مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائل مهم معرفت‌شناسی مسأله وجود ذهنی و نحوه انطباق آن با حقایق عینی است. حکیمان مسلمان بر این باورند که امری باید در این میان نقش واسط را ایفا کند. با تأمل در آثار ملاصدرا درمی‌یابیم که او به این امر توجه بایسته داشته است و دیدگاه واحدی درباره این مسأله پژوهشی ارائه نداده است. ملاصدرا در گام نخست بسان سایر حکما بدین امر باور داشته است که ماهیت نقش حد واسط میان امور ذهنی و حقایق عینی را ایفا می‌کند و مراد وی از ماهیت، معنای اخص –مایقال فی جواب ما هو» است. نگارندگان بر این باور هستند که صدرالمتألهین در گام دوم از این نظریه عدول کرده است و نظریه خاص خویش را بیان کرده است که بر اساس آن مراد از انطباق ذهن با عین، انطباق عینی وجود برتر ماهیت، بر وجود خاص آن است. در این رویکرد ملاصدرا بین معلوم بالذات از حیث واقع و نفس‌الامر و معلوم بالعرض از حیث ظهورش برای قوای ادراکی نفس تفکیک قائل می‌شود و بر این باور است که در این رویکرد نحوه وجود متفاوت است، یکی وجود قوی (خارجی) و دیگری وجود ضعیف است نه ماهیت. بر اساس پنج دلیل –دیدگاه ملاصدرا درباره ماهیت، ادراک عقلی، حرکت جوهری، اصالت و تشکیک وجود- نگارندگان بر این باور هستند که نظریه دوم با نظام فلسفی ملاصدرا سازگارتر است و از آن می‌توان به عنوان نظریه نهایی صدرا یاد کرد.

مشاوره فلسفی به عنوان حرفه‌ای یاورانه شناخته شده است که از اصلاح شیوه های تفکر و نظریه‌های فلسفی برای حل مسائل و مشکلات مراجعان استفاده می‌کند. جنبش فلسفه عملی به طور رسمی از سال 1980 توسط گرد آخنباخ در آلمان آغاز شد. او اولین کسی بود که یک انجمن به این فعالیت اختصاص داده و آن را به عنوان تخصص مستقل معرفی کرد. پس از آن در سال 1992 انجمن مشاوران فلسفی توسط الیوت دی کوهن و همکارانش در آمریکا تاسیس شد و تا کنون به فعالیت خود ادامه می‌دهد. ران لاهوا از پیشگامان مشاوره فلسفی، تمامی مشاوره های فلسفی را در دو روش کلی طبقه می‌کند. روش آموزشی و روش تفکر تحلیلی. با تحلیل و بررسی مبانی فلسفی این دو رویکرد، به نظر می‌رسد میان روش آموزشی و مکتب اگزیستانسالیسم و روش تفکر تحلیلی و مکتب پوزیتیویسم پیوند مبنایی وجود دارد. پژوهش حاضر با هدف بررسی مبانی نظریه‌ی معرفت‌شناسی ملاصدرا درصدد است تا از مقومات این دستگاه فلسفی برای تبیین مبانی رویکرد مشاوره فلسفی بهره ببرد. روش تحقیق استفاده شده در پژوهش، روش کتابخانه‌ای می‌باشد. داده‌ها از طریق فیش‌برداری گردآوری و به روش اصطیادی تحلیل شده است. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که از طریق تبیین اصول نظام معرفت شناسی صدرایی مانند حرکت جوهری و اتحاد علم و عالم و معلوم، فرآیند ادراک انسان به نحوی متمایز ترسیم می شود به طوری که می‌توان تحلیل متفاوتی از ریشه اساسی مسائل و مشکلات انسان ارائه داد. در پایان نظام مشاوره‌ای که از نظام معرفت‌شناسی صدرا برخاسته است، انضباط نفس از طریق تنظیم عوامل انسانی و محیطی و سامان‌دهی فرآورده های ادراکی نامطابق با واقع که تا پیش از مراجعه به مشاوره‌ی فلسفی در صحنه نفس رخ داده است را برای بر قراری تعادل و تجربه‌ی سلامت روحی و روانی به مراجعان خود پیشنهاد می‌دهد.

