مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی تاریخ علوم قرآنی در دوره معاصر ایران از اهمیت خاصی برخوردار است و شناخت آن می‌تواند راهگشای تحقیقات آتی علوم قرآنی به زبان فارسی باشد. بی تردید تاریخ قرآن دکتر رامیار و تاریخ قرآن دکتر حجتی در میان کتب فارسی تاریخ قرآن معاصر از جایگاه مهم و تأثیرگذاری برخوردار است. هر دو کتاب، کتاب سال جمهوری اسلامی شده و از منابع مهم دوره‌های کارشناسی ارشد و دکتری رشته علوم قرآنی هستند. از این رو در این مقاله برای درک جایگاه آثار و تحقیقات علوم قرآنی، این دو کتاب معرفی شده، و در زمینه‌های ساختاری و محتوایی با یکدیگر مقایسه شده‌اند. مقایسه ساختاری و محتوایی دو کتاب نشان از امتیازات و ویژگی‌های برتر کتاب تاریخ قرآن دکتر رامیار نسبت به سایر کتب تاریخ قرآن و حتی تاریخ قرآن دکتر حجتی (که آخرین کتاب تاریخ قرآن است که عنوان کتاب سال را کسب کرده)، دارد؛ این مهم نشان می‌دهد که بعد از کتاب دکتر رامیار تحقیقات علوم قرآنی سیر صعودی نپیموده است. این امتیازات عبارتند از: استفاده از منابع بیشتر، نقل و نقد آراء مستشرقین، جمع بندی نظرات و اقوال دانشمندان علوم قرآن، دقت در نقل آراء و اقوال گوناگون، طرح مباحث تخصصی و علمی در هر موضوع، وجود جداول متعدد در خصوص ترتیب سور قرآن.

یکی از مباحث مهم علوم قرآن، بحث در باب وحی است. این بحث در روزگار ما اهمیتی مضاعف یافته و بیش از پیش مورد توجه صاحبنظران قرار گرفته است. محور اصلی بحث در باب وحی تحلیل ارتباط خدا و انسان است، اما این ارتباط فقط به بحث وحی اختصاص ندارد و برخی دیگر از مباحث علوم قرآن نیز از همین منظر شایسته بحث و بررسی است. ادعای این مقاله این است که جز بحث وحی، در برخی دیگر از مباحث علوم قرآن نیز باید مساله را از زاویه نسبت میان خدا و انسان نگریست. از این جهت هم ابعاد مختلف بحث در باب وحی و نزول قرآن و هم برخی دیگر از مباحث علوم قرآن از قبیل اعجاز قرآن، حجیت ظواهر قرآن، نسخ، محکم و متشابه، اسباب نزول، مکی و مدنی، تناسب سور و آیات، اختلاف قرائات، تحریف قرآن و حدوث یا قدم قرآن از چشم‌انداز دیگری مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد. چنین نگرشی مقدمه تحول در علوم قرآن بر اساس دیدگاه‌ها و چشم‌اندازهای جدید در تحلیل رابطه میان خدا و انسان خواهد بود.

چگونگی نزول قرآن توسط فرشته وحی بر پیامبر اکرم همواره از دغدغه های متکلّمان و مفسّران بوده است. جستجو برای پاسخ، انگیزه پژوهش حاضر شد تا به روش تحلیلی دیدگاه متکلمان و مفسّران را با تأکید بر دیدگاه ملاصدرا بررسی کند. براساس این تحقیق دو دیدگاه شایع وجود دارد. طبق دیدگاه نخست گویا پیامبر از عالم ماده فراتر نمی‌رود؛ و جبرئیل در عالم محسوس ظاهر می‌شود و با پیامبر سخن می‌گوید. طبق دیدگاه دوم پیامبر از عالم ناسوت به افق اعلی ارتقاء یافته، وحی را دریافت می‌کند. ملاصدرا برای سیر نزول وحی، چهار منزل قلم ربانی، لوح محفوظ، لوح قدر، و لسان جبرئیل قائل است. وی معتقد به ذو مراتب بودن دریافت وحی است. وی با طرح ابعاد وجودی نبیّ شامل نفس، حسّ مشترک، روح قدسی، روح بشری؛ حرکت نفس در قوس صعود از حسّ به خیال و از خیال به عقل، و در سیر نزول از عقل به خیال و از خیال به حسّ مسأله را تببین می‌کند. به این معنا که نفس نبیّ به کمک حسّ مشترک فرشته وحی را در هر سه مرتبه عقل، خیال و حسّ مشاهده و کلام او را دریافت می‌کند. لذا پیامبر در قوس صعود با روح عقلی خود به عالم قدسی متصل می‌شود و معارف الهیه را دریافت می‌کند. و در سیر نزول، فرشته وحی را در عالم خیال و در عالم محسوس متمثّل می‌کند؛ در نتیجه کلام او را به صورت محسوس مشاهده می‌کند. بنابراین نزول قرآن را هم حسّی و هم عقلی می‌داند.

یکی از موضوعات نسبتاً پربسامد در منابع دینی، شناخت و کاربست زیبایی در زندگی است. میل به زیبایی و به دنبال آن، دستور خرد به زیبا ساختن خود و زندگی، امری فطری است. قرآن کریم نیز آدمی را با زیبایی­ها آشنا و به محقق ساختن آن در زندگی خود ارشاد می­‌کند و زیبایی را که شامل مراتب: محسوس، غیر محسوس، معقول و مرتبه نهایی آن، یعنی زیبایی مطلق را که خاص جمال خداوندی است، به انسان می آموزد و از او می­‌خواهد که بر مبنای فطرت زیباطلب خویش از زیبایی‌های معقول و معنوی در دست‌یابی به کمال مطلوب بهره‌گیرد. از دیگرسو با عنایت به آثار سبک زندگی و لزوم اصلاح آن در نیل آدمی به کمال و سعادت و نیز ارتباط زیبایی‌ها به ویژه زیبایی‌های معنوی با برترین سبک زندگی، لازم است به شناختی اصولی از این امر دست‌یافت. بررسی متون دینی به ما می­آموزد که تنها شناخت زیبایی‌های معقول و مزین شدن به آن، سبب ارتقاء سبک زندگی معنوی در ابعاد مختلف به ویژه ایجاد ارتباط صحیح میان افراد گوناگون در اجتماع خصوصاً پرورش روحیه ایثار می­گردد. سