مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

وجود آثار هنری زیبا، یکی از برجستگی‌های تمدن اسلامی است. اما حکمای اسلامی در مباحث حکمی خویش اهتمامی برای تبیین نظری هنر اسلامی نداشته‌اند. از این‌رو در عالم اسلام، علم مستقلِ مدونی که همه مباحث هنر در آن طرح شود و آموزه‌های مستقل و منسجم درباره هنر به‌دست دهد، به‌وجود نیامده است. با این وجود می‌توان با عنایت به تعالیم حکمت اسلامی، در خصوص هنر اسلامی نظریه‌پرد‌ازی نمود. عوالم هستی یکی از مبانی هستی‌شناختی حکمت اسلامی است که می‌توان از برآیند آن در حکمت هنر اسلامی نیز بهره برد. از منظر حکمت صدرایی، عوالم هستی علاوه بر عالم ماده، شامل عالم خیال و عقل است. عالم عقل بالاترین عالم است و عالم ماده پایین‌ترین عالم. عالم مثال نیز حالت برزخی دارد. این عوالم مجمع‌الجزایری بی‌ارتباط با هم نیستند. بلکه میان آنها تطابق برقرار است؛ به این گونه که آنچه در عالم مُلک هست، به‌نحو برتری در عالم مثال وجود دارد و آنچه در عالم مثال هست، به‌نحو اعلی در عالم عقول موجود است. در این مقاله ابتدا نظریه عوالم هستی در نظر حکمای اسلامی بیان می‌شود و سپس برآیند این نظر در حکمت هنر اسلامی ترسیم می‌شود. بدین طریق نشان داده می‌شود که می‌توان با اتکا به حکمت اسلامی، از «حکمت هنر اسلامی» سخن گفت.

نسبت فلسفه اسلامی با هنر از جمله مه مترین، بنیاد یترین و، در بُعدی، غام ضترین مسائل جاری حوزه مطالعاتی فلسفه هنر در ایران است. روند رو به رشد مطالعات نظری هنر در بیست سال گذشته، موضوعات بسیار گسترده و جدیدی در عرصه مبانی تئوریک هنر آفرید. غالب این موضوعات محصول آشنایی بخشی از متفکران ایرانی با مباحث گسترده نظری هنر در غرب بود که از ترجمه این متون حاصل م یشد. نظام آموزشی مطالعات عالی کشور نم یتوانست نسبت به این معنا ب یتفاوت بماند. در عین حال، افزونی رشت ههای هنری در نظام دانشگاهی که اغلب عملی و کاربردی بود، در کنار رشد مباحث نقد در مطالعات آکادمیک دانشگاهی و نشریات، ضرورت تأسیس رشت ههایی که مبانی نظری هنر را در کنار رشت هه ای عملی تحلیل کند، ایجاب م ینمود. تأسیس رشت هه ایی چون پژوهش هنر و فلسفه هنر در حوزه تحصیلات تکمیلی دانشگا هها و نشر روزافزون کتب فلسفی هنر توسط نهادهایی چون فرهنگستان هنر، محصول وقوف بر این نیاز و تلاش در جهت رفع آن بود. برگزاری نخستین دور هه ا در این حوزه آرام آرام سؤالات بسیار مهمی در برابر دیدگان مسئولان و مجریان نهاد: آیا م یتوان در تعلیم این مباحث، صرفا،ً مبانی فلسفی هنر در غرب، از گرگیاس )در )Institutional Theory( تا نظرات جرج دیکی را در ارائه آخرین نظریه بنیادی در تبیین ماهیت هنر )» درباره هلن « رساله تدریس و تعلیم نمود؟ در حوز هه ای علوم فنی چنین سؤالی به سادگی در تیررس دید طراحان قرار نم یگرفت، اما در قلمرو فلسفه اسلامی در ایران، که از جمله مه مترین و بالند هترین حوز هه ای فلسفی جهان اسلام است، رویکرد فلسفه اسلامی به هنر، بنیاد یترین سؤال ناگزیری بود که دیر یا زود در معرض دید طراحان قرار م یگرفت. همزمان، مدو نترین تئور یهایی که ظرف صد سال گذشته از سوی سن تگرایان در مورد هنر اسلامی ذکر شده بود مورد نقد جدی برخی استادان دانشگاه هاروارد واقع شد در این صورت، ضرورت رجوع .)Aesthetics Islamic در کتاب » اولیور لیمن « و جدیدتر از او » گ لرو نجی باوغلو « )م نجمله به منابع حکمی و فلسفی جهان اسلام در استخراج نظری هه ای هنری و کشف موضع فلسفه اسلامی در مورد هنر به شدت احساس م یشد. این مقاله قصد دارد به این سؤال و سؤالاتی از جنس آن پاسخ گوید: موضع فلسفه اسلامی نسبت به هنر چیست؟ آیا در طول تاریخ فلسفه اسلامی، موضوعی تحت عنوان هنر )هنر ب هماهو هنر، نه موسیقی به عنوان جزئی از فلسفه وسطی( موضوع مورد تأمل فلسفه اسلامی بوده است؟ اگر نه، چرا؟ و اگر بوده در این صورت نتایج و دریاف تها چیست؟

