مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

اخلاق به عنوان یکی از موضوع‌های مهم و اساسی در رسالة منطقی- فلسفی دست کم از سال ۱۹۱۶ ویتگنشتاین را به خود مشغول داشته بوده است. وی «خوبی» را به خوش‌کامی و «خوش­کامی» را به پذیرش جهان تعریف کرده است. با این همه کامیابی چنین برنامه‌ای وابسته به داشتن درک روشنی از مفهوم «پذیرش جهان» است. نویسنده در این مقاله به بررسی دو تعبیر از این مفهوم خواهد پرداخت. مطابق با تعبیر اول، «فرضیة جهان واقع»، مقصود ویتگنشتاین از «پذیرش جهان» پذیرش و هماهنگی با جهانِ واقع بوده است. بر پایة نظریة جایگزین، یعنی «فرضیة جوهرِ جهان»، منظور پذیرش و هماهنگی با جوهرِ جهان بوده است. موریس و گریور نمونه‌ای از مفسرانی­اند که از فرضیة نخست استقبال کرده‌اند. در این مقاله نویسنده می­کوشد نشان دهد گریور و موریس دلایل مناسبی برای دفاع از فرضیة جهان واقع و مخالفت با فرضیة جوهرِ جهان ارائه نداده­اند. در انتها با استفاده از آرای مگینیس راهی برای فهم توضیح «پذیرش جوهرِ جهان» نشان خواهد داد که گرفتار ایراد گریور بر فرضیة جوهرِ جهان نشود. سرانجام استدلال خواهد کرد که به رغم سرنخی که در آرای مگینیس وجود دارد خود وی در فهم ارتباط پذیرش جهان واقع و پذیرش جوهر جهان به خطا رفته است.

پرسش از زندگی و حیات پیشینه‌ای به درازای تاریخ بشر دارد و مسئله‌ای است که در تطور تاریخ اندیشه، چهره‌های گوناگونی به خود گرفته‌است. امروزه این پرسش با جدیت بیشتری پیگیری می‌شود تا بدانجا که حتی در محافل دانشگاهی به شکل گرایشی از فلسفة دین درآمده‌است. همچنین، در میان نحله‌های فلسفی گوناگون معاصر، فیلسوفان تحلیلی و زبانی با دقت و ژرف‌کاوی ویژه‌ای ساختار گوناگون گزاره‌های زبان را تحلیل کرده‌اند که تا حدودی در نگرش‌های رسالة منطقی ـ فلسفی ویتگنشتاین ریشه دارد. بنابراین، تحلیل ساختار منطقی پرسش از معنای زندگی و درستی یا نادرستی طرح آن در اندیشة ویتگنشتاین جذاب و نوین است؛ زیرا از یک سو، در اندیشة دوپارة وی، گزاره‌های برخی از علوم، مانند اخلاق، فلسفه، هنر، دین و متافیزیک به دلیل هم‌سو نبودن با معیارهای منطقی زبان، مهمل و بی‌معنا هستند و از سوی دیگر، باورهای ایمانی و عمل‌گرایانة وی، جلوه‌ای متفاوت به برداشت‌ها از زندگی و حیات انسان داده‌است. از این رو، تلاش ما این است که در مقالة حاضر، تناقض موجود در اندیشة ویتگنشتاین را در تناسب با پرسش مهم معنای زندگی بسنجیم و پاسخ احتمالی او را نقد و بررسی کنیم.

مقالۀ پیش‌رو با تعریف ایمان و ایمان گرایی مؤمنان (مسلمان، مسیحی و یهودی) و تقسیم آن به حاد و معتدل و بررسی رابطۀ ایمان‌گرایی و شکاکیت، به تحلیل دین‌گرایی ویتگنشتاین پرداخته است. نگاه دینی ویتگنشتاین بر خصلت غیرشناختی زبان دینی اذعان دارد و در عین حال باورهای دینی را اغلب بی‌دلیل می‌داند. فلاسفه‌ای که به‌نوعی تحت تأثیر افکار وی قرار گرفته‌اند، با عنایت به درستی تفسیر ایمان‌گرایانه یا زبان دینی ویتگنشتاین، دربارۀ ناواقع‌گرا بودن وی تردید دارند. به‌منظور سهولت، ایمان‌گرایی ویتگنشتاینی را در سه نکته خلاصه می‌کنیم: 1. بی‌دلیل بودن باورهای دینی؛ 2. تفسیر غیرشناختی از آنها و 3. تفسیر ناواقع‌گرایانه از دین.

