مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

فُرْسانُ الْهَیْجاء (به معنای سواران نبرد) کتابی در دو جلد به زبان فارسی تألیف ذبیح‌الله محلاتی. این کتاب، با نام کامل فُرْسانُ الْهَیْجاء در شرح حالات اصحاب حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام شرح حال ۲۳۰ تن از از اصحاب امام حسین(ع) است که در کربلا و پس از واقعه عاشورا در بصره و کوفه به شهادت رسیدند. مؤلف، شرح حال شهدا را از کتب قدیم و جدید جمع‌آوری کرده و به ترتیب حروف الفبا آورده است. فرسان الهیجاء (سواران نبرد) در دو جلد نگاشته شده و حاوی نام ۲۳۰ تن از اصحاب امام حسین(ع) است. اصل کتاب به زبان عربی بوده و بعدها خود نویسنده آن را به فارسی برگردانده است. و آن نسخه به زبان عربی فعلا موجود نیست. جلد اول که در سال ۱۳۴۸ق پایان یافته، شامل ۱۴۰ تن از اصحاب حسین بن علی(ع) است که به ترتیب حروف الفبا از ابو ثمامه صائدی تا عمار بن حسان طائی است. جلد دوم هم حاوی احوالات ۹۰ نفر از اصحاب امام است که از عمار بن ابی سلامه همدانی آغاز شده و به یزید بن مهاجر پایان می‌یابد. کتاب دارای بخش «خاتمه» است که در آن شرح حال محمد بن حنفیه را آورده و قسمتی هم با نام «تتمه نافعه» تشکیل داده که ماجرای مختار و رساله شمس الضحی پیرامون ورود سر امام حسین(ع) به مجلس یزید در آن آمده است. نثر این کتاب، ساده و بدون پیچیدگی بوده و اسامی اصحاب، اغلب با مقاتل معتبر همخوانی ندارد. محلاتی، درستی یا نادرستی برخی گفته‌ها را پیگیر نشده مثلاً افرادی که اصلا شهید نشدند، در زمره شهدا نام برده و یا دو بار نام یک فرد را به گمان اینکه اسم دو نفر بوده، آورده است.

ثورة الحسین ظروفها الاجتماعیه و آثارها الانسانیه کتابی است درباره‌ی قیام امام حسین و آثار و نتایج آن که توسط محمد مهدی شمس الدّین نوشته شده است. کتاب حاضر که در حدود سال 1385 قمری نوشته شده، تاکنون چند بار چاپ شده و چاپ پنجم آن شامل اضافات و تحقیقاتی جدید است. نویسنده بیش از اینکه به قیام امام حسین (ع) بپردازد، به زمینه‌ها و بستر اجتماعی و آثار و نتایج آن پرداخته است. وی در هر بحث ضمن توصیف مسائل، عهده‌دار تحلیل هم شده است، ولی به ندرت توانسته است نتیجه‌گیری و نظریه‌پردازی کند. با وجود این، در مقدمهٔ چاپ چهارم اشاره شده است که بسیاری از دانشوران و روشنفکران گفته‌اند: «این کتاب، علی الاطلاق، بهترین اثری است که دربارهٔ قیام امام حسین نوشته شده است» (ص 5). مطالب کتاب در سه فصل گنجانده شده است: «بستر سیاسی و اجتماعی»، «موجبات و انگیزه‌های قیام»، «آثار قیام در حیات جامعهٔ اسلامی». فصل دوم (ص 131-191)، که کوتاه‌تر است، دربارهٔ قیام امام، و فصل اول و سوم دربارهٔ زمینه‌ها و آثار آن است. در فصل اول، ضمن اشاره به تشکیل سقیفه، روش عمر در تقسیم بیت‌المال و شورای او براى انتخاب خلیفه، این سه موضوع از موجبات پیدایی تحولات در دورهٔ عثمان دانسته شده است. آن‌گاه به سیاست‌های عثمان و معاویه پرداخته و موضع امیرالمؤمنین علی (ع) در این دوره بررسی شده است. نویسنده نتوانسته است پیوند این رویدادها را با قیام امام حسین، چنانکه باید، نشان دهد. در فصل دوم، وضع جامعه در زمان معاویه بررسی شده و از روش امام حسین در برابر معاویه، علل عدم قیام او در آن دوره، شخصیت یزید، موضع امام در برابر او و انگیزه‌های قیام آن حضرت سخن رفته است. سومین فصل کتاب، که روشن‌ترین فصل است، به آثار و نتایج قیام امام اختصاص دارد. در این فصل به چهار نتیجهٔ قیام امام پرداخته شده است: 1. قطع نفوذ دینی امویان که به حکومت خود رنگ دینی می‌زدند؛ 2. گسترش احساس گناه در وجود همگان که منجر به انتقاد از خود شد؛ 3. آفرینش ارزش‌های اخلاقی جدید؛ 4.برانگیختن روح پیکار برای استقرار جامعه‌ای بر پایه‌های جدید. در پایان این بحث گزارشی از قیام‌های پس از شهادت امام که پیامد قیام و شهادت آن حضرت بود، ارائه شده است.

