مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

سوره حج در زمره سوره هایی قرار دارد که محققان درباره زمان نزول و مکی یا مدنی بودن آن اختلاف دارند. پیدایش این اختلاف، متأثر از مطالب سوره و روایات ترتیب نزول است. با این همه، بیشتر روایات ترتیب نزول به نزول سوره حج در مدینه دلالت دارند. در این میان، قول مشهور مفسران، مکی بودن و قول جمهور آنان، آمیخته ای از مکی و مدنی بودن را نشان می دهد؛ چنان که بیشتر روایات سبب نزول، بر مدنی بودن تأکید می کنند و ضوابط و خصایص سوره های مکی و مدنی نیز بیشتر مدنی بودن این سوره را نشان می دهند. به هر حال در مقاله حاضر، با جمع روایات و سخنان گوناگون و تحلیل و نقد آنها، مدنی بودن سوره حج را مدلل کرده و به تاریخ گذاری صحیح آن دست یافته ایم؛ امری که با روشن ساختن تاریخ و فضای نزول سوره، به تفسیر و شناخت درست و دقیق مضامین آن و برگزیدن و اعتبار دادن به روایات و اقوال راویان و عالمان و مفسران در مباحث مختلف و مرتبط با سوره، همانند مکی یا مدنی بودن، ترتیب نزول، فضایل، اسباب نزول، آیات احکام و... و کنار گذاشتن نقل ها و نظرهای ناصواب و اظهار نظر درست، کمک خواهد کرد.

موضوع حقوق انسان در قرآن به شیوه هاى گوناگون در سال هاى اخیر موضوع مقالات قرآن پژوهان قرار گرفته است اما پژوهش حاضر با رویکردى تاریخى مى تواند دیدگاه هاى تازه اى را درباره این موضوع پیش روى خوانندگان خود قرار دهد. نخست آن که به روشن شدن ابعاد تاریخى اجتماعى سال هاى نخستین بعثت کمک کرده و قرآن را به عنوان منبعى تاریخى مورد توجه پژوهشگران قرار مى دهد. دوم آنکه مى تواند نشان دهد که مبناى دعوت نخستین اسلامى حق یا تکلیف است و به خوانندگان معیارى روشن در این باره ارائه مى کند و مسائل معنوى را نیز از حقوق انسانى به شمار آورده است.

بررسی نحوه کتابت و جمع آوری قرآن کریم از هنگام نزول وحی تا زمان تدوین به صورت یک کتاب است. نویسنده، ابتدا مراحل مختلف جمع و تدوین قرآن کریم را شرح داده که عبارت است از: جمع آوری و حفظ قرآن در سینه ها، جمع آوری و نگارش قرآن در صحیفه ها، جمع آوری و تدوین و تألیف قرآن، و توحید و یکسان سازی مصاحف. پس از آن، کیفیت پیدایش، تحوّل و نفوذ خط و نگارش عربی در جزیرة العرب قبل از ظهور اسلام را بررسی نموده و مقدار آشنایی مردم مکه و مدینه با خط و نگارش عربی همزمان با ظهور اسلام، ویژگی های این خط و نگارش و تشویق اسلام به یادگیری آن را مورد بحث قرار داده است. نگارنده در پایان، به معرفی علامت های ضبط قرآن کریم، یعنی نقطه گذاری قرآن و نیز شکل گذاری قرآن بر اساس قرآن های با رسم الخط عربی، فارسی، ترکی و اردو پرداخته است.

