مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

ترجمه ماشینی: این مقاله به معرفی مرحوم احمد قابل (1958-2012)، چهره ای جدید در میان اصلاح طلبان دینی معاصر ایران می پردازد. قابل، مجتهد مترقی، نظریه خلاق شریعت عقلانی را به منظور اصلاح احکام راکد شرعی و همسو کردن اعمال هنجارها و احکام حقوقی با ملاحظات فضا-زمان زندگی مدرن ارائه کرد. قابل انتقاد از سطحی نگری فقهای سنتی، که منجر به انصراف رویه عقلی مترقی در کلام و فقه کلاسیک شیعی شد، این اصول عقلی را در روش بدیع اجتهاد خود احیا کرد و به کار گرفت. این مقاله دارای چهار بخش است: نخست، شرح مختصری از زندگینامه احمد قابل ارائه خواهد شد. بخش دوم، سیر تحول فقه شیعی را بررسی می‌کند تا زمینه‌ای برای استدلال‌های قابل ارائه شود. سپس، برخی از اصول عقلانی عمده را که قلب روش شناسی قابل را تشکیل می دهند، مورد بحث قرار خواهم داد. در بخش آخر، نتایج عملی شریعت عقلانی قابل از طریق برخی از فتاوای نامتعارف او ارائه می‌شود که اگرچه بر اساس شریعت مستحکم است، اما موضوعات بحث برانگیزی مانند حقوق زنان، اقلیت‌های دینی، جهاد، و حکومت اسلامی را در بر می‌گیرد.

