مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

نظر به تعدّد و تنوّع ادیان در روزگار ما و ادعایی که هر یک از آنها مبنی بر حقّانیت و نجات دارند، رویکردهای مختلفی خصوصاً در عصر حاضر نسبت به چنین ادعاهایی مطرح شده است که عمدتاً بستر آن در غرب فراهم گردیده است. الهیات مسیحی که بیش از هر دین دیگری خود را در مواجهه با پیروان ادیان و نحله های مختلف فکری دیده و از طرفی بر حقّانیت و نجات تأکید دارد، اکنون با این مسئله جدّی روبه‎روست که مدّعیان ادیان دیگر نیز همین ادعا را داشته و بنابراین یا باید در مقابل حریفان جدّی خود بایستد و یا کثرت آنها را به رسمیت بشناسد و به گونه ای به پلورالیسم دینی تن دردهد. آنچه در غرب اتّفاق افتاده است، صورت اخیر مسئله است که با تلاش های متکلّم معاصر مسیحی، جناب «جان هیک» بیشتر پیوند خورده است. در بینش جان هیک کثرت ادیان به رسمیت شناخته شده و او سهمی برای حقّانیت و نجات آنها قایل شده است. عللی همچون توسعه ارتباطات، معاشرت با پیروان ادیان گوناگون، افول معنویت و در مواردی وجود آموزه‏هایی عقل‎گریز در ذات پارادوکسیکال دین مسیحی، انحصارطلبی و علل دیگر از عوامل عمده گرایش به پلورالیسم دینی و سبب تقویت بنیان های این نوع نگرش گردیده است. نویسندگان این مقاله با عنایت به اهمیت موضوع در صدد استقرای آن علل بوده و حتّی الامکان با بررسی پاره‏ای از نقدهای وارد بر آنها در پی آن‏اند چشم اندازی از علت عدم اقبال متکلمان مسلمان را به این نوع اندیشه ترسیم نمایند.

بحث پلورالیسم دینی یا به اصطلاح تکثّرگرایی دینی، از جمله مباحثی است که امروزه در حوزه ادیان مطرح است. پلورالیسم دینی ممکن است جنبه درون‌دینی داشته باشد. به عنوان مثال اسلام که ادیان ابراهیمی دیگر مانند: یهودیّت و مسیّحیت را می پذیرد؛ امّا از جنبه برون‌دینی با توجّه به رویکرد زبانی، امکان پذیرش دین های دیگر مطّرح می گردد. رویکرد ویتگنشتاین در دوره دوّم فکری اش به مقوله زبان به گونه‌ای است که مجال برای تمام ادیان فراهم می گردد. هر دینی با توجّه به دیدگاه این فیلسوف، قواعد خاصّ خود را دارد که نمی توان با نگاه بیرونی به نفی آنها پرداخت، بلکه بایستی زیستِ جهان آن دین را تجربه کرد تا تحلیل درستی از آنها داشت. پژوهش حاضر، تأثیر نظریه صورت‌های حیاتی ویتگنشتاین بر پلورالیسم دینی را بررسی می‌کند. نتایج تحقیق نشان می دهد که، نظریه صورت‌های حیاتی ویتگنشتاین در حوزه فلسفه دین و مطالعات بین ادیان تأثیرگذار بوده است. تأثیری ژرف و عمیق که از جمله اهداف آن ایجاد همدلی و تعامل در حوزه ادیان و معرفت دینی است. با این رویکرد قابلیّت تحمل‌پذیری ادیان مختلف بیشتر می گردد.

کثرت‌گرایی دینی یکی از رویکردها به مسئله تعدد ادیان و از مباحث مهم، نوظهور و نقشآفرین در عرصه دین‌پژوهی(کلام جدید و فلسفه دین) است. در این پژوهش ضمن تعریف پلورالیسم و انواع آن به بررسی مبانی پلورالیسم( نسبی بودن حقیقت، هرمونتیک، تجربه دینی و نومن و فنومن) پرداخته شد. تکثرگرایی دینی پذیرش این نکته است که در حوزه عقاید و ادیان، حق‌ها بسیار است و هر دینی می‌تواند جلوه‌ای از حقیقت باشد. بدین معنا، حقیقت مطلق منحصر به یک دین یا مذهب خاص نیست، بلکه هر دین و عقیده‌ای می‌تواند به نوبه خود و در جایگاه خاص خود حق باشد،که مقصود همان حقانیت ادیان مختلف در عرض هم است. این امر موجب پیدایش شبهاتی در پذیرش حقانیت انحصاری دین اسلام ایجاد نموده است. این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی و بهره‌گیری و استناد به کتاب و سنت و آثار فلسفی و کلامی و هم‌چنین با استفاده از سامانه رایانه‌ای و نرم-افزارهای علمی صورت گرفته است. در این تحقیق نظر متفکران حکمت متعالیه معاصر در مورد حقانیت دین اسلام و نقدهایی که بر مبانی پلورالیسم از دیدگاه این متفکران وارد است، بررسی شده است. طبق بررسی و تحقیقات به عمل آمده حاصل بحث پلورالیسم دینی این است که در آثار این متفکران مسلمان و فیلسوفان صدرایی، همچون امام خمینی(ره)، آیت الله محمد حسین طباطبایی، شهید مطهری، آیت الله جوادی آملی و آیت الله مصباح، پلورالیسم دینی در خصوص حقانیت ادیان به طور هم زمان و در عرض هم، باطل و کاملا قابل رد و نقد است. در ادامه پژوهش مبانی پلورالیست‌ها در اثبات مدعای شان مورد نقد و تحلیل قرار گرفت که در نتیجه با ادله کلامی و فلسفی، از جمله قاعده صرف الشیء لایتثنی و لا یتکرر، جمع المسئله فی المسئله واحده، امتناع اجتماع نقیضین و حدیث ثقلین بی-اساس بودن این مبانی نیز آشکار شد.

پلورالیسم دینی یکی از مهمترین و موثرترین مباحث فلسفه دین وکلام جدید است که موضع گیری درمورد آن نسبت به همه مسائل اساسی اعتقادی تاثیرگذار خواهد بود؛ همچنین نکته قابل توجه این است که تمامی ادیان و مذاهب مختلف مدعی شده اند تنها دین و مذهب حق هستند. مدعیان پلورالیسم پنداشته اند که همان طور که در جهان فلسفه های مختلفی هست که نشات گرفته از اختلاف اندیشه هاست؛ به همین شکل نیز ادیانی که پیامبران مختلف می آورند، مانند مکاتب فلسفی، رنگ اختلاف به خود می گیرند. در حالی که منشا اختلاف در فلسفه ها به اختلاف فیلسوفان وافکار مختلف یک فیلسوف بر میگردد؛ در حالی که مصدر ادیان، خداوند حکیم و عالم است که علم او ازلی و تغییرناپذیر است. بحث درباره ی وحدت و کثرت دین و دعاوی متعارض ادیان، از مسائل مهم در حوزه ی دین پژوهی و فلسفه ی دین است، که همواره مورد توجه متفکران و دین شناسان بوده است. آن چه که جامعه امروز با آن دست و پنجه نرم می کند شبهات و انحرافاتی است که در مسائل اعتقادی ایجاد شده است. ازجمله این شبهات نگرشی می باشد که بنا بر آن راه نجات انسان منحصر به اسلام نیست و دیگر ادیان نیز می توانند همان نقش نجات را ایفا کنند.بحث درباره حقانیت ادیان، در دنیای معاصر سه شاخه به وجود آمده است : کثرت گرایی، انحصارگرایی ، و شمول گرایی. دیدگاه نصر،کثرت گرایانه به نظرمی رسد زیرا همه ادیان وحیانی را برای رسیدن به نجات قابل قبول می داند اما با این وجود برخی از جنبه های کثرت گرایی نزد او مردود هستند . نصر معتقداست که حقیقت همان واقعیت وحقایق ادیان آسمانی است که در هر دینی با توجه به شرایط جامعه وافکار وسطح انسان هایی که در آن زمانه زندگی می کنند شیوه وروش متفاوتی دارد وقانون های دینی متناسب با آن ها وجود دارد اما آن حقیقت مطلق در همه آن ها یکسان است. گرایش های پلورالیستی نصر و تلاش او برای نزدیک ساختن ادیان و مذاهب، خصوصا پلورالیسم حقانیت، و کنار گذاشتن از عقیده به مطلق بودن اسلام و دین اکمل و هم چنین نسبیت گرایی مفرطانه در خصوص حقیقت، جای تفکر و توجه جدی دارد، باید مورد نقد قرار بگیرد. و با آموزه های اسلام و آیات واضح و آشکار قرآن کریم متعارض است و با آن ها هم خوانی ندارد.نصر می گوید تکرار حقایق و تمثیلات دینی باید موید وجود حقیقت واحدی باشد که در باطن وکنه وحی نهفته است وبه اشکال وصورت های مختلف در احکام شرعی وعملی در ادوار تاریخ درجامعه بشری ظاهر گردیده است. تکرار این حقیقت مطلق در ظاهرهای گوناگون را نباید به منزله انکار اصالت ادیان شود. حقیقت واحدی در همه ادیان وحیانی وجود دارد که این حقیقت مطلق در حجابی از الفاظ واحکام گوناگون می باشد که در آیین ها و ادیان باتوجه به سطح آن جامعه ونژاد آن ها به شیوه ی خاصی تجلی شده است. نصر تعارضات و تفاوت های اندیشه ادیان را به خاطر شرایط و وضعیت خارجی قلمداد می کند، واگرنه تمام ادیان در نهایت بیان کننده یک حقیقت واحد هستند. به همین جهت، نقش دین مسیحیت با دین اسلام فرق می کند.مسیحیت مجبور است جهانی که به دلیل خردگرایی و طبیعت گرایی در حال نابودی بود نجات دهد. به این خاطر خود را دینی معرفی می کند که تابع عشق و ایثار است و آن را در اولویت اصول خود قرار می دهد. اما شرایطی که اسلام با آن مقابل بود تفاوت داشت و لازم نبود با سوفسطاییان و عقل گرایان مباحثه کند. در واقع، اسلام برای محکم کردن پایه های دین ابراهیمی نازل شده بود. یکی از مهم ترین آموزه های معرفتی سنت گرایان وحدت گرایی باطنی ادیان و به بیان شووان، وحدت استعلایی همه ادیان است.

