مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

محبت و بغض دو مقوله از احساسات انسان هستند که با هر عقیده و مذهبی که باشند در آنها این دو مقوله وجود دارد. از جمله زمینه­هایی که حب و بغض در آن جاری است، عقاید دینی انسان­هاست که شاید بتوان گفت این دو، مهمترین عامل تاثیرگذار در انتخاب عقیده آنهاست که در ادبیات مذهبی از آن به تولی و تبری تعبیر می­شود. هر کدام از مکاتب امامیه و اباضیه نیز همانند دیگر مکاتب اعتقادی به مساله تولی و تبری نگاه ویژه داشته تا جایی که به فروع دین در این مکاتب تبدیل شده است. از این رو این پایان نامه، وجود تولی و تبری در دو مکتب امامیه و اباضیه را در چهار فصل مورد بررسی قرار داده و بعد از مفهوم شناسی این دو واژه در فصل اول، به جایگاه آنها در میان این دو مکتب در فصل دوم پرداخته و در فصل سوم و چهارم قلمرو هر کدام از تولی و تبری نسبت به پیامبر، ائمه و صحابه در میان این دو مکتب بررسی شده است. در نهایت نیز به مقایسه عقاید این دو مکتب در باب تولی و تبری پرداخته و به این نتیجه رسیده است که هر چند در بسیاری موارد از جمله روایاتی که در این باب وارد شده، هر دو نظریه شبیه هم هستند، اما امامیه در خصوص تولی و تبری به صورت کلی و به صورت خاص نسبت به پیامبر و صحابه و اهل بیت در مقایسه با مذهب اباضیه دقیق­تر و کامل­تر است؛ زیرا اباضیه در تفسیر روایاتی که در این زمینه دارند دچار تناقض­هایی شده اند که در طول پایان نامه به آنها اشاره شده و یا حتی بین خود علماء آنان نظریه واحدی در این زمینه وجود ندارد.

اباضیان تقلید را در اصول عقاید جایز نمی‏دانند، اما در فروع و مسائل فقهی فقط در مواردی آن را جایز می‏دانند که دلیلی از کتاب، سنت، اجماع امت یا عقل در دست نباشد (جیطالی، ۱/۲۵۷؛ قس: معمر، ۲ (۲)/۲۲۹). در توجیه این نظر می‏گویند که حقیقت تقلید، پذیرفتن سخن کسی است بی‏طلب دلیل و برهان؛ و در جایی که دلیلی از کتاب، سنت، اجماع امت یا عقل موجود باشد، تقلید بی‏معنی است (جیطالی، ۱/۲۵۸). اباضیه بر خلاف بیش‏تر فرق اهل سنت، باب اجتهاد را بسته نمی‏دانند (نک: معمر، ۱/۷۱ـ۷۲) و استنباط احکام را بر مبنای کتاب، سنت، اجماع امت و عقل جایز می‏شمارند (جیطالی، همانجا) و معتقدند که مجتهد باید عالم در لغت، اصول دین، اصول فقه و مصادر ادله (کتاب، سنت و اجماع) باشد. اما در باب تجزی اجتهاد، میان علمای اباضی اختلاف نظر وجود دارد (معمر، ۱/۷۲ـ۷۳) علمای اباضی به امکان وقوع اجماع میان اهل حل و عقد قائلند (موسوعه ۳/۵۷) شیخ ابومحمد عبدالله بن حمید سالمی در تعریف اجماع می‏گوید: «اجماع در عرف علمای اصول و فقها و عموم مسلمانان عبارت است از اتفاق علمای امت بر حکمی در یک دوره، و گفته‏اند: اتفاق امت محمد (ص) است در یک دوره بر امری؛ و بعضی این شرط را افزوده‏اند که خلاف مستمری قبل از آن وجود نداشته باشد» (همان، ۳/۵۳، به نقل از طلعه الشمس سالمی). سالمی در باب حجیت اجماع می‏گوید: «نتیجه خلاف در تعریف اجماع این است که هرکس هر تعریفی از اجماع را بپذیرد. بر مبنای همان تعریف، اجماع بر او حجت خواهد بود. بنابراین، آن کسی که تنها اجماع مجتهدین را معتبر شمارد، اجماع آنان بر او حجت خواهد بود، خواه دیگران موافق باشند، خواه نباشند؛ و هر کس اجماع مجتهدان مؤمن، نه مجتهدان فاسق و بدعتگذار، را معتبر بداند، اجماع مجتهدان مؤمن بر او حجت خواهد بود، گر چه اهل اهواء با آنان مخالف باشند …». به هر حال حجیت اجماع در هر یک از اقوال، ظنی است، نه قطعی (همان، ۳/۶۴ـ۶۵). سالمی تنها در یک حالت فرضی، حجیت اجماع را با جمع شروط بسیار که امکان تحقق آنها نادر است، قطعی می‏داند (همانجا). از میان فرق خوارج فقط اباضیه، فقهی مدون دارند. فقهای اباضیه، وقوع اجماع میان اهل حل و عقد را ممکن می دانند. آنها در بسیاری از احکام فقهی –نماز، روزه، حج، زکات- به مذاهب اربعه اهل سنت نزدیک هستند. از نظر عقاید کلامی، آنان بر این عقیده‌اند که نمی‌توان به کسی مؤمن یا کافر گفت، چرا که وحی منقطع شد و ابوبکر و عمر از دنیا رفته‌اند و امروز کسی نیست که حقایق را بیان کند و کافر را از مؤمن تمیز دهد. بدان جهت ما به کسی نمی‌گوییم که او مؤمن است یا کافر. برخی از نویسندگان معاصر اباضی بر این عقیده‌اند که فرقه اباضیه فقط در دو مسئله، یعنی تخطئه حکمیت و شرط ندانستن قرشی بودن امام، با سایر فرق اسلامی اختلاف نظر دارند، ولی در سایر مسایل با یکی از مذاهب مشهور کلامی هم عقیده اند، چنانکه در مسئله صفات خدا، رؤیت، تنزیه، تاویل و حدوث قرآن با معتزله و شیعه توافق دارند، و در مسئله شفاعت با معتزله هم عقیده اند، و در مسئله قدر و خلق افعال با اشاعره هم رأیند.(۱) ————————– پانوشت: بحوث فی الملل و النحل، ج ۵، ص ۳۰۲-۳۰۳٫

