مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده عین­القضات، در جایگاه یک مسلمان موحد، خداوند را خالق و مبدأ کل و ابلیس را از آفریده­های او می­داند. او بیشتر از همان ابلیسی سخن می­گوید که در ادیان توحیدی، مخصوصاً دین اسلام مطرح است؛ یعنی ابلیسِ نافرمان متکبر، دشمنِ خدا و بدخواهِ نوع بشر؛ اما آنگاه که سخن او حال‌وهوای شطح و طامات به خود می­گیرد، از ابلیس، جانب­داری و تنزیه و تقدیس می‌کند. نگاه او، در چنین مواردی، با معتقدات اسلامی و صریح آیات قرآن و روایات هم­خوانی ندارد. عین‌القضات در ارائۀ این اندیشه از صوفیان مدافع ابلیس چون حسن بصری، حلّاج و احمد غزالی و اندیشۀ گنوسی و عرفان قبالای یهود و برخی اندیشه­های ایران باستان تأثیر پذیرفته است. همچنین میان دیدگاه عین­القضات در دفاع از ابلیس و احیاناً تقدیس او با­ اندیشه­های شیطان­پرستی (از دیرباز تا کنون)، وجوه مشترک و جنبه­های تمایزی وجود دارد. وجه مشترک، تلقی مثبت و جانب­دارانه از ابلیس است؛ اما تفاوت را باید در موضوعاتی مانند «معیار ارزیابی منزلت ابلیس»، «جایگاه ابلیس در عالم و نسبت او با خدا و انسان» و «ابلیس، موضوع سجده بر آدم و میوه ممنوعه» جستجو کرد. معیار ارزش­گذاری منزلت خاصی که عین­القضات برای ابلیس قائل است ـ به گمان او ـ بندگی، تقرب و عشق ابلیس در بارگاه الهی است، نه تقابل ابلیس با خداوند. بر این پایه، ابلیسِ عین­القضات موحّد است و در توحید بر همه سبقت می­گیرد؛ اما ابلیسِ شیطان­پرستان این کمالات را ندارد و همواره با نیروهای خیر و خدای واحد مطلق تضادّ و تقابل دارد. او ارزش خود را مرهون تکبّر، سرکشی، گستاخی و نافرمانی در مقابل خداوند می‌داند؛ چنانکه می­تواند بر مسند خدا بنشیند و در معرض پرستش قرار گیرد و خود به‌وجودآورندۀ دینِ شیطانی شود.

آیین میترا آیینی بانفوذ و موثر در تاریخ ادیان و آیین های جهان بوده است. آیین ایزدی نیز آیینی محلی در منطقه ای کوچک از کردستان است که تحت تاثیر آیین های مختلف، از جمله آیین میترا قرار گرفته است. پرسش اصلی این مقاله این است که آیین میترا بیشتر بر چه بخش هایی از آیین ایزدی تاثیر نهاده است. به منظور پاسخ گفتن به این پرسش با روش اسنادی و با بررسی نظریات محققان درباره دو آیین، جنبه های تشابه آن ها استخراج شده است. بر این اساس، در چهار بخش مناسک، باورها، اساطیر و جشن ها تطبیق و همسانی مشاهده می شود و در بخش تاریخ و جغرافیا نیز بررسی اشتراکات نیازمند تحقیقات بیشتر است؛ در قسمت مناسک دینی، در نماز، روزه و حج (ضیافت همگانی) و در بخش باورها، در رازآمیزی، درجات هفت گانه سلوک، تثلیث خدایان و نقش اهریمن در هر دو آیین همسانی وجود دارد. در بحث اساطیر نیز در تولد میترا و یزید بن مسافر و توتم هایی مانند خروس، گاو، مار، سگ و عقرب اشتراکاتی دیده می شود. دو جشن مهرگان و میلاد میترا نیز با جشن همگانی و بلنده برابر هستند.