این مقاله درصدد است مسئله مبانی «حاکمیت دین واحد» را در عصر ظهور مورد بررسی قرار دهد و روشن کند که چگونه کثرت‌‌گرایی دینی جان هیک باطل است. در عصر ظهور، یک دین جامع حاکم خواهد بود که نیازهای مردم را تا رستاخیز برآورده می‌‌کند. وعده پیروزی صالحان، وارث‌‌ شدن آن‌ها بر کل زمین و وعده خداوند متعال مبنی بر این که دین اسلام را بر تمامی ادیان ظاهر و غالب می‌کند؛ بر این نکته دلالت دارد که در عصر ظهور یک دین حق حاکم می‌‌شود، نه این­که همه ادیان مشروعیت پیدا ‌‌کنند. «کثرت‌‌گرایی دینی جان هیک» با انتقادهای بسیاری مواجه است. مشروعیت دادن و حق دانستن همه ادیان الاهی که شریعت‌‌های آنان بعد از ظهور اسلام نسخ شدند ونیز آیین‌‌های غیرالاهی، مثل هندو، بده، مت و سیکه که به خداوند واحد قائل نیستند؛ از لحاظ عقلی قابل جمع نمی‌‌باشند. بنابراین، در عصر ظهور، به­جای کثرت دینی تنها یک دین حق حاکم می‌‌باشد.