امروزه, فلسفه اسلامى, با توجه به پیش رفت علوم, نیازمند آن است که در حرکتى پویا خود را به روز و کارآمد نماید تا نشان دهد که در پاسخ گویى به پرسش هاى جدید نیز تواناست. به نظر مى رسد که فلسفه اسلامى مى تواند بیشترِ پرسش هایى را که در حوزه هاى گوناگون فلسفه ـ در دنیاى امروز ـ مطرح است, پاسخ دهد. اما وظیفه تبیین این پاسخ ها و طراحى آنها بر اساس مبانى فلسفه اسلامى برعهده پژوهش گران این حوزه است. این مقاله کوشیده است تا با بررسى یکى از مقولات فلسفى نوین; یعنى فلسفه هنر و زیبایى شناسى در نظام فلسفى ملاصدرا, گامى نو در پاسخ به پرسش هاى جدید فلسفى برداشته و روشى را براى بازسازى اندیشه هاى فیلسوفان اسلامى در حوزه هاى جدید فلسفه, ارائه نماید.

چه چیز تابلوی ونوس بوتیچلی را زیبا می سازد؟ آیا می توانیم در بحث درباره ی آثار هنری از معنی و صدق سخن گوییم؟ آیا آگاهی از قصد هنرمند یا پدید آورنده برای درک یک اثر هنری لازم است یا هر اثر هنری، پس از آفریده شدن از آفریدگار خود مستقل می شود و بر پای خود می ایستد؟ هنگامی که یک اثر هنری را نقد می کند چه نوع داوری انجام می دهیم؟ آیا تفسیر ها و ارزیابی های نقادانه قابل توجیح و برهان پذیرند؟ آیا در نقد آثار هنری، مسائل اخلاقی و اجتماعی نیز بایسته ی توجهند؟ خانم آن شپرد، که از استادان طراز نخست رشته ی فلسفه ی هنر است، در این کتاب اساسی ترین و در عین حال پیچیده ترین مسائل مربوط به این رشته را طرح می کند و ژرف نگرانه به تجزیه و تحلیل مطالب مورد بحث می پردازد. نظریه های گوناگون را درباره ی ویژگی های مشترک هنر ها تشریح می کند و آراء و اندیشه های فیلسوفان بزرگ را که به تعبیر و تأویل آثار هنری روی کرده اند، با بیانی روشن به بحث و نقادی می کشد. از جمله موضوعات بسیار نکته آموز این کتاب تجزیه و تحلیل داوری های هنر شناختی است که هنگام رویارویی با هر اثر هنری مانند یک تابلوی نقاشی، یک بنای تاریخی، یک قطعه ی موسیقی یا یک اثر ادبی به عمل می آوریم.

