مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

در این نوشته به بررسی و نقد نظریه ایمان گرایی کیرکگور و ویتگنشتاین می پردازیم. گفته خواهد شد که ایمان گرایی کیرکگور مبتنی بر حفظ ایمان علی رغم تضاد آن با عقل است. یعنی انسان می تواند بر ضد یک مدعا دلیل آفاقی و عینی داشته باشد و در عین حال به آن، ایمان هم داشته باشد. به نظر او ایمان آوردن یک امر اختیاری است و دینداری باید مبتنی بر خطر و جهش ایمانی باشد. کیرکگور ایمان را وقتی شایسته می داند که به نوعی خطر کردن باشد. اما ویتگنشتاین قائل است که ایمان، با فقدان دلیل سازگار است، یعنی انسان می تواند دلیل نداشته باشد اما ایمان داشته باشد. زیرا مجموعه باورها در نهایت به باورهایی می رسند که بدون دلیل پذیرفته می شوند. او با طرح بازی های زبانی می گوید که ایمان آوردن یک بازی زبانی خاص، و عملی است که در متن حیات دینی می روید. همچنین به نظر او، مؤمنان تصاویر دینی در پیش زمینه خود دارند که حیات دینی آنها را میسر می سازد. البته این تصاویر، حاصل فعالیت در زندگی روزمره است نه استدلال و دلیل.

نگرش ویتگنشتاین به باورهای دینی به ایمان‌گرایی معروف است. از نگاه او خاستگاه واقعی ایمان، عواطف آدمی است و ایمان دینی را نوعی دلدادگی به شکلی از زندگی می‌داند. ویتگنشتاین، اصل اساسی در یک زندگی دینی را نه پذیرش آموزه‌ها یا اصول و عقائد بلکه اعمال فرد می‌داند. باورهای دینی از این‌رو که نقش تنظیمی در حیات مؤمنین دارند تزلزل ناپذیر هستند. چنین نگرش‌های متفاوتی به دین و باورهای دینی در دو دوره فکری ویتگنشتاین باعث شده که نگاه‌ها را به سوی خود معطوف بدارد. این نوشتار تحقیقی کیفی است که با روش توصیفی ـ تحلیلی با استفاده از منابع کتابخانه‌ای به بررسی مباحثی همچون: ایمان دینی، واقع‌گرایی یا ناواقع‌گرایی دینی، نقش عمل در باورهای دینی، متعلق ایمان و ... از نگاه ویتگنشتاین می‌پردازد. و در حاصل این پژوهش پس از نقد و بررسی می‌توان ادعا نمود که زمینه پیدایش تفکر ایمان گرایی در مغرب زمین وجود ناسازگاری میان ایمان و عقل در برخی از آموزه‌های بنیادین آیین تحریف شده مسیحیت بوده و این مشکل در آموزه‌های دین اسلام مشاهده نمی‌گردد، لذا بنظر می‌رسد تقابل ایمان و عقل توجیه ندارد.

ویتگنشتاین از تأثیرگذارترین فیلسوفان قرن بیستم بر فلسفه‌ی دین و الاهیّات است. او دو دوره‌ی فلسفی متمایز را از سرگذراند. نگاه او درباره‌ی باورهای دینی که برآمده از اقوال و احوال او است، محل تأمّل فیلسوفان دین تا به امروز بوده است. برخی محقّقان در ادبیّات فلسفه دین، سخنان او - به ویژه در دوره‌ی متأخّر – را دالّ بر نوعی ایمان‌گرایی دانسته‌اند. اما موضوع این پژوهش ارزیابی برداشت‌ ایمان‌گرایانه از نگاه متقدّم است. در این پژوهش تلاش شده است که این مسأله‌ی اصلی بررسی و پاسخ داده شود که آیا برداشت ایمان‌گرایانه از ویتگنشتاین متقدّم موجّه و معقول است؟ بدین منظور، به شرح نظریّه‌ی محوریِ ویتگنشتاین متقدّم، یعنی نظریّه‌ی تصویری معنا، برگرفته از یادداشت‌های 1916-1918، رساله‌ی منطقی- فلسفی (1922)، و درس‌گفتاری درباره‌ی اخلاق (1929)، پرداخته، قرائت‌های مختلف آن را مطرح کرده‌ایم. نشان داده شده است که برداشت استعلایی و درمان‌گرایانه از ‌نظریّه‌ی تصویری معنا، راه را برای برداشت ایمان‌گرایانه از ویتگنشتاین متقدّم باز می‌کند؛ در حالیکه طبق برداشت پوزیتیویستی چنین برداشتی بلاموضوع است. با توجّه به سایر احوال و اقوال او می‌توان حکم کرد که ویتگنشتاین متقدم، ضمن قائل شدن به هستی امر رازآمیز به نوعی ایمان‌ورزی حدّاقلّی قائل است. همچنین به انتقادات وارد بر این نگاه، بر فرض درستی برداشت ایمان‌گرایانه از ویتگنشتاین متقدّم، پرداخته شده است. در پایان نیز وجوه اشتراک و افتراق برداشت ایمان‌گرایانه از دوره متأخر با دوره متقدم بررسی شده است.