"این کتاب یکی از اهم مباحث مستحدث فلسفة دین یعنی مسأله تنوع ادیان و مخصوصاً کثرت‌گرایی را بررسی می‌کند که نویسندة این اثر که خود یکی از نظریه‌پردازان بزرگ در این زمینه می‌باشد. در طی فصول کتاب به تبیین و اثبات این نظریه ـ کثرت‌گرایی ـ می‌پردازد. این کتاب شامل نه فصل و یک ضمیمه نوشتة دکتر محمد لگنهاوزن با نام «پلورالیسم، بررسی دیدگاه متفکران اسلام» می‌باشد. " فلسفۀ دین در مغرب‌زمین تا این اواخر کاملا در بینش‌های سنت یهودی مسیحی عمل کرده است. مسائل دینی به معنای مسائل توحید و یکتاپرستی بوده‌اند: این که چگونه، از مجرای امکان و احتمال ثابت کنیم که باور به وجود خداوند امری منطقی است، یا این که چگونه با معارضاتی که از ناحیۀ فلسفۀ زبان‌شناختی جدید و علم در مقابل خداباوری مطرح شده، برخورد کنیم و... فلسفۀ دین در اصل عبارت است از فلسفه (یا فلسفی‌اندیشی در باب) همۀ اشکال دین؛ و نه فقط دینی که خود انسان به آن عمل می‌کند و یا این که بر ضد آن موضع دارد. از این رو، در غرب انفجار اطلاعات دربارۀ تاریخچه‌ و پدیده‌شناختی ادیان بعد از جنگ جهانی دوم، اندک‌اندک موجب وسوسه و یا به چالش کشیدن فلسفۀ دین شد. مطالب کتاب حاضر، برای یک فیلسوف در این دنیای فکری جدید، بیش‌تر جنبۀ راهیابی دارد. نویسنده در کتاب، در مسیر پلورالیسم دینی مضمونی را پایه‌ریزی می‌کند که پیش از آن در قالب اصطلاحات سنت دینی یهودی مسیحی مطرح و آن مفهوم "معرفت دینی" ویتگنشتاین در تحلیل تجربه و ایمان دینی است.

پلورالیسم یکی از اندیشه‌های برآمده از اندیشه تنوع ادیان در کلام مسیحی است که دین را به تجربه دینی تقلیل می‌دهد. یکی از انواع نظریات در باب تجربه دینی نظریهٔ احساس شلایرماخر است. در این نظریه بر جنبه شهودی و عاطفی دین تأکید می‌شود و دین امری مستقل در تجارب انسانی و فاقد بعد معرفتی تلقی می‌گردد. در این نوشتار ضمن تبیین نظریهٔ احساس شلایرماخر، به اشکالات وارد بر آن بر اساس تعریف دین و رابطه دین با عقل و احساس پرداخته می‌شود و از منطق حاکم بر نهج البلاغه در ارائه روش صحیح دینداری و مؤلفه‌های اساسی آن بهره‌گیری می‌شود. روش پژوهش توصیفی – تحلیلی است و نتایج حاکی از آن است که نظریهٔ احساس شلایرماخر تببین دقیق و جامعی از مبنا و غایتِ فعل دیندارانهٔ انسان ارائه نمی‌دهد. در مقابل، نگرش اسلامی نسبت به اصل مقوله دین، رویکردی است که طبق آن مصنوع بودن دین توسط خدا و نظارت آن بر حوزه باورها و اعمال در اولویت توجه است. در این رویکرد تعادلی منطقی و مفهومی نسبت به وجود عقل و احساس در بطن دین نمایان است.

این اثر به بررسی یکی از اهم مباحث فلسفه دین معاصر یعنی مسئله تنوع ادیان و رویکردی موسوم به کثرت‌گرایی دینی می‌پردازد. رهیافت کثرت‌گرایی رویکردی معرفت‌شناسانه و دین‌شناسانه در زمینه تنوع ادیان دارد و بر آن است تا روشن سازد که این تنوع برآمده از حقیقت فاهمه بشری و ماهیت طبیعت و شریعت می‌باشد. نویسنده در این اثر می‌کوشد ضمن نقد و بررسی دیدگاه کثرت‌گرایی دیدگاه‌های رقیب را مورد بررسی قرار دهد. این کتاب شامل دو بخش و مجموعة شانزده فصل می‌باشد.

این نوشتار می‌کوشد تا به برخی از چالش‌های مسئله کثرت‌گرایی دینی مانند حقانیت ادیان، مسئله نجات در پلوراليسم و پلورالیسم اجتماعی پاسخ گوید. نویسنده قبل از پرداختن به بحث اصلی به برخی مباحث مقدماتی در باب چیستی پلورالیسم، دیدگاه‌های رقیب (شمول‌گرایی و انحصارگرایی) و زمینه تاریخی آن می‌پردازد. کتاب شامل چهار فصل شرح زیر است: