر (ص) از ماجرای جنگ موته و شهادت حضرت جعفر و بعضی دیگر از فرماندهان اسلام که در همان لحظه وقوع، پیامبر (ص) در مدینه، مسلمانان را آگاه کردند.[10] در روایات بسیاری به آگاهی داشتن معصومان به علم غیب اشاره شده است[11] که می توان در مورد آنها ادعای تواتر نمود.[12]

اما در مورد چگونگی جمع بین این اخبار و آیات دسته دوم با آیات دسته اول، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. اختصاص علم غیب به خداوند، علم ذاتی و استقلالی است. بنابراین، غیر او مستقلا هیچ گونه آگاهی از غیب ندارند، بلکه تنها با لطف و عنایت او است که دیگران به علم غیب آگاه می شوند و آگاهی دیگران، تبعی است.

2. علوم غیبی را به صورت تفصیلی، فقط خداوند می داند و غیر خداوند نیز اجمالاً از علم غیب آگاه می شوند؛ یعنی آگاهی از جزئیات آن امور، مخصوص خدا است.

3. خداوند، بالفعل از همه اسرار غیب آگاه است، اما انبیا و ائمه (ع) و برخی اولیا ممکن است بالفعل، بسیاری از اسرار غیبی را ندانند، ولی هنگامی که خدا اراده کند آگاه می شوند و یا هنگامی که خودشان اراده کنند با اذن و رضای پروردگار از علوم غیبی مطلع می گردند.

در تأیید این مطلب روایاتی وجود دارد؛ از جمله در حدیثی از امام صادق (ع) می خوانیم: "نگامی که امام اراده می کند چیزی را بداند، خدا به او تعلیم می دهد".[13]

علاوه بر اینها، در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که بیانگر نوعی معرفت خاص است که از طریق تهذیب نفس و عمل به شریعت و سیر و سلوک به سوی حق و با توجه به عالم قدس به دست می آید؛ مانند: "ای کسانی که ایمان آوردید اگر تقوای الاهی پیشه کنید، خداوند برای شما فرقان (قدرت شناخت حق از باطل) قرارخواهد داد".[14]

حضرت علی (ع) نیز هنگام تلاوت این آیه: "مردانی که تجارت و کسب، آنان را از یاد خدا باز نمی دارد"[15]، اظهار داشت: "خداوند سبحان، یاد خود را روشنی دل ها گردانید، تا گوش، پس از سنگینی شنوا گردد و چشم، پس از نابینایی بینا شود، و دل ها پس از ستیز آرام گردند. همواره در پاره ای از زمان و روزگاری که پیامبری نبوده، خدای را بندگانی است که با آنها از راه فکرشان، راز گوید و از طریق عقل شان سخن گوید".[16]

محور سوم بحث:

حال به آیه 34 سوره لقمان می پردازیم. خداوند در این آیه کریمه می فرماید:

"در حقیقت، خدا است که علم به قیامت نزد او است، و باران را می فرستد و آنچه را که در رحم ها است، می داند، و کسی نمی داند فردا چه به دست می آورد، و کسی نمی داند در کدام سرزمین می میرد؛ در حقیقت خدا است که دانای آگاه است".[17]

برای این آیه کریمه دو گونه تفسیر وجود دارد:

الف. در این آیه، به تناسب بحثی که پیرامون رستاخیز، در آیه قبل از آن ذکر شده است، سخن از علومی به میان آمده که مخصوص خدای متعال است و در اصطلاح به آنها "علوم غیبی" می گوییم و در این آیه به 5 مورد اشاره شده است:

1. آگاهی به زمان قیام قیامت: این مسئله را بارها مشرکان از پیامبر پرسیده اند: "روز قیامت کی خواهد بود"؟[18] قرآن در پاسخ می فرماید: "یچ کس جز خداوند از آن لحظه آگاه نیست و خداوند آگاهی به آن را از همه مخفی داشته است: قیامت خواهد آمد ولی آن را پنهان می سازم".[19]

2. زمان نزول باران: این که دقیقاً کی و کجا و چه مقدار نازل می شود، این علم در اختیار خداوند است و دیگران تنها با حدس و گمان ممکن است از آن اطلاع داشته باشند.