چکیده ویتگنشتاین در تفکر متقدم خود فلسفه را نقد زبان و هدف رساله منطقی ـ فلسفی را مرز نهادن میان گفتنی و ناگفتنی ( نشان دادنی) و یا به تعبیری میان علم تجربی از یک سو و اخلاق از سوی دیگر قرار داده­است. و این بخش اخیر را مهمتر می­داند. چنین هدف­گذاریی شباهت رساله را پروژه کانتی در نقد عقل محض نشان می­دهد. پرسش اصلی این مقاله این است که آیا با توجه به مشابهت های کلی این دو پروژه، می­توان گفت ویتگنشتاین در حوزه اخلاق نیز از کانت متاثر است؟ اگر بله، این تاثیر تا چه حد است؟ برای ورود به بحث، من یا سوژه و همچنین اراده به عنوان مدخل بحث مطرح می­شوند، سپس با پرداختن به غایت اخلاق و امر راز آمیز به پاسخ پرسش اصلی مقاله خواهیم پرداخت.

تحلیل فلسفی-تجربی از معنای زندگی در موقعیت مرگ ناظر به حضور در جنگ، با تکیه بر گفته‌ها و کنش‌های عملی ویتگنشتاین موضوع این پژوهش است. روش استخراج و تحلیل داده‌های مرتبط با مسئله تحقیق، نظریه‌پردازی داده‌بنیاد بوده است. بدین منظور نوشته‌های ویتگنشتاین با تکیه بر خاطرات و نامه‌ها و نیز مطالبی که در باب زندگی و احوالات درونی ویتگنشتاین نگاشته شده ، مورد بررسی قرار گرفته است. با تحلیل داده‌های مستخرج شده و دسته بندی آنها در قالب کدهای باز، کدهای محوری و .... مشخص می شود که ویتگنشتاین در شرایط حضور در موقعیت مرگ، دیدگاه فراطبیعت گرایانه خدامحور داشته است. ویتگنشتاین در این دوره با خواندن اناجیل تولستوی و تأثیرپذیری از داستایفسکی، به گونه‌ای بیداری دینی دست یافته بود. در دوره قبل و بعد از جنگ ارزش‌های اخلاقی برای او اهمیت داشته است و لذا معنای زندگی برای او در این دوره‌ها را می‌توان از سنخ ارزش دانست.

رساله‌ی حاضر به بررسی مهمترین اندیشه های فلسفی ویتگنشتاین متقدم می پردازد، که عبارتند از: فلسفه، منطق، نظریه ی تصویری معنا، نظریه ی نشان دادن و گفتن و خودتنهاگروی.او در این دوره، روش مناسب برای بررسی مسائل فلسفی را روش تحلیل می داند و در این موضوع با دیگر فلاسفه‌ی تحلیلی هم عقیده است. اگرچه او در دوره‌ی متأخرش این روش را کنار می گذارد و به روش توصیف توجه می کند. در بحث منطق توجه او به مبانی نظری منطق جدید است و معتقد است گزاره های منطق همانگویانه اند، آنها به مرز معنا اشاره می کنند و ضرورت ویژگی ذاتی همه‌ی آنهاست. او می گوید: گزاره های زبان ذاتاً دارای ویژگی تصویری اند و باید اجزاء زبان و جهان متناظر با یکدیگر باشند تا گزاره معنادار باشد، در غیر این صورت الفاظی مهمل اند، اگرچه در دوره‌ی متاخرش از این نظریه دست می کشد و با توسل به نظریه‌ی بازی های زبانی به حوزه‌ی وسیع تری برای معناداری گزاره ها معتقد می شود. بدین ترتیب او در دوره ی متقدم اش اعتقاد دارد که همه‌ی گزاره ها گفتنی نیستند و بعضی از گزاره ها نشان دادنی اند. برای مثال: فلسفه، دین، اخلاق و... را نشان دادنی می داند. در نهایت بحث خودتنهاگروی که از محدودیت های نظریه‌ی تصویری و نتیجه‌ی اعتقاد به قصدمند بودن تصویرگری و چگونگی در افتادن او در این بحث را در هر دو، هم در رساله و هم در آراء مفسران مورد بررسی قرار داده ایم.