اساسا آیا انسان قادر به شناخت واقعیات می باشد؟ آیا شناخت و معرفت عقلانی که برای بشر ایجاد می شود اساسا دارای ارزش خواهد بود یا خیر؟ معیار بازشناسی حقایق از غیرحقایق چیست؟ بخش شناخت شناسی در فلسفه رسالت پاسخ به این سوال را بعهده دارد. شناخت و علم عبارت است از:حضور خود شی یا صورت جزئی یا مفهوم کلی آن نزد موجودی مجرد بنابراین شناخت شناسی علمی است که درباره شناختهای انسانی و ارزشیابی انواع و تعیین ملاک صحت و خطای آن بحث میکند. از منظر فلسفه اسلامی امکان و تحقق شناخت امری بدیهی است و ادعای عدم امکان شناخت متضمن علم به این مطلب و بنابراین ناقض خودش می باشد. و همچنین ادعای عدم امکان تحقق شناخت مستلزم علم به خطابودن برخی از ادراکات حسی و عقلی ; علم به واقعیت خارجی که ادراک خطایی با آن مطابق نیست ; علم به خطاکننده ; علم به اعتبار این استدلال که از شناختهای عقلانی تشکیل یافته است ; علم به وجود خود ادراک خطایی و همچنین علم به محال بودن تناقض می باشد. حقیقت بودن شناخت عبارت است مطابق بودن آن با واقعیتی که از آن حکایت می کند. عقل گرایان معیار بازشناسی حقایق را فطرت عقل معرفی می کنندولی این معیار نمی تواند مطابقت قضایا با واقعیات را اثبات نماید. تجربه گرایان معیار حقیقت را تجربه حسی می دانند که نمی تواند صحیح باشد زیرا کاربرد این معیار مختص محسوسات است و همچنین حاصل تجربه را باید با حس درک کرد که مجددا نیاز به ارزشیابی دارد.

نظریه های معرفت شناسی فضیلت محور شاخه ای از معرفت شناسی برون گرایانه است. نظریه اندیشمندانی مانند آلوین پلانتینگا، ارنست سوزا و لیندا زگزبسکی جزء این نظریه هاست. به باور ایشان عنصر فضیلت نقش بسزایی در تشکیل باور صادق دارد و افزون بر آن عناصر فرایند اعتمادپذیر، قوای معرفتی با کارکرد صحیح و اراده و وظیفه، اعتماد به دیگران و... سبب ارزشمندی باور می شوند. ابن سینا و ملاصدرا به تأثیر فضیلت، قوای معرفتی، فرایند اعتمادپذیر و اراده و وظیفه و... بر معرفت توجه داده اند. در خوانش فضیلت محورانه از معرفت شناسی ایشان می توان قرابت های بسیاری میان رأی ابن سینا و ملاصدرا و زگزبسکی یافت. نظریه ملاصدرا در مقایسه با نظریه ابن سینا همخوانی بیشتری با نظریه های معرفت شناسی فضیلت محورانه معاصر دارد. نظریه ابن سینا به رویکرد سنتی _ ارسطویی دربارۀ تعامل میان فضیلت و معرفت قرابت دارد تا معاصر. رعایت مؤلفه های اخلاقی در معرفت با مبانی فلسفی ملاصدرا سازگاری دار،د اما با برخی مبانی فلسفی وی ناسازگار است.

بررسی رابطه میان حکمت و شریعت همواره دغدغه فیلسوفان بوده است و در عصر ما پرداختن به آن از اهمیت بیشتری برخوردار است زیرا جهان امروز سخت محتاج معنویت و پایبندی به شریعت است آن هم شریعتی که برپایه عقل و استدلال بنا شده باشد. از سویی اگر حقیقت غایت شریعت است، راه های رسیدن به معرفتی که انسان را به حقیقت برساند کدام است؟ این نیز دارای ابهامات فراوان است و پیرامون آن نظرات مختلفی بیان شده است. ما در این مقاله با روش تحلیلی و توصیفی، در پی تبیین این مطلب هستیم که حکمت فراتر از فلسفه است و حکمت، فلسفة متجلّی در جان و روح و فعل و عمل آدمی است و حاصل نوعی مکاشفه و شهود و فراتر از مباحث نظری و بحثی صرف است. در میان اندیشمندان مسلمان، نظرات عین القضات همدانی حکیم و عارف قرن پنجم هجری را برگزیده ایم که به عقیده عده ای، جمع بین حکمت عملی و نظری است. او از میان راههای حس، تجربه و عقل راه دیگری را به عنوان «طور وراء عقل» مطرح می کند و شناخت حقیقی و ریشه ای را تنها از طریق دستیابی به بالاترین شناخت یعنی طور وراء عقل می داند. شریعت ملاک صحت و سقم هر معرفتی است و در تبیین مبانی معرفت شناسی باید از کشف بهره برد و از حکمت به عنوان ابزار معرفتی در فهم آیات الهی و جهت درک مبانی هستی شناسی استفاده کرد.