المدخل إلی عذب المنهل في أصول الفقه از تأليفات علاّمه كبير ميرزا ابوالحسن شعرانى است كه در كتابخانه آیت‌الله حسن زاده آملى موجود بود و ايشان اين كتاب گرانسنگ را جهت طبع در اختيار محققان قرار دادند. كتاب شامل يك مقدّمه و سه فصل در مبادى كلامى و منطقى، لغوى و احكاميّه است. كه هر يك از فصول نيز مشتمل بر مباحث متعددى است. غرض مولّف از تدوين اين مدخل ذكر امهات علم اصول و حلّ مسائل و تسهيل آنهاست. در ابتداى اثر، مقاله ارزشمندى به قلم آیت‌الله حسن‌زاده آملى در رابطه با اهميت اين كتاب نگارش شده است. در ادامه شرح حال مشايخ شاگردان و تأليفات ميرزاى شعرانى مورد بررسى قرار گرفته است. فصول كتاب درباره مبادى علوم است. مبادى در اصطلاح عبارت است از پاره‌اى دانستنى‌ها كه آگاهى بر موضوع، اجزاء و جزئيات آن و نيز استدلال بر مسائل دانش، به آن وابسته است و اين آگاهى از مسائل و مباحث علم به شمار نمى‌رود. مراد از مبانى منطقى عبارت است از مسائل منطقى مانند اينكه خبر واحد، اجماع منقول در علم اصول چيست؟ حجيّت چيست؟ و امثال اينها. مبادى كلامى عبارت است از پاره‌اى مسائل كلامى كه تصديق پاره‌اى از مسائل اصولى بر آنها توقّف دارد؛ همانند حجيّت كتاب و سنت، وجوب شكر منعم و.... مبادى لغوى عبارت است از مسائل لغوى و ادبى كه درك موضوعات و محمولات و يا نسبت‌هاى پاره‌اى از مسائل علم اصول بر آن توقّف دارد. اين مسائل از مسائل اصلى علم اصول نيست و بالاخره مبادى حكمى يا احكاميّه عبارتست از مسائلى كه در آن احوال احكام از آن جهت كه احكام هستند مورد بررسى قرار مى‌گيرد. همانند مجعول بودن يا انتزاعى بودن احكام وصفى و از جمله مقدّمه واجب، بحث ضد، اجتماع امر و نهى و.... اگرچه پاره‌اى از دانشمندان اصولى، مبادى بودن اين مسائل را نپذيرفته‌اند ولى گروهى ديگر بر اين باورند كه تنها هنگامى مى‌توان مبادى بودن اين مسائل را پذيرفت كه نتوان اين مسائل را از مسائل علم اصول به‌شمار آورد چه در غير اين صورت بدون شك اين مسائل، از مسائل اصلى علم اصول مى-باشند نه از مبادى آن. مولّف در مقدّمه كتاب به تعريف علم اصول و موضوع و فايده آن، علّت حاجت به علم اصول، وجه تسميه به اصول فقه، كتاب‌هاى اصول فقه و نخستين تصنيف كننده آن مى‌پردازد. اخباریّون با علم اصول مخالف بوده و آن را از از جلمه علوم غير لازم دانسته‌اند. و چنين استدلال مى‌كنند كه اصحاب ائمه(ع) با آنكه فقيه بوده‌اند چنين مسائلى در بين آنها متداول نبوده است. مولّف در رد اين ادعا چنين آورده است كه فقهاى از اصحاب ائمّه از چنين علمى مستغنى نبوده‌اند و آنها هم از حجيّت اخبار و ظواهر و تعادل و تراجيح بحث می‌كردند و تصريح مى‌نمودند كه عمل به قياس حرام است. به قول صاحب كشف الظنون اولین كسى كه به طور مستقل در اصول فقه كتاب نوشت شافعى بود البته سيد‌ ‎صدر در كتاب «تأسيس الشيعه لعلوم الاسلام» بيان مى‌كند كه نخستين كسى كه در اصول فقه كتابى تصنيف كرد هشام بن حكم سپس يونس بن عبدالرحمن آنگاه شافعى بود. بعدها كتاب‌هاى زيادى به رشته تحرير درآمدند كه عبارتند از: «المعتمد» ابى الحسين بصرى معتزلى، المحصول امام رازى، المستصفى غزالى، مختصر الاصول ابن حاجب، منهاج قاضى بيضاوى، الذريعه سيد‌ ‎مرتضى، عدّه شيخ طوسى، الغنيه ابن زهره، معارج محقق، مبادى علاّمه، تهذيب و نهایه علامه. فصل اوّل: مبادى كلامى و منطقى: در مبادى كلامى و منطقى علم، ظن، شك و وهم مورد بررسى قرار مى‌گيرد. مفهوم علم از مفاهيم بديهى است كه نيازى به تعريف حقيقى ندارد ولى مشهور ميان اهل نظر آنست كه علم همان اعتقادِ ثابت جازمِ مطابق با واقع است. بر اين اساس ظن از تعريف خارج شده و به اعتقادى غير مطابق با واقع كه همان جهل است نيز علم اطلاق نمى‌شود. ظن در اصطلاح همان اعتقاد راجح است. به نظر علامه در نهایه رجحان اعتقاد مغاير با اعتقاد رجحان است و ظن همان رجحان اعتقاد است. «وهم» در اصطلاح احتمال مرجوح است ولى در لغت و اخبار گاهى بر ظن هم اطلاق مى‌شود و شك احتمال متساوى الطرفين است. به نظر مولّف قطعى كه شيخ انصارى از حجيّت آن سخن به‌ميان مى‌آورد شامل علم، تقليد و جهل مركب است. ايشان در ادامه بحث به علم عادّى، علم اطمينانى، اثبات حجّيت دليل و نظر و اماره، كلام و خطاب و حكم، حكم شرعى مى‌پردازد سپس وارد فصل بعدى مى‌شود. 2- مبادى لغوى: در اين بخش لغت، وضع، حقيقت و مجاز، تعارض احوال، تنقيح مناط، احكام رضاع مورد بحث واقع مى‌شود. يكى از مباحث مهمّ اين بخش استعمال لفظ مشترك در بيشتر از معناست و آن در نزد سيد‌ ‎مرتضى و شيخ طوسى و علاّمه جايز است ولى به نظر صاحب كفايه استعمال مذكور امتناع عقلى دارد؛ چون لفظ هنگام استعمال عنوان معنا و مستهلك در آن است و بديهى است كه يك لفظ نمى‌تواند عنوان براى دو يا چند معنا بطور مستقل واقع شود. مولّف با نقل كلام علامه در نهایه قول وى را تأييد مى‌نمايد. 3- مبادى احكاميه: مباحث اين بخش به احكام از وجوب وندب و غير اينها تعلّق دارد و بيشتر به مباحث علم النفس شبيه است و در آن نيازى به تمسك به ظواهر الفاظ نيست. در اين بخش حكم تكليفى به خمسه معروفه تقسيم شده و اقسام وجوب از منجّز و معلّق و مشروط بررسى مى‌شود و امكان طلب ترتبى و امتناع اجتماع وجوب و استحباب و كراهت در فعل واحد پى گرفته مى‌شود و با بحث اجزاء، كتاب خاتمه مى‌يابد. كتاب مشتمل بر پاورقى‌هاى ارزشمندى به قلم آیت‌الله رضا استادى است كه فهرست منابع مورد استفاده در انتهاى كتاب آمده است. فهرست موضوعات نيز در انتهاى اثر آمده است.