ویتگنشتاین متأخر در آرای دورة متقدم خود که در رسالۀ منطقی-فلسفی ابراز شده‌اند بازنگری کرده است. پل هریچ در بخشی از اثر تازة خویش فرافلسفة ویتگنشتاین (2012) به تشریح و بررسی این انتقادها در پژوهش­های فلسفی پرداخته است.در این مقاله می­کوشم نشان دهم تصویر هریچ از نقدهای ویتگنشتاین متأخر تصویری نادرست، فاقد پشتیبانی متنی و متکی بر فرض­هایی متعارض با هم است. نخست تصویری مجمل از مابعدالطبیعۀ رساله به ترسیم خواهم کرد. از آن پس درک هریچ از مفهوم «شیء» در رساله را توضیح خواهم داد. در بخش سوم روایت هریچ از سه ایراد (T3)، (T4) و (T6) ویتگنشتاین متأخر بر هستی شناسی رساله را توضیح خواهم داد. در نهایت به نقد تصویر هریچ خواهم پرداخت و استدلال خواهم کرد روایت وی از آرای ویتگنشتاین متأخر دربارۀ هستی شناسی رساله به جهت شواهد متنی ضعیف و از لحاظ فلسفی نامنسجم و متناقض است.

چارچوب انتولوژیکی معنی مثالی1 در فلسفة هوسرل، بنیادی صرف‌نظر نکردنی به‌منظورتوصیف پدیدارها چون اعیان تجربه، معنی‌داری زبان و نیز عینیت این مقومات است که از طریق تقلیل مسلم گرفته می‌‌شود. در مقابل معنی برای ویتگنشتاین چیزی جز صورت منطقی جمله نیست که در نسبت میان ساخت جمله و تصویر آن و نیز در نسبت آن دو با وضع واقع تحلیل می‌شود. بنابراین تفکر و نیز اندیشه به اعتبار زبان تحصیل می‌‌ شود که شرح مبسوط آن در این مقاله آمده است. مفهوم هوسرل از معنی از رهگذر پدیدارشناسی کالیفرنیا در تفسیر فرگه‌ای از تئوری هوسرل آرام گرفت. این تفسیر به موجب نوشته‌‌‌‌های پر قدرت فلاسفة تحلیلی به‌طور خاص ویتگنشتاین شکست می‌خورد، آن‌طور که ما به‌طور مشروح به آن خواهیم پرداخت. ما نشان می‌‌دهیم که این نوشته ها بر ارتباط‌‌ناپذیری منولوگ کاملاً صامت درونی تاکید دارند تا مفهوم هوسرل از معنی و عینیت اعمال معنی را ناموثر و بی اعتبار نشان دهند. در این مقاله، اولین بار، تئوری انتظار در مفهوم ویتگنشتاین با مفهوم او از قاعده ـ پیروی و تعالیم پیش‌متعین پیوندزده می‌‌شود. سپس به چگونگی تأسیس گزاره‌‌‌‌های حامل انتظار در نسبت با گزاره‌‌‌‌‌های اخباری بر پایة تعالیم پیش‌متعین می‌‌پردازد.

ویتگنشتاین در آخرین اثر خود با عنوان در باب یقین به تحلیل شناخت می‌پردازد. او با این ادعای مور مخالفت می‌کند که «من می‌دانم این یک دست است». به اعتقاد ویتگنشتاین، کاربرد واژۀ شناخت، شرایطی دارد و اگر قضیه‌ای فاقد این شرایط باشد، نمی‌توان دربارۀ آن ادعای شناخت کرد. قضایای مور نیز شرایط شناخت را ندارند. بنابراین، نمی‌توان واژۀ شناخت را برای آن‌ها به کار برد و کاربردش در این موارد نادرست و بی‌معنا است. اما عدم شناخت این قضایا به معنای راه یافتن شک، اشتباه و جهل در آن‌ها نیست؛ بلکه به معنای یقینی بودن آن‌هاست. آن‌ها همراه با قضایای تجربی بسیاری جهان‌ـ‌تصویر ما را تشکیل می‌دهد. جهان‌ـ‌تصویر مبنا و پایۀ یقینی تمام شناخت‌های ما است که اساساً از سنخ شناخت نیست؛ بلکه بیش‌تر با عمل پیوند دارد. بدین ترتیب، نه‌تنها شک به هیچ وجه در جهان‌ـ‌تصویر راه ندارد، بلکه تنها شک بر اساس این مبانی یقینی، معنادار است.

