مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

واژه حکمت دارای سابقه‌ای قابل توجه در سنت عقلی و نقلی دین مبین اسلام بوده و از سه ویژگی مهم برخوردار است؛ یکی افاضی بودن آن است که خداوند به هر کس بخواهد اعطا می‌کند، دوم اینکه معرفتی وجودی است که درون انسان را متحول ساخته و او را به سوی تحولات عمیق وجودی سوق داده و منشأ خیر کثیر می‌شود، سوم دانائی منتهی و منجر به عمل است که نه‌تنها فکر و اندیشه را متحول می‌کند، بلکه زیست انسانی را در حوزه عمل هم متحول می‌سازد. حکمت از منظر مفسران اعم از تشیع و اهل سنت به حکم(درک، عقل)، نبوت، سنت، تفسیر کتاب(قرآن) و... تفسیر شده است اما از نظر نگارندگان بهترین مصداق آن در سنت فکری اسلامی همان فلسفه اسلامی بوده است. لذا در تفاسیر شیعه و سنی می‌خوانیم مراد از «حکمت»، آگاهی بر مصالح و مفاسد اشیا و افعال و اخلاق و عقاید است، خواه آثار دنیوی باشد، خواه آثار اخروی. همچنین حکمت گاه جنبه «علمی» دارد که از آن تعبیر به «معارف عالیه» می‌شود، گاه جنبه عملی دارد که از آن تعبیر به «اخلاق و عمل صالح» می‌گردد.

این پایان نامه شامل چهار بخش به قرار ذیل است:در بخش اول آیات حاوی واژه حکمت و مشتقات آن گردآوری شده و در بخش دوم معنای لغوی حکمت ومشتقات آن با استفاده کتب لغت بیان شده و معنای اصطلاحی حکمت با توجه به نظریات فلسفی تبیین گردیده است. در بخش سوم به حکمت الهی و حکمت انبیاء پرداخته شده و در بخش چهارم مشتقات حکمت چون حکم، حاکم و حکیم و محکم شرح داده شده است.

این پروژه تحقیقاتی با عنوان «حکمت در قرآن کریم» مجموعه مباحثی است که پیرامون این موضوع از منظر قرآن کریم و با بهره گیری از روایات معصومین(ع) می باشد. از مجموع معانی، که برای واژه حکمت آمده می توان از آن به «شناخت معرفت» یاد کرد که این شناخت و معرفت شاخصه اش ارزشها است و انسان توسط آن می تواند حق را از باطل تشخیص دهد. تعبیری که ما برای حکمت بکار برده ایم یک مدل و نظام جامع تربیتی است که اشاره به رشد انسان در ابعاد معرفتی، ارزشی و تربیتی دارد. حکمت هدیه ای از طرف خدای متعال است. که به انسان عرضه شده و قرآن مجید در وهله اول خدا را معلم حکمت معرفی نمود. و در مراحل بعد پیامبران را ودر نهایت انسان است که به این گوهر تابناک آراسته می شود. در اشاراتی که قرآن کریم دارد حکمت را خیر کثیر معرفی نموده و فرموده که به هر کس «حکمت» داده شود، به او «خیر کثیر» اعطا شده است. ناگفته نماند که حکمت یکی از صفات پایه و اصلی خدای تعالی است و انسان مظهر آن است. جهت رسیدن به این گنج بی پایان انسان می بایست تحت نظام تربیتی اسلام به رشد و کمال برسد و با انجام واجبات و ترک معاصی و محرمات بتواند خالصانه طاعت و بندگی خدا را نماید تا حضرت حق هم به او حکمت عطا کند. حکمت آثار و برکات فراوانی دارد از جمله رسیدن انسان به قوه تشخیص حق از باطل، بندگی و طاعت خدا، دانش، کاستی شهوات، عصمت، روشنی دل و خلاصه اینکه زندگی انسان رنگ و بوی الهی به خود می گیرد، البته ناگفته نماند که در این میان باید به موانع موجود سر راه توجه نماید، چرا گه اگر انسان گرفتار شیطان و وسوسه های او شود، راهش سخت تر می شود و باید به خدای عالمیان پناه برد. اینجاست که آسیب شناسی حکمت، بحثی قابل توجه و تأمل است و باید با دقت به آن پرداخت. قرآن کریم در معرفی الگوهای والای حکمت و مصادیق آن به موارد زیبایی اشاره نمود. به عنوان نمونه در سوره مبادکه اسراء می فرماید، شرک نورزیدن به خدای تعالی، اطاعت پدر و مادر بعد از اطاعت خدا، پرداخت حقوق الهی به اولیای خدا، پرهیز از اسراف و فحشاء و ... از نمونه های حکمت هستند، همچنین در معرفی شخصیت های قرآنی و حکمت آموز نیز به وجود مقدس پیامبر اسلا م (ص) و خاندان پاکش اشاره دارد. سپس قرآن به وجود مقدس حضرت لقمان(ع) اشاره دارد و صراحتا می فرماید: ما به لقمان حکمت دادیم. قرآن پیامبران را نمونه های والای شخصیت های حکمت آمیز و حکمت آموز، معرفی می نماید. خلاصه اینکه حکمت آنقدر ارزشمند است که در قرآن کریم بارها و بارها به آن پرداخته شده است. انشاءا... توفیق آنرا یابیم که ما هم ظرفیت پذیرش حکمت را از جانب خدای حکیم پیدا نماییم.

