مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

در کتاب حاضر، آيين زرتشتي و باستان‌گرايي مورد بررسي قرار گرفته است. دين زرتشتي، دين ايرانيان باستان و يکي از اديان کهن جهان است که تاريخي سه هزار ساله دارد. امروزه دشمنان تمرکز خود را بر تبليغ باورهاي زرتشت قرار داده‌اند. آنان با پررنگ کردن اين دين احياي باورهاي آن سعي در گمراهي جوانان دارند. نويسنده با هدف مقابله با اين جريان کتاب حاضر را در شش بخش نگاشته است. ابتدا دين زرتشت از گذشته تا حال بررسي شده و در حين آن به تاريخ ايران باستان نيز اشاراتي شده است. سپس متون دين زرتشت و شرح و تفسيرهاي آن معرفي شده است. بخش بعدي درباره تاريخ زندگي زرتشت، زادگاه و چگونگي اعلام دين او است. عقايد زرتشتي، شريعت زرتشتي ، فرق و ادياني که به نوعي با زرتشت در ارتباط است، ملي‌گرايي و باستان‌گرايي از جمله ديگر مباحث مطرح شده در اين کتاب است.

"مری بویس"، دین‌شناس و متخصص برجسته‌ی ادیان ایران باستان و استاد ایران‌شناسی دانشگاه لندن، در این کتاب مجموعه‌ای از سخنرانی‌های درسی خویش در زمینه‌ی ایران‌شناسی در دانشگاه کلمبیا را گردآورده است. بویس که در جایگاه استاد صاحب‌نظر آیین زرتشتی و سنت‌هایش حضور یافته بود، در این سخنرانی‌ها با برخورداری از سرچشمه‌های دانشی ژرف به طرح جزئیاتی پرداخته که ریشه‌های آیین زرتشت، اصول بنیادی و زمینه‌های رشد و تحول آن را تا به امروز شامل می‌شود. دو فصل نخست کتاب، به عمر واقعی کیش زرتشتی، فرضیات موجود در خصوص زمان و زادبوم زرتشت و هم‌چنین زمان و مکان واقعی پیامبری وی اختصاص دارد. بویس فرضیه‌ی اشتباه و مجعول سده‌ی ششم ق. م را برای زندگی زرتشت رد کرده و آن را به 1200 ق. م می‌رساند. وی می‌کوشد تا آموزه‌های زرتشت را در جایگاه جامعه‌ی کهن وی بررسی کند، سپس رشد کیش او تا مرزهای توان و گمانه‌زنی خردورزانه در سده‌های پس از آن پی گرفته شده است. در فصل‌های پایانی خلاصه‌ای از پژوهش‌های زرتشتی شناختی در ایران اسلامی تا میانه‌ی سده‌ی بیستم میلادی به دست داده می‌شود و تداوم حیات این کیش در عصر جدید زرتشتی راست‌کیشی (ارتدوکسی) و زرتشتی راست‌کرداری دنبال می‌گردد. در شکل‌گیری تحول دینی عصر زرتشت نویسنده سه عامل را مهم می‌داند: نخست، قدرت دینی متعلق به قوم زرتشت که پیامبر بر شالوده‌ی آن بالیده است، دوم، ناآرامی‌های خشونت‌باری که قبایل ایرانی را به روزگار زرتشت برآشفت، و سوم، خود زرتشت که سرشتی سرشار از موهبت هوش و جنبش داشته و توان پیوند دادن زیبایی والای سخن با پندارهای مهرآمیز اخلاقی را دارا بوده است.

براي بررسي يك دين همان‌گونه كه نمي‌توان تنها بر پايه مطالعه كتاب يا كتب مقدس آن دين به شناخت كاملي رسيد، بدون بررسي آن‌ها نيز نمي‌توان ادعاي شناخت درست و كامل ديني را داشت. از اين رو متون مقدس هر دين از مهم‌ترين منابع مطالعه يك دين است. زيرا تعاليم اصلي و محوري يك دين در متون مقدس آن مطرح مي‌شود و از طرفي قرائت‌ها و تفاسير متعدد و متفاوتي كه از يك دين واحد صورت مي‌گيرد، عامل اصلي در پيدايش فرقه‌ها و مذاهب در داخل يك دين است. در كتاب حاضر به صورت اجمالي به مطالعه كتاب‌هاي مقدس و متون ديني اصلي و درجه يك هفت دين بزرگ پرداخته شده است.

در این کتاب اندیشه‌ی زروانی (زمان لایتناهی) و بنیان‌های فلسفی و عرفانی آن در آیین زرتشتی بررسی شده است. در آغاز، ماخذ کتاب معرفی شده سپس خاستگاه تاریخی این اندیشه شناسایی و جنبه‌های مختلف آن بررسی گردیده است. در کتاب چنین خاطرنشان می‌شود: "... بنابر شواهد موجود، لااقل در اواخر دوران هخامنشی گروهی وجود داشت که منشا اصلین را دهر با زمان لایتناهی (زروان) می‌پنداشت. معلوم است که مکتب طرفداران زمان به تدریج رشد کرد و اینان با جذب نظر بعضی گروه‌های مخالف در درون مکتب خود (از جمله با وحدت بخشیدن به مکان و زمان، ضمن حفظ اصالت زمان) نظریه‌ی واحد و مقبولی پدید آوردند. به این ترتیب زروان یا زمان پاسخ مطلوب ذهن وحدت‌طلب ایرانیان شده و با آن مکتب بسیاری از مشکلات فکری ایشان برطرف گردید. زمانی که ایشان مبدا کل وجود انگاشتند زمان بیکران بود، دهر، جاودانگی، یا سرمدیتی که با قدمت خود مقدم بر کل موجودات می‌شود، در عین این که هرشی هرامری را دربرمی‌گیرد. در این مکتب، زمان حقیقت وجود گرفته شد، زمان بی‌کرانه حقیقت وجود لایتناهی و زمان کرانمند حقیقت موجودات محدود و فانی ـ و همو است که تقدیر وجود موجودات را تعیین می‌کند".

در بخش نخست کتاب سعی شده مبانی فلسفه و آیین زرتشت معرفی شود، همچنین در همین بخش بر تاثیر فلسفه و آیین زرتشت بر پیشرفت ایرانیان در دوران باستان اشاره گردیده است. در بخش دوم، علاوه بر معرفی خدایان المپ، نقش خدایان و معابد در توسعه فرهنگ مادی یونان باستان ارزیابی شده است. هخامنشیان در گزارش‌های مختلف مذهبی و تاریخی، کوروش و آزادی یهودیان در بابل، و هخامنشیان و شرح تسخیر پلیس‌ها (شهرهای معبدی) عناوین بخش سوم کتاب هستند. بخش چهارم، شرح کوتاهی است از برخورد دو فرهنگ باستان ایران و یونان، به ویژه هجوم یونانیان و تاثیر تدریجی فرهنگ آنان در یک دیگر. بخش پنجم کتاب درباره آیین مهر و سرودهای یشت‌ها و چگونگی گسترش آیین مهر در امپراتوری روم و تغییر ماهیت مهر در روم است. کشتن گاو مقدس توسط میترا و پیدایش مار در صحنه‌هایی که میترا گاو را قربانی می‌کند از مباحث مهم این بخش به شمار می‌آید. در بخش ششم درباره چگونگی پیدایش ایده‌های دراویشی و کاستی، و روش کار مرتاضان و علل خودکشی گروه‌های بسیاری از پیروان در رودخانه گنگ بحث شده است. در این بخش همچنین به دیگر افسانه‌های بودا و پیدایش مقدسین اشاره گردیده است. پیدایش سلسله ساسانی بر اساس روایات اسطوره‌ای، به ویژه نقش ایزد مهر و نماد آتش در آثار و تمدن ساسانی از موضوعات اصلی بخش پایانی کتاب است.

نیچه چنین گفت زرتشت را بزرگ‌ترین کتاب خود و آموزۀ بازگشت جاودان را «ژرف‌ترین اندیشۀ» این کتاب می‌داند. چرا این آموزه دارای چنین اهمیتی در فلسفۀ نیچه است؟ اگرچه میان طرح اولیۀ بازگشت جاودان در دانش شاد تا طرح جدی در زرتشت تفاوت‌هایی وجود دارد، اما چند مشخصه همواره باقیست. اول آن‌که بازگشت جاودان سنجه‌ای برای نیچه جهت بازارزش‌گذاری ارزش‌ها و در مقابل روحیۀ کینه‌توزی و آرمان زهد است. دوم این‌که اگرچه نیچه در خواست قدرت، گاهی تلاش می‌کند تفسیری جهان‌شناختی از آموزۀ بازگشت جاودان به دست دهد، اما اکثر مفسران بر پیامدهای عملی باور به چنین آموزه‌ای انگشت گذارده‌اند؛ هر چند در مورد چیستی این پیامدهای عملی میان ایشان اختلاف نظر وجود دارد. مشکلی که پیش می‌آید این است که اگر بازگشت جاودان مستلزم این است که به همه چیز از جمله امور نامطلوب نیز آری بگوییم و حتی براساس «عشق به سرنوشت»، عاشق رنج هم باشیم، چگونه آری گفتن به رنج، با آری گفتن به زندگی که نیچه از آن دم می‏زند سازگار است؟ پاسخ به این پرسش ابعاد جدیدی از اندیشۀ نیچه و آموزۀ بازگشت جاودان را بر ما می‌گشاید. این آموزه «آفرینندگی»، «گزینش»، «تصمیم»، و «کنش‏گری» را باعث می‌شود و در عین حال نیهیلیسم را به اوج خود می‌رساند و آن را تکمیل می‌کند که این نیز مطلوب دیگر نیچه است.

نوشتار حاضر، به بررسی پندار تاثیرپذیری غیرمستقیم معاد اسلام از آیین زرتشت اختصاص دارد. برخی، یهودیت و به تبع آن مسیحیت را واسطه انتقال مفاهیم اخروی آیین زرتشت به دین اسلام دانسته‌اند و برخی از سلمان فارسی که در آغازین مراحل زندگی‌اش زرتشتی بوده به عنوان معلم پیامبر در تعلیم مفاهیم زرتشتی نام برده‌اند. مقاله پیش‌رو با رویکرد تحلیلی ـ انتقادی هر دو دیدگاه را مورد تبیین و بررسی قرار داده است. عمده دلیل موافقان تاثیرپذیری شباهت ظاهری و نسبی معارف اخروی دین اسلام با تعالیم آیین زرتشت است. نقدهای متعددی بر دیدگاه تاثیرپذیری وارد است که به برخی از آنها اشاره می‌شود: معاد اسلام ریشه وحیانی دارد؛ تشابه آموزه‌ها در دو دین، دال بر اقتباس یا تاثیرپذیری نیست؛ دانشمندان یهودی منکر اثرپذیری یهودیت از آیین زرتشت در آموزه معاد بوده‌اند؛ سلمان در مدینه خدمت پیامبر مشرف شد، در حالی که معارف والای اخروی بیشتر در سوره‌های مکی نازل شده بود.