3. آنچه در رحم مادران است: یعنی نوع و خصوصیات ظاهری و باطنی و رفتاری جنین. بنابراین، ممکن است وسایلی در اختیار بشر باشد و یا قرار گیرد که به طور قطع از جنسیت جنین آگاه شوند، ولی اطلاع از خصوصیات جسمی و روحی، استعدادهای درونی، ذوق علمی و فلسفی و ادبی و هزاران ویژگی خاص او جز برای خدا امکان پذیر نیست.[20]همچنین آگاهی از آینده جنین، عاقبت او، سعادت و شقاوت او و امور دیگری که مربوط به اوست، جز برای خداوند متعال مقدور نیست.

4. حوادث آینده و خصوصیات و جزئیات آنها و کارهایی که هر فرد در آینده کسب می کند و انجام می دهد.

5. و بالاخره این که هر شخص در کدام سرزمین از دنیا خواهد رفت.

طبق این تفسیر، موارد یاد شده، از علم غیب محسوب گردیده و به خداوند اختصاص دارد. اگر گفته شود که پس چرا در روایات، پاره‏اى از این آگاهى ها برای ائمه (ع) اثبات گشته است، در جواب می گوییم: آگاهى بر پاره‏اى از این امور به صورت علم اجمالى – آن هم از طریق تعلیم الاهى - هیچ منافاتى با اختصاص علم تفصیلى آنها به ذات پاک خداوند ندارد و تازه همین علم اجمالی نیز ذاتى و استقلالى نیست، بلکه جنبه عرضى و تعلیمى داشته و از طریق تعلیم الاهى است، به مقدارى که خدا مى‏خواهد و صلاح مى‏داند.[21]

ب. فرازهای مختلف این آیه همگی بر شکل واحدی نیستند و نحوه بیان در آنها متفاوت است. از نخستین جمله این آیه استفاده می شود که آگاهی از وقت رستاخیز مخصوص خداوند است و کسی جز او از آن آگاه نیست. این استفاده، از مقدم داشته شدن کلمه "عنده" بر لفظ "علم الساعة" به دست می آید که از نظر قواعد ادبی عرب، ‌نشانه انحصار است. آیات دیگری نیز بر انحصاری بودن چنین علمی گواهی می دهند.

اما در دومین فراز آیه مورد بحث، مشاهده می کنیم که روش بیان، دگرگون شده و هرگز به شیوه حصر و انحصار سخن نمی گوید. آنچه از این بخش آیه استفاده می شود، این است که خداوند از وقت نزول باران و آنچه در ارحام مادران است، آگاه می باشد، بدون این که این علم را از اختصاصات علوم الاهی بداند، ‌به گونه ای که احدی جز او از آن آگاه نباشد یا در آینده از آن مطلع نگردد.

بنابراین، علم خدا به نزول باران و جنین در رحم مادران،‌ مانع از آن نیست که بندگان نیز از طریق دیگری مانند وحی الاهی یا الهام غیبی و یا هر راه دیگری به این امور آگاه کردند. با این تفاوت که علم خدا ذاتی و ضروری است و علم دیگران کسبی و امکانی است.

در فرازهای چهارم و پنجم، شیوه سخن بیشتر تغییر می کند. محور سخن در این دو فراز، علم و آگاهی خدا از سرنوشت و محل مرگ انسان است. این عدم آگاهی مطابق قانون طبیعت است که هیچ فردی ذاتاً‌ از غیب و از پشت پرده آگاه نیست،‌ ولی این امر مانع از آن نمی شود که خداوند برخی از اولیای خود را از کارهای فردای او یا از محل مرگ شان آگاه نسازد.[22]

خلاصه سخن این که از نخستین فراز آیه به کمک دیگر آیات قرآن کریم استفاده می شود که آگاهی از وقت قیام قیامت از علوم اختصاصی خداوند است و جز او کسی از وقت آن آگاه نبوده و نخواهد شد.

اما در چهار فراز دیگر آیه، لحن سخن و شیوه گفتار در آنها این است که خداوند از وقت نزول باران و از آنچه که در ارحام است مطلع است و کسی از آینده خود و از محل مرگ خود آگاه نیست،‌ ولی علم به اینها را منحصر به ذات اقدس الاهی نمی کند. پس چه بسا دیگران هم بتوانند با تعلیم الاهی یا وحی و الهام و یا طریق دیگری که چه بسا هنوز آشکار نشده، به این امور آگاهی یابند.

اسلام کوئست نت