در این مقاله با استفاده از روش تحلیلی ـ تطبیقی بیان می‌کنیم که ابن‌سینا در نظام مابعدالطبیعی خود پیشرو الهیات فلسفی می‌باشد. وی با تحلیل عقلی وجود بما هو وجود، وجود واجب‌الوجود را اثبات می‌کند. سپس با تأمل در وجود واجب‌الوجود به اثبات صفات واجب و از تحلیل صفات واجب به اثبات افعال واجب‌الوجود می‌پردازد. با تکیه بر چنین رویکردی ضمن اینکه می‌توان الگوی فکری ابن‌سینا را در حوزه الهیات فلسفی مطرح کرد، به منتقدان فلسفه ابن‌سینا که وی را متکلم پنداشته یا فلسفه وی را صرفاً در چارچوب فلسفه ارسطو قرار می‌دهند، پاسخ داد. در آخر بررسی می‌شود که ابن‌سینا در سیر فلسفی خویش برای ارائه راه جدید در الهیات یعنی الهیات فلسفی تا چه اندازه مدیون فارابی است؟ و تا چه حدی در آرای خداشناختی هنری گنتی ـ فیلسوف مسیحی قرن سیزدهم ـ تأثیر گذاشته است؟

تعادل تراژیک در فلسفه هنر نیچه عبارت از جمع و تعادل بین امر دیونیزوسی و آپولونی است. امر دیونیزوسی نیرو و میل به یگانگی با امر خاستگاهی و آری­گویی به آن و امر آپولونی همین آری­گویی در قالب زندگی ا­ست. حرکت به سمت یکی شدن با اراده خاستگاهی به نحو دیونیزوسی در شعر حافظ و سنت عرفانی همان حالت سکر عارفانه است که با نماد می و ساقی معین می­شود. به نحو سنتی در عرفان حرکت به سمت یکی شدن با امر خاستگاهی و فنای در آن همواره ارزش مطلق است، اما امر تراژیک با این متفاوت است. امر تراژیک ضمن حفظ این میل، امر خاستگاهی را در تجلیات آن یعنی در طبیعت و زندگی و فردیت نیز جویا می­شود. تعادل تراژیک را باید آری­گویی به تمام ابعاد هستی دانست که این امر در شعر حافظ معادل «رضا» و حاصل «رندی» است. حافظ بر خلاف سنت عرفانی که یکسره سُکری یا صحوی یعنی در جهت فنای در خدا یا زهدِ ریایی یا آمیزه­ای بیروح از آنها قرار داشت راه حلی برای ماندن در عرصه­ تراژیک هستی ارائه داد تا نه در فنا، بلکه در رضا بر اساس «رندی»، از سرمستی حضور وجود بهره گیرد.

جستار حاضر تلاشی است برای نشان دادن چند پیوند احتمالی میان نحوه­ تفکر دلوز و شیوه­ کار هنرمندان مدرن و پست­مدرن. این قیاس در بستر ضد افلاطونگرایی دلوزی تعریف و تبیین می­شود تا ببینیم که آیا می­توان نسبتی برقرار کرد میان تلاش دلوز برای ضدیت با افلاطون­گرایی، خواست او مبنی بر ایجاد یک شیوه­ تفکر جدید، و آنچه هنرمندان مدرن در عمل انجام داده­اند یا خیر؟ در این مسیر پس از تعریف بعضی مفاهیم و نشان دادن اهمیت و کارکرد آنها در هنر مدرن، سعی خواهیم کرد رد پای همان مفاهیم را در اندیشه­ دلوزی نیز بیابیم. سپس ضدیت دلوز با افلاطون­گرایی را با تکیه بر مفهوم وانموده یا سیمولاکروم تبیین خواهیم کرد و به انتقاد بدیو به افلاطون­گرایی دلوز نیز به طور مختصر جواب خواهیم داد. در نهایت نیز نشان خواهیم داد که دلوز با تکیه بر این ضدیت و در واقع با استفاده از فرایند­هایی فکری که متأثر از نوع مواجهه­ هنرمندان پست­مدرن با موضوع کار خویش است، راه سومی را برای اندیشیدن به دنیای پر از تصویر معرفی می­کند؛ راهی که نه رأی به بازگشت و ارتجاع می­دهد و نه همچون بودریار آدمی را یکسر در جهانی آخرالزمانی که از تصاویر آگنده است به حال خود وامی­نهد.