ذکرآموزش«حکمت» در کنار قرآن به عنوان هدف رسالت پیامبر(ص) توصیف«خدای متعال» و«کتاب آسمانی» مسلمانان و«پیامبران بزرگ الهی» به وصف حکمت، نشان از جایگاه ویژه حکمت در آموزه های دین اسلام دارد. با توجه به اهمیت موضوع، در این رساله تحت عنوان«حکمت در قرآن و آموزه های دین» تلاش شده است در بخش اول، در مفهوم و حقیقت حکمت تأملی صورت گیرد؛ و با الهام از آیات الهی و با بهره گیری از کتب لغت و تفسیر و بهره مندی از روایات وارده در این زمینه، و افکار صاحبان اندیشه، رابط آن با کتاب الهی و تمایز آن با آن چه در میان علوم بشری به عنوان«حکمت» خوانده می شود تبیین گردد. در طی بحث، ضمن آشنایی با کاربردهای متعدد ماده«حکم» در معانی مختلف، این معانی را قابل ارجاع به معنای اتقان و استحکام دانسته و حکمت را مقوله ای قابل آموزش، معرفتی ویژه و تأثیر گذار در هویت بخشی به انسان؛ و روشنگر راه زندگی وی برشمردیم؛ که در سه حیطه«بصیرت»،«کردار» و«راه اصول» از حکمت مصطلح متمایز است. در فصلی، دستاو.ردهاو نشانه های حکمت در وجود شخص حکیم، و در فصولی دیگر عوامل پیدایی حکمت و موانع رشد آن، بررسی شده است. در بخش دوم رساله با عنوان«ستودگان به حکمت»، به سه موضوع«خدای حکیم»،«قرآن حکیم»و «انسان حکیم» در قالب سه فصل پرداخته شده است. معانی مختلف«حکمت الهی» و جلوه های آن در علم تکوین و تشریع و شبهات مطرح در این زمینه، تحت عنوان«خدای حکیم»؛ و معانی«حکمت قرآن» و برداشت های متفاوت از آن و ارتباط آن با اعجاز قرآن تحت عنوان«قرآن حکیم»؛ و«حکمت پیامبران و اولیاء بزرگ الهی» و آموزه های حکیمانه آنان تحت عنوان«انسان حکیم» مورد مطالعه قرار گرفته است. و در پایان، فصلی به«تجلی حکمت در گفتار و رفتار و سیره عملی پیامبر بزرگوار اسلام»، اختصاص پیدا کرده است، که در آن علاوه بر تبیین جایگاه و منزلت حکمت در بیانات و استدلال های آن حضرت، با نمونه های عملی از جریان اصل حکمت در شیوه تبلیغ و فرآیند رسالت حضرتش آشنا می شویم.

موضوع این پژوهش حکمت در قرآن و سنت است که برای بررسی آن ناگزیر از بیان معنی کلمه حکمت هستیم. ریشه حکمت به معنی منع و جلوگیری است و این معنا در دو جنبه نظری و عملی لحاظ می شود. در جنبه نظری از جهل جلوگیری می کند و در جنبه عملی انسان را از اخلاق ناپسند باز می دارد. مبدأ اصلی حکمت خدای حکیم است که آن را در اختیار پیامبران و اولیای خویش قرار داده است. بنابراین حکمت شامل معارف اعتقادی احکام عملی و تذکرات اخلاقی است. کلمه حکمت 20 بار در قرآن آمده است که از سیاق آیات قرآن درباره حکمت پی می بریم که حکمت موهبتی خدادادی است و از جانب خداوند به انسانهای شایسته عطا می شود. در روایات اسلامی حکمت به منزله درختی قلمداد شده است که در قلب انسان روییده است. اهمیت حکمت آنچنان است که آن را گمشده مؤمن نامیده اند خواه نزد مشرک و خواه درسینه منافق باشد باید توسط انسان مؤمن دریافت گردد. حس، عقل و قلب هرکدام یکی از ابزارهای شناخت هستند که شناخت حکمت نیز از این مورد مستثنی نیست. چشم نشانه های حکمت را در محیط پیرامون انسان می بیند، گوش کلمات حکمت آمیز را می شنود به همین ترتیب حواس پنجگانه هر کدام به گونه ای آدمی را در شناخت حکمت و مصادیق آن یاری می دهند. عقل با ترکیب و تجزیه و تحلیل دریافتهای حواس، راه را برای شناخت حکمت هموار می کند. قلب نیز از طریق دریافت درونی الهامات نقش مؤثرتری در این زمینه دارد. در راه رسیدن به حکمت موانع بسیاری وجود دارد از جمله محبت دنیا، عجب وتکبر، غفلت، امل و آرزو و... محبت دنیا، گوش آدمی را از شنیدن حکمت کر می کند. انسانهای متکبر و انسانهای غافل در خود نیازی به دریافت حکمت نمی بینند. امل و آرزو نیز راه اندیشه را سد می کنند که بدون فکر و اندیشه هم نمی توان کسب حکمت کرد. ولیکن می توان با کمک گرفتن از توبه، اندرز، ذکر، تقوا و... این موانع را زدود. تا دل با توبه از تیرگیها پاک نشود ، بسیاری از اسرار آن نهفته می ماند و قادر به اکتساب حکمت نخواهد بود. اندرز، غفلت را از دل بیرون می کند. ذکر خدا، شفای دل است. نور تقوا،دل را از تاریکی می رهاند و همه اینها راه آدمی را برای رسیدن به حکمت هموار می کند. برای دست یافتن به گوهر گرانبهای حکمت باید در وادی وحی، اخلاص، ایمان، زهد و... طی طریق کرد. و اینگونه است که می توان از آثار حکمت در زندگی که عبارتند از: عصمت، خودشناسی، روشنی دل، رشد، کاستی شهوت، شناخت عبرت، بهره مند شد. که اینها پله های نردبان سلوک آدمی در راه رسیدن به کمال خویش است. خدایا چنان کن سرانجام کار تو خشنود باشی و ما رستگار