عقل از منابع مهم احکام فقهى به شمار مى رود که علماى شیعه اعم از اصولى و اخبارى در حدود و ابعاد حجیت آن اختلاف نظر دارند. این مقاله چهار قول مهم درباره ابعاد حجیت عقل را تحلیل مى کند و سپس به این سوال مى پردازد که چرا با وجود حضور بسیار کم رنگ عقل در فقه و اصول, اخباریان به اصولیان خرده هاى فراوان گرفته و فقه آنان را به عقلانى بودن متهم ساخته اند؟ در ادامه دو جهت مهم به عنوان عامل هاى اصلى معرفى شده است.

موضوع پژوهش حاضر، بررسی تحول و تطوری است که در فقه امامیه به گفتمان ولایت فقیه منجر شد. نویسنده با بررسی تطبیقی دو مکتب اخباری و اصولی در فقه امامیه،‌ بر آن است تا جایگاه سیاسی عالِم دینی را در این دو مکتب معرفی کند. از آن‌جا که نظام سیاسی کنونی جمهوری اسلامی مبتنی بر گفتمان ولایت فقیه است،‌ اهمیت این اثر در بازخوانی میراث اسلامی،‌ خود را به خوبی نشان می‌دهد.

کتاب "فقه النظرية عند الشهيد الصدر" اثر استاد "باقر بري" می باشد هدف از این تالیف این کتاب بررسی فقه نظریه های اسلامی از دیدگاه شهید صدر و روشی که وی در این جهت گیری فقهی بدان اصالت بخشیده و نیز تبیین فایده آن در خارج ساختن اندیشه های اسلامی از حالت جمود می باشد. فقه نظریات اسلامی، عنوان روش جدیدی از بررسی فقهی است که از مساله استنباط احکام از منابع آن عمیق تر است. زیرا از حالت پراکندگی در احکام و آیات و مفاهیم اسلامی می گذرد و به حالت ترکیب اندام وار که انسجام و پیوند دقیق بین اعضاء را منعکس می کند می رسد و به تعیین و کشف نظریات مذهبی اسلام در عرصه های زندگی و اجتماع منتهی می گردد. این کتاب مشتمل بر چهار فصل است. درفصل اول اصطلاح فقه نظریه تبیین می شود. فصل دوم اختصاص به روش موضوعی از دید شهید صدر دارد. دراین فصل نظریه سنت های تاریخی در قرآن کریم به عنوان نمونه ای از روش موضوعی شهید صدر در تفسیر قرآن کریم مورد بررسی قرار گرفته است. درفصل سوم ضوابط روش موضوعی درفقه نظریات اسلامی بحث شده است، نهایتا" در فصل چهارم برخی نظریات اقتصادی شهید صدر به عنوان نمونه های تطبیقی فقه نظریات اسلامی پرداخته شده است، بر اساس یافته های تحقیق، به کارگیری روش موضوعی شهید صدر در استنطاق منابع اسلامی و کشف نظریات اسلامی امکان ارائه تصورات و راه حل ها و نظریه های اسلامی معاصر و اصیل و همپا با نیازها و متغییرات زمان را به اندیشه اسلامی می دهد و به حیات اجتماعی انسان مسلمان صبغه ربانی آن را عطا می بخشد.