کتاب «جامع الاسرار و منبع الانوار» مهمترین کتاب عرفانی سید حیدر آملی، عارف و مفسر شیعی قرن هشتم هجری است. سید حیدر در این کتاب بنیادی ترین موضوع عرفان اسلامی یعنی «توحید و موحّد» را بر اساس منابع اصیل شیعی یعنی وحی و نقل و عقل مورد تطبیق و اثبات قرار می دهد و کشف ابن عربی (560 ـ 638 ق) در مساله «ولایت» را ناتمام و حاصل تعصب مذهبی قلمداد می کند و با اعتقاد به مراتب سه گانه برای شرع، «شریعت و طریقت و حقیقت» را حقیقت واحد ذو مراتب دانسته و از این روی معتقد می شود ظاهر شریعت شیعه با باطن طریقت و حقیقت اهل الله، یک حقیقت واحد بوده و از هم جدا نیستند و در نهایت عرفان اصیل را در مذهب حقه تشیع منحصر می کند. از این رو یکی از مهمترین انگیزه های تالیف این کتاب تبیین «حقیقت تشیع» و دفاع از حقانیت اعتقادات شیعه بوده است. وی در طراحی تمام مسائل عرفانی از وحی و عقل و کشف بر مبنای تفکر اصیل شیعی با محوریت «ولایت» نبوی و علوی بهره می برد لذا می توان گفت روح حاکم بر این کتاب مشرب و مبانی اجتهادی شیعی است.تحقیق پیش رو مهمترین شاخصه ها و مبانی عرفانی شیعی را با تاکید بر این کتاب ارزشمند از قبیل «اعتقاد به توحید وجودی، اعتقاد به تساوق و عینیت شیعه اثنی عشر با صوفی حقیقی، اتکاء عرفان شیعی بر منبع وحی و نقل، اعتقاد به عقلانیت عرفان شیعی و تطابق ذوق با عقل و ....» در دو حوزه مبانی معرفت شناسی عرفانی و مبانی هستی شناسی عرفانی، استخراج و مورد تحلیل و تبیین قرار داده است.

شناخت عقل و خرد از جمله مباحث بسیار اساسی در فلسفه، معرفت­شناسی و روش­شناسی است. هستی‎شناسی عقل که در فلسفه بررسی می­شود، منزلت معرفت‎شناختی عقل را تعیین می‎کند و معرفت‌شناسی نیز بنیادهای روش­شناختی علوم و معارف را پی ­می­ریزد؛ از این رو هستی­شناسی و معرفت­شناسی عقل اهمیت درخور توجهی دارد. این مسئله در نگره تفکیکی نیز جایگاه برجسته­ای یافته، در صدر مسائل آن قرار دارد. با توجه به نقشی که این رویکرد می‎تواند در حوزه معارف دینی ایفا و جهت‎گیری‎های خاصی را دنبال کند، لازم می­نماید عقل‏شناسی آن در بوته سنجش قرار گیرد. مقاله حاضر در پی آن است این مسئله را رصد و نتایجش را روشن کند. روش تحقیق در این بحث اسنادی و تحلیلی است و ماحصل آن این است که نگره عقل‏شناختی تفکیکی تهی از هر گونه پشتوانه عقلی و نقلی است و درنهایت به ندانم­گویی و بن­بست معرفت می­انجامد.