نگارنده در این کتاب کوشیده تا دیدگاه‌های سه اندیشمند برجسته‌ یعنی "کرکگور"، "ویتگنشتاین" و "پلانتینگا" را در خصوص استدلال‌های فلسفی برای اثبات خداوند را بی‌ارتباط و حتی مضر باورهای دینی می‌داند. وینگنشتاین با به‌کارگیری مفاهیمی کلیدی هم‌چون "بازی‌های زبانی"، استدلال‌های فلسفی را کاملا بی‌ارتباط با باور‌های دینی قلمداد می‌کند و پلانتینگا گزاره‌ی "خداوند وجود دارد" را گزاره‌ی بی‌پایه و بی‌نیاز از استدلال تلقی می‌کند. به زعم نگارنده: "باورهای دینی در نگاه هر سه اندیشمند تمامی باورهای دینی را شامل می‌شوند. باورهای دینی، هرچه باشند، بی‌نیاز از استدلال هستند و استدلال در مواردی مضر به حال آن‌هاست". وی خاطرنشان می‌سازد: "نوع نگرش این سه اندیشمند بزرگ درباره‌ی رابطه‌ی استدلال‌های عقلی و باورهای دینی متفاوت است. کرکگور در بحث خود، بیش از آن‌که به استدلال‌های متالهانی هم‌چون آکونیاس نظر داشته باشد به استدلال‌های تاریخی توجه دارد و این توجه از سیطره‌ی تفکر هگل در دوران او سربرآورده است. اما وینگنشتاین با نگاهی زبان‌شناختی به مقوله‌ی رابطه‌ی استدلال‌ها و باور‌های دینی می‌پردازد. این نوع نگرش که اختصاص به وینگنشتاین دارد، در دل خود از اندیشه‌های زبان‌شناختی به مساله‌ی مذکور توجه کرده است. او با نقد مبنا گروی سنتی، نظریه‌ی خود را اثبات می‌کند. در این نگاه، مباحث تاریخی و زبان شناختی از جایگاه چندانی برخوردار نیستند. نوع نگرش پلانتینگا نیز با توجه به سیطره‌ی معرفت‌شناسی در فلسفه‌های تحلیلی عصری که در آن زندگی می‌کنیم کاملا طبیعی است."

زیبایی‌شناسی و به طور کلی امر رازآمیز نقشی اساسی در فلسفۀ متقدم ویتگنشتاین دارد. مبتنی بر این نظرگاه زیبایی‌شناسانه، زیبایی‌شناسی شیوه‌ای برای «بیانِ» امر رازآلود و نحوة واقع‌بودگی واقعیت‌هاست. بر این اساس، اثر هنری شیئی است که از وجهی سرمدی بدان نگریسته شده است. مبتنی بر نظرگاه زیبایی‌شناسانة ویتگنشتاین متقدم، ما هنگامی که اشیا را از این منظر مورد توجه قرار می‌دهیم، با به فراموشی سپردنِ کاربردها و سود و زیان‌های روزمره، آن‌ها را از این‌که اموری واقع در جهان به شمار آیند تعالی می‌بخشیم و آن‌ها را در چهارچوبِ کلی کران‌مند هم‌راه با حیرت و اعجابی ممدوح به نظاره می‌نشینیم. اثر هنری شی‌ء را در روابط ضروری‌اش با سایر چیزها می‌نمایاند و این نگاه به شیء از «منظری درست» است. اگر، آن‌گونه که ویتگنشتاین متقدم عقیده داشت، گزاره‌های اخلاقی از آن‌ رو که ناظر به ارزش مطلقی خارج از جهان‌اند «بی‌معنا» به شمار می‌آیند و تربیت اخلاقی جز از ره‌گذر بیان مصادیق و نمونه‌ها تحقق نمی‌یابد، هنر در این میان حکایت‌گر بهترین نمونه‌هاست.