این مقاله عقاید اباضیه و عقاید شیعه را در نُه محور بررسی می‌کند. در کشور عمان مذهب غالب، اباضی است. هرچند عمان مرز مشترکی با ایران ندارد اما در نزدیکی کشور ما واقع است. هدف از این مقاله بیان مشترکات اعتقادی و نزدیک‌ترشدن به همدیگر است. این مقاله نُه عقیده از عقاید اباضیان و شیعیان را می‌کاود، البته به صورتی که برای اباضیان اهمیت دارد. اصول نزد اباضیه ترتیب خاصی ندارد در حالی که امامیه برای آن ترتیب خاصی قائل‌اند. بنابراین، از توحید شروع می‌کنیم و بعد عدل، ایمان و کفر، کفرِ نعمت، رؤیت خداوند متعال در قیامت، خلق قرآن، خروج بر امام ظالم، و تولا و تبرا را می‌کاویم، حال آنکه امامیه اصول را پنج چیز می‌دانند و برای آن ترتیب خاصی قائل‌اند. در این میان گاهی به عقاید دیگر مذاهب نیز اشاره‌ای گذرا کرده‌ایم.

چکیده: 1. خوارج به معنای عام جمع خارجی به معنای شورشی است و معنای خاص به کسانی گفته می شود که در جنگ صفین در مقابل امام علی علیه السلام شوریدند. به آنها مارقین هم گفته می شود. 2 - مهمترین اعتقاد خوارج این است که مرتکب کبیره را کافر می دانستند. این اعتقاد لوازم کلامی مهمی دارد. 3 - خوراج فرقه های متعددی دارند که مهمترین آنها عبارت اند از: الف) محکمة الاولی: که همان شورشیان در مقابل امام علی علیه السلام هستند. آنها به کافر بودن گناهکار قائل بودند. ب) ازارقه: پیروان نافع بن ارزق است. آنا مخالف خود را مشرک و کافر می دانستند، و کشتن آنها را مباح می شمردند و خلود آنان در جهنم معتقد بودند. ج) نجدات یا نجدیه: پیروان نجدة بن عامر حنفی هستند. آنها جاهل به فروع دین را معذور می دانند. به نظر آنها تنها گناهانی که شخص بر آنها اصرار ورزد موجب کفر و شرک است. د) صفریه: به پیروان زیاد بن اصفر گفته می شود. آنها کشتن اطفال و زنان مخالف خود را جایز نمی دانند. درباره کافر و مشرک بودن گناهکار چند نظریه میان آنها پیدا شده است. ه) اباضیه: مؤسس این فرقه عبدالله بن اباض است. آنها معتدل ترین فرقه خوارج و تنها فرقه ای هستند که امروزه در برخی مناطق باقی مانده اند. آنها مرتکب کبیره را موحد دانسته، قتل او را روا نمی دانند و معتقدند که کفر مرتکب کبیره کفر نعمت است نه کفر ملت و دین.

در کتاب حاضر، نظریات مختلف کلامی اباضیان، آرای سیاسی، اجتماعی و مواضع نامنسجم ایشان در قبال حضرت علی (ع) جمع آمده است .افزون بر آن، فروع اعتقادی، احکام فقهی اباضی و وضعیت پیروان این فرقه تشریح شده است .مطالب کتاب ذیل این عناوین سامان یافته است" :زمینه تاریخی"، "تاسیس فرقه و مذهب اباظیه"، "رهبران اصلی جنبش اباضی"، "جغرافیای تاریخی نهضت و گسترش کنونی فرقه"، "تکاپو برای کسب قدرت سیاسی"، "قیام در حضرموت"، "قدرت اباظیان در آفریقا"، "امامت دیرپای اباظیان در عمان"، "زمینه اعتقادی"، "اصول اعتقادی"، "خلفای راشدین از دیدگاه اباظیه"، "نظریات اجتماعی و سیاسی اباظیه"، "جامعه اباظیه"، "فروع اعتقادی و احکام عملی"، "شعبات مذهب اباضی "و "تحلیل تاریخ و مذهب اباظیه و آثار فکری و سیاسی آنان ."