معرفت شناسی، بحثی ضروری در عصر حاضر، به شمار می آید. بسیاری از پرسش ها و شبهات حول معرفت مطرح می شود. شناخت دیدگاههای معرفت شناسی فارابی به عنوان بنیانگذار فلسفه اسلامی و تأثیر گذار در فلاسفه بعدی ضروری است. با پژوهش کتابخانه ای و مراجعه به اصل کتب معلم ثانی به نتایج زیر دست یافتیم: 1. تقسیم علم به تصور و تصدیق برای نخستین بار 2. ارجاع علم به نفس حتی در حواس برخلاف فلاسفه یونان 3. اثبات وجود مراتب در علم حتی در تصور و تصدیق 4. مطرح کردن خودآگاهی و تعقل بالذات در علم 5. معرفت یقینی و ابتناء بر بدیهیات و اولیات در مسئله توجیه 6. تبیین متفاوت از قوه خیال و نظریه محاکات و مرتبط ساختن آن به بحث وحی و نبوت 7. اثبات تجرد نفس از طریق تجرد ادراک 8. تبیین معرفت کلی و جزئی و عدم نیاز به وجود افراد در تحقق معنای کلی، با مفاهیم وقضایای کلی معرفت بالوجه به معلوم حاصل می شود 9. شناخت حقائق اشیاء در حیطه قوای ادراکی بشر نیست 10. نظریه مهم اتصال نظریه بنیادی در بحث سعادت، وحی و نبوت، خلود نفس به شمار می رود 11. نظریه سعادت وی به عنوان یکی از ثمرات نظام معرفت شناسی ارتباط وثیقی با مباحث معرفت شناسی دارد 12. درمسئله علم خداوند، حق تعالی را در عین بساطت علم و عالم و معلوم و عقل و عاقل و معقول می داند. 13. در باب علم خداوند به جزئیات از صور مرتسمه شروع کرده و دیدگاه نهایی او با برگرداندن کثرات به وحدت و در نهایت طبق تقریری از کتاب فصوص الحکم به علم اجمالی در عین کشف تفصیلی تبیین می شود. 14. مسئله بقاء نفس در معاد به طور کامل وابسته به بحث معرفت شناسی است وی با توجه به روایات وارده تبیین عقلانی و معرفت شناسانه از بحث جاودانی نفس ارائه می دهد. 15. در توضیح رابطه معرفت و عمل، عمل را میوه معرفت به شمار می آورد. نظریات مهم معرفت شناسی معلم ثانی تأثیر چشم گیری در فلاسفه بعد از خود به ارمغان داشت.

آسیب‌شناسی مبانی‌ معرفت‌شناختی علوم انسانی از منظر قرآن کریم، مسئله این مقاله است. پاسخ این مسئله بر اساس تئوری تحلیل بحران بیان شده است. بر اساس این چارچوب، یک آسیب باید از چند زاویه تجزیه و تحلیل شود: 1. آسیب چیست؟ 2. ریشه یا ریشه‏های آسیب چیست؟ 3. وضع مطلوب چیست؟ 4. راه‌حل چیست؟ بر این اساس سؤالات ما عبارت خواهد بود از: 1. آسیب علوم انسانی در حوزه معرفت‏شناختی چیست؟ 2. ریشه آسیب علوم انسانی در حوزه معرفت‏شناختی چیست؟ 3. وضعیت مطلوب علوم انسانی در حوزه معرفت‌شناسی چیست؟ 4. ‌راه‌حل آسیب علوم انسانی در حوزه معرفت‏شناختی چیست؟ پاسخ مقاله که با روش تحلیلی و استنباطی بیان شده، این است که از منظر قرآن کریم، شک‏گرایی، مادی‏گرایی و الحاد همراه با ادعای دین‏داری، آسیب‏هایی است که‌ ‏‌علوم انسانی با آن روبه‌روست یا می‏تواند روبه‌رو باشد. یکی از ریشه‏های این مشکلات، انکار غیب است. وضع مطلوب هم بنا کردن علوم انسانی بر اساس معارف وحیانی و معارف ‌اهل‌بیت‰ می‏باشد. با قیام علمی لله و اصلاح و ترمیم و بلکه تحولِ دستگاه معرفت‌شناسی علوم انسانی، می‏توان به وضعیت مطلوب دست یافت.