قرائت و کتابت قرآن یکی از موضوعات بنیادین در عرصه علوم قرآنی و مجموعه علوم و معارف اسلامی است و علم قرائات و نیز علم رسم المصحف یا علم مرسوم الخط جایگاه و نقش مهمی در ارتباط با حفظ اصالت و جاودانگی قرآن بر عهده دارند . اما از آنجائیکه اولا: انبوه روایات اسلامی ، آکنده از اسرائیلیات و فرآورده های برخوردهای مذهبی و قوم گرایانه است و ثانیا با توجه به عدم تدوین درست و اصولی برخی از علوم قرآنی مانند علم اسباب نزول ، علم مکی و مدنی ، علم ناسخ و منسوخ ، علم جمع و ترتیب قرآن که به دور از قرآن به عنوان ماخذ اصلی علوم قرآنی و به دور از آموزه های سیره و سنت نبوی و تعالیم کبار صحابه و ائمه طاهرین (ع) تدوین شده اند و ثالثا به دلیل فقدان یک نظام روش شناختی دقیق در تحلیل و بررسی سنت و سیره نبی اکرم (ص) و متعارف نبودن مطالعه تطبیقی قرآن و سیره ، به رغم وفور کتب و رسائل در زمینه سیره نبوی و گسترش نسبی مرزهای دانش و تحقیق در علم قرآئات و علم رسم المصحف ، نحوه بنیانگذاری پیامبر اکرم (ص) در دو حوزه قرائت و کتابت قرآن، همچنان ناگشوده و حتی ناشناخته مانده است . در حالیکه توجه به این اصل مهم که آموزش و ترویج قرآن در سیره و سنت نبوی همواره به عنوان آموزش و ترویج یک زبان مطرح بوده ، می تواند گره های کوری که از دیرباز درارتباط با بنیانگذاری قرائت و کتابت قرآن مطرح بوده است را بگشاید. پس زمینه های صدور روایات احرف سبعه نشان می دهد که در صدد تبیین ماهیت قرآن و آموزش و آسان گیری درامر قرائت در جهت ترویج و شناخت زبان قرآن است . چنانکه قرآن و قرائات دو حقیقت جدای از هم می باشند و منشا اختلاف در قرائت ، اختلاف درنزول یا تعدد آن و اختلاف دراقرا یا قرائت پیامبر اکرم (ص) یا ناشی از ابتدایی بودن خط نمی باشد. همچنینمتن واحد و کامل قرآن به شکل فعلی و متواتر آن در عهد رسالت پیامبر اکرم (ص) و تحت تعلیم و نظارت دقیق آن حضرت ، جمع و تدوین و تالیف شده است و رسم الخط آن توفیقی است و مشیت الهی برآن قرار گرفته که همانند رسم القرائه متن متواتر قرآن جاودانه بماند. و بدین ترتیب ، پیامبر اکرم (ص) ضمن بنیانگذاری قرائت و کتابت قرآن، روشها و شیوه های درست و اصولی آموزش و ترویج آن را نیز، بیان و تبیین نموده اند ، که مطالعات قرآنی و بین رشته ای در دیگر حوزه های علوم و فنون می تواند به تکمیل و تدقیق پژوهشهای مربوط به آموزش و ترویج قرآن بیانجامد.

در سدۀ دوم و سوم قمری از هشت کتاب و رساله با موضوع اختلاف مصاحف امصار (عراق و شام و حجاز) یاد شده است. گرچه این کتاب ها به دست ما نرسیده، مطالب آن ها در منابع بعدیِ علم رسم المصحف و قرائات بازتاب یافته است. اختلاف رسم الخط مصاحف امصار به دو دسته تقسیم پذیر است:الف) تفاوت هایی که موجب اختلاف در قرائت نشده اند؛ مانند ثبت «ی» یا نبود آن در «ائتونی/ ائتون»؛ ب) اختلاف هایی که باعث تفاوت در قرائت اند؛ شامل حذف یا زیادت یک حرف یا تبدیل یک حرف به حرفی دیگر. مجموع اختلافات دستۀ دوم به 54 مورد می رسد. تا کنون دربارۀ علت و زمان پیدایی و اثر آن در قرائات یا تأثیرپذیری آن از قرائات، دیدگاهی جامع بیان نشده است. اغلب علمای متقدم بر این باورند که عثمان خلیفۀ سوم (د 35 ق.) دستور ثبتِ آن ها را در مصاحف امام داده است ولی در روایات جمع قرآن در زمان عثمان چنین مطلبی وجود ندارد و از سویی، این کار با هدف او برای اتحاد امت اسلامی بر یک مصحف واحد در تضاد است.

مقاله حاضر به بررسی صحت و سقم أسانید و مضامین گزارشها درباره مصحف امام علی (ع) می پردازد. مصحفی که پس از وفات رسول خدا (ص) به وسیله امام علی (ع) گرد آمده است. جهت گیری اصلی این پژوهش، بررسی و نقد دیدگاه برخی از اهل سنت در انکار چنین مصحفی است، این دیدگاه دستمایه داوری گروهی دیگر از اهل سنت (از تیره وهابیان) در اتهام شیعه به تحریفیه قرآن می باشد. چنین رویکردی اهمیت پرداختن به این موضوع را نشان می دهد.

کتاب «جهود العلماء المسلمين في دراسة الكتابات الاستشراقية حول القرآن الكريم رصد وراقي» نوشته علی بن ابراهیم حمد نمله، در خصوص تلاش های تحقیقی علما و دانشمندان مسلمان در نوشته هایی است که مستشرقان در خصوص قرآن کریم نوشته اند. در این کتاب که به نوعی کتابشناسی است، هر یک از آثاری که در این خصوص نگاشته شده است، زیر مدخل نام پدیدآور شرح و توضیح داده شده است. قرن هاست که بسیاری از شرق شناسان و اسلام شناسان غیر مسلمان اعم از غربی و غیر آن به پژوهش درباره قرآن پرداخته و راجع به مصدر قرآن، تاریخ جمع و تدوین آیات، ادبیات و ساختار آن و معارف و محتوای قرآن کریم، نظریه های گوناگونی ابراز کرده و هزاران کتاب و مقاله منتشر کرده اند. آنان گاه به تجلیل از قرآن و تبیین زیبایی ها و معارف و تعالیم والای آن پرداخته و گاه به دلیل عدم دسترسی مستقیم به منابع اسلامی، دچار برداشت های نادرست شده اند، چنان که برخی از آنان به تحریف یا اتهام های دروغین و تهاجم های غیر منطقی دست زده اند.