أللُّهوف عَلى قَتْلَى الطُّفوف یا ألمَلْهوف عَلی قَتْلَی الطُّفوف مشهور به لُهوف، کتابی در بیان مصائب واقعه کربلا و شهادت امام حسین(ع) نوشتۀ سید بن طاووس (متوفای ۶۶۴ق). این کتاب از مقتل‌نگاری‌های مشهور شیعیان است. نویسنده، کتاب را برای مسافران عتبات و زائران امام حسین(ع) و به صورت مختصر نوشته و به همین سبب، سلسله اسناد روایات را حذف و تنها آخرین راوی یا منبع روایت را ذکر کرده است. این کتاب با نام‌های مختلف آمده و تمام آن به اختلاف نسخه‌ها و خود مؤلف بازمی‌گردد، زیرا مؤلّف برای کتب خود اسامی گوناگون، یا نامی واحد را با تغییر برگزیده است. اسامی کتاب حاضر آن‌گونه که در خطی‌ها و منابع آمده به این شرح است: - اللُّهوف عَلی قَتَلی الطّفوف - المَلهوف عَلی قَتلَی الطّفوف - المَلهوف عَلی قتل الطفوف - اللُهوف فی قتلی الطفوف - المَلهوف عَلی أهل الطفوف - المَسالک فی مَقتَل الحُسَین علیه‌السّلام: بر این اساس که ابن طاووس در مقدمه‌اش می‌گوید: و آن را بر سه مسلک وضع کردم. آقا بزرگ طهرانی در الذریعة، اللهوف علی قتلی الطفوف را مشهورتر از دیگر اسامی ذکر می‌کند. مؤلف با هدف بیان مختصرِ واقعه عاشورا، احادیث را طوری کنار هم چیده که یک جریان منسجم را تشکیل دهد و از ذکر روایات تکراری و روایات متفرق اجتناب کرده تا خواننده کتاب را بیشتر در جریان رویدادی تاریخی قرار دهد و نه نقل روایات. کتاب لهوف دارای عناوین زیر است: - مقدمه: شامل مطالبی در عظمت واقعه عاشورا و مقام امام حسین(ع) و ارزش گریه و عزاداری بر آن حضرت، - مسلک اول: پیرامون مسائل قبل از شروع واقعه عاشورا که از ولادت امام تا وقایع روز عاشورا را شامل می‌شود. - مسلک دوم: شامل وقایع روز عاشورا تا شهادت امام (ع)، - مسلک سوم: وقایع بعد از شهادت امام از فرستادن سرِ شهدا به کوفه شروع شده و اسارت اهل بیت تا برگشت آنان به مدینه.

الحسين(ع)؛ سماته و سیرته نوشته سید محمدرضا حسینی جلالی است. نویسنده در این اثر دستاوردهاى سیر و سلوک عالمانه و نظاره محقّقانه و محدّثانه خویش را در گزارش‌هایى که «ابن عساکر» شامى (499-571ق) در کتاب «تاریخ دمشق» از سیره حسینى(ع) به دست می‌‏دهد، در این کتاب به شیوایى و رسایى بازگو کرده است. کتاب، مشتمل مقدمه نویسنده و چهار باب است. در باب اول ویژگی‌ها و صفات آن حضرت و در سه باب دیگر سیره آن بزرگوار، پیش از کربلا، در کربلا و پس از آن بررسی شده است. نویسنده، تألیف این اثر را برای خلاصی خواننده از اسانید مشقت‌آور کتاب دانسته است: «تاریخ دمشق - مانند دیگر نگارش‌هاى کهن - بر اسلوب اسناد متکى است؛ اسانید فراوانى می‌آورد و به برشمردن و تکرار آنها مى‏‌پردازد. این امر در پهنه نقد و ارزیابى تراث اهمیت و ضرورت ویژه‏‌اى دارد، لیک مراجعه و استفاده از آن را جز براى عالمان و متخصصان، مشقت‏‌آور مى‌‏کند؛ زیرا چنین اسلوب تراثی‌اى را ثقیل می‌یابند و ازاین‌رو، نه چنین کتاب‌هایى را تهیه می‌‏کنند و نه تن به مطالعه و بهره‏ورى از آن می‌‏دهند. بر من گران آمد که این کتاب و ثروت حدیثى و علمى مندرج در آن، از دست و دسترس بیشترینه‏ دوستداران معرفت به‌دور باشد...؛ ازاین‌رو، به استخراج احادیث از این کتاب کلان دست یازیدم و آنها را به شکلى تنظیم نمودم که عموم خوانندگان را خوش افتد». البته روش نویسنده به‌گونه‌ای نیست که تنها نص روایت باقی بماند و قرائنی که در فهم روایت راه‌گشاست حذف شود: «براى سهولت بیشتر و افزایش رغبت خواننده در پیگیرى مطالب، هر حدیث را در چارچوبى معین قرار دادم که ابعاد مورد نظر - و حتى غیر مورد نظر - در ماحصل حدیث را که فهم نص از جنبه‏‌هاى لغوى، تاریخى، عقیدتى و روش‏شناختى باز، بسته بدان است، روشن سازد و از این رهگذر، نص، جامد و مبهم و به‌دور از قرائن حالیه یا مقالیه، برجاى نماند؛ قرائنى که در فضاى صدور نص یا فضاهاى دیگر، موجود بوده و با نص و مدلول آن پیوندى استوار دارند؛ ازین‌رو، یادکردشان براى توضیح و فهم نص لازم است». پس از مقدمه نویسنده، شرح حال ابن عساکر به نقل از «سير أعلام النبلاء»، البته به‌اختصار در یک صفحه ذکر شده است. باب اول کتاب با ذکر روایات نام‌گذاری امام حسین(ع) توسط رسول‌الله(ص) آغاز شده است. روایات کنیه، لقب و نسب آن حضرت در عنوان شناسه‌های فردی و سپس ولادت و شهادت حضرت در عنوان تاریخ‌ها و شماره‌ها ذکر شده است. نویسنده در باب ولادت امام حسین(ع) برخلاف دیدگاه ابن عساکر که ولادت امام را به نقل از مورخان در شب پنجم شعبان گزارش کرده، معتقد است که ولادت ایشان در پایان ربیع‌الاول بوده است؛ چراکه راویان متفق بر ولادت برادرش در نیمه ماه رمضان هستند و اجماع اهل‌بیت(ع) بر آن است که ولادت حسین «شش ماه و ده روز» پس از او بوده است. ویژگی خَلقی، خُلق عظیم، طهارت الهی و خصلت‌های دیگر ایشان در ادامه باب اول مطرح شده‌اند. در باب دوم کتاب، سیره امام حسین(ع) پیش از کربلا ذکر شده است. مباحث این باب در سه بخش زمان پیامبر(ص)، پس از ایشان و در مقام امامت طرح شده است. نویسنده امامت را بدین نحو توضیح می‌دهد: «همه اهل اسلام روایت کرده‌‏اند که پیامبر(ص) درباره حسن و حسین(ع) فرمود: «ابناي هذان إمامان، قاما أو قعدا»؛ یعنى: «این دو فرزندم، خواه ایستاده و خواه نشسته باشند (چه قیام کنند و چه قعود) امامند». اهل قبله بر این حدیث هم‌داستانند و امّت اسلامى آن را پذیرفته و خود حدیث به حد تواتر رسیده است». در سومین باب کتاب، نهضت امام حسین(ع) و بیعت نکردن با یزید اولین مباحث را تشکیل می‌دهد. امام حسین(ع) مصمّم بود که به‌سوى عراق بیرون شود؛ نه مشکلات و موانعى که بر سر راه بود او را بازگردانید و نه احتمالاتى که در کار مى‏رفت او را دل‌سرد ساخت؛ حتّى آنچه در چشم‏انداز سیاسى آن روز عیان مى‏نمود؛ یعنى سخت‌گیرى و خشونت حکومت اموى و روى‏گردان نبودنش از هرگونه مخالفت - ولو ازمیان‌بردن او - و نیز خیانت اهل کوفه و شانه تهى کردنشان از یارى امام(ع) نیز عزم او را سست نکرد، بلکه وظیفه الهى واجب بر امام، او را به پیش مى‏راند؛ چراکه او امام امّت بود و قیام براى لبّیک گفتن به نداى امّت، به‌خاطر اتمام حجّت آشکار، بر او واجب بود. از جمله ایراداتی که بر تاریخ دمشق وارد است نپرداختن به واقعه عاشوراست. نویسنده این موضوع مهم را این‌گونه توضیح می‌دهد: «آیا ستمى آشکار و خیانتى شرم‏‌آور نیست که «روز عاشورا» و رخدادهاى تاریخى‏اش را از تاریخ امام حسین(ع) جدا کنند؟! این چیزى است که عملاً در کتاب تاریخ دمشق ابن عساکر رخ داده است! ما پایگاه این مورّخ بلندآوازه؛ یعنى ابن عساکر را برتر از آن می‌دانیم که یادکرد رخدادهاى کربلا و خاصّه روز عاشورا را از تاریخ کبیرش فروانداخته باشد؛ چون بر وى پوشیده نیست که تاریخ حسین(ع) در عاشورا متمرکز گردیده است و می‌داند که چنین عملى بى‏تردید او را آماج انتقاد مورّخان و دانشوران و بزرگان مى‏سازد؛ لیک دستى خطاپیشه به‌سوى این کتاب عظیم دراز شده تا آن را از یاد کرد رخدادهاى روز عاشورا تهى سازد... این دست خطاپیشه خیانتگر به دانش و تراث، می‌‏خواهد که ساحت پیشینیانش؛ یعنى بنى‌امیه را از گناهانى که آن روز مرتکب گردیده‏‌اند، پاک سازد؛ گناهان سیاه و زشتى که مرور ایام ننگشان را فرونمى‏‌شوید و با حذف این احادیث از این نسخه یا آن نسخه، ناپدید نمى‏‌شوند». در چهارمین و آخرین باب کتاب به خواب‌های اندوهبار، سوگواری‌های طبیعت و مردم در مرگ امام حسین(ع) پرداخته شده است. همچنین برخی اشعار در رثای ایشان نقل شده است. اگرچه ابن عساکر از ذکر واقعه عاشورا و انتقام خون‌خواهان حسین(ع) از شقی‌ترین مردمان تاریخ سر باز زده، اما نویسنده با رعایت امانت لازم می‌داند به این نکته اشاره کند و پیش از فرجام کتاب چنین بنویسد: تاریخ از یاد نبرده که در همین دنیا و به دست یاران برگزیده حق که خداوند براى این امر مهمّ و عظیم اختیارشان کرده، هریک از ایشان به چه انتقام الهى دچار آمدند؛ تا براى ظالمان، چه در آن زمان و چه در درازناى تاریخ، مایه عبرت باشد و ستم‌پیشگان بدانند که خداوند در کمین ایشان است و اگر چند اندکی دیرتر موعد ایشان فراخواهد رسید. فرجام سخن اینکه: پس از کربلا هم، در این زمان کوتاه یا بلند، در درازناى چهارده سده، همچنان یاد امام حسین(ع) باقی است، فریادهاى او در گوش زمانه طنین‌‏افکن است و نه نداهایش، نه غصّه‏‌هایش و نه قالب حرکتش، هیچ‏‌یک پایان نپذیرفته‌‏اند. تاریخ، وجود او را بازمی‌آفریند، بازمى‏‌گرداند، نفس‌هاى او را تکرار مى‌‏کند و ثابت مى‌‏کند که: «هر روز عاشوراست و هر سرزمین کربلا».