ویتگنشتاین یکی از تأثیرگذارترین فیلسوفان معاصر است که در دو دوره ی تفکر خویش به زبان پرداخته است. او در تفکر متأخر خویش نگاه بدیعی به زبان داشته و سخن از «بازی های زبانی» به میان می آورد که موضوع این رساله است. چنین دیدگاهی مباحث فراوانی را در پیرامون خود دارد و هم چنین لوازم و نتایج بسیاری را به دنبال می آورد؛ در این رساله در پی آنیم تا با امعان نظر بر اندیشه ی ویتگنشتاین متأخر، به ارائه ی سیری منطقی و تشریح و وضوح بخشیدن به دیدگاه او درباره ی زبان و هم چنین به لوازم و نتایج این دیدگاه در حوزه های مختلف بپردازیم.در این راستا ابتدا به ویتگنشتاین متقدم اشاره ای داشته و سپس به ویتگنشتاین متأخر پرداخته و سعی شده تا دیدگاه وی که آن را می توان در مفهوم موجز «بازی زبانی» خلاصه کرد، به زبانی ساده و روشن ارائه شود؛ در این راه به مفاهیمی چون شباهت خانوادگی، صورت زندگی، قواعد و... پرداخته شده استسپس به گسست ها و پیوندهای دو دوره ی اندیشه ویتگنشتاین می پردازیم تا در این مقایسه درک بهتری ازاندیشه ی متأخر وی انجام پذیرد.و سرانجام به لوازم و نتایج دیدگاه ویتگنشتاین متأخر و چگونگیِ حصول آن ها پرداخته شده است؛ به عبارت دیگر سعی بر آن بوده که به لوازم و نتایج دیدگاه ویتگنشتاین متأخر در حوزه های مختلف از قبیل معنا، اخلاق، زیبایی شناسی، دین، جایگاه، وظیفه و کارکرد و نیز روشِ فلسفه و هم چنین مباحث شورانگیز دیگری همانند بحث زبان آرمانی و ایده آل و امکان یا عدم امکان زبان خصوصی و از سویی نیز به بحث امکان شک مطلق پرداخته شود.

چکیده بررسی هر مفهومی در اندیشه ویتگنشتاین، ربط وثیقی به تاملات او درباره «زبان» دارد. بررسی مفهوم واقعیت نیز از این قاعده مستثنا نیست. به خصوص که واقعیت نزدیکترین مفهوم به زبان، به عنوان عنصر کلیدی در اندیشه ویتگنشتاین است و شاید بتوان سوال اصلی او را در هر دو دوره تاملاتش اینگونه صورت بندی نمود که «زبان چگونه واقعیت را برای ما بازمی نمایاند؟». در این مقاله تلاش کرده ام با اشاره ای مختصر به چارچوب فکری ویتگنشتاین، به نسبت زبان، ذهنیت(تفکر) و واقعیت بپردازم و با مقایسه ویتگنشتاینی که در رساله منطقی-فلسفی دیده می شود با ویتگنشتاین دوم که در پژوهشهای فلسفی بروز یافته است، به بازسازی مسیر رفته شده در رساله از واقعیت به نظریه ای در باب زبان پرداخته و در نهایت به این سوال بپردازم که آیا می توان از نظریه کاربردی معنا یا زبان به مثابه کاربرد به تصویری از واقعیت در اندیشه ویتگنشتاین متاخر رسید؟ این مسیر به دو راهی واقع گرایی و ضدواقع گرایی ویتگنشتاین ختم می شود که به نظر می رسد هر دو تلقی در مورد ویتگنشتاین قابل تطبیق نیست و نوعی نسبی گرایی در مواجهه با مفهوم واقعیت را می توان در اندیشه ویتگنشتاین دید که تا حد زیادی معناشناختی و در لایه هایی نیز وجودشناختی است، اما هیچگاه به واقع گرایی حداکثری ختم نمی شود.

درباره چیستی معنای الفاظ دیدگاه‌های متفاوتی در ساحت فلسفه تحلیلی و به طور خاص در فلسفه زبان بیان شده است. برخی معنای الفاظ را همان مصداق و مدلول آن‌ها می‌دانند و تفکیکی بین معنا و مدلول معتقد نیستند. نظریات گوناگون دیگری نیز وجود دارد و معنا را تصورات ذهنی، توصیفی معین یا نامعین از لفظ، رفتار فعلی یا شأنی مخاطب در هنگام شنیدن لفظ، کاربرد لفظ یا ... می‌دانند. در این پژوهش علاوه بر نقد دیدگاه‌های مذکور، نظرات علمای اصول فقه که به این مسئله پرداخته‌اند و معنای الفاظ را موجودات خارجی، تصورات ذهنی، مطلق مفاهیم یا ... می‌دانند، نقل و نقد گردیده و اشتراکات و افتراقات بین مباحث فلاسفه تحلیلی و علمای علم اصول بیان شده است. نگارنده معنا را حقیقتی منتزع از اشیاء و اشخاص بدون تقّید به وجود ذهنی یا خارجی آن‌ها و مستقل از زبان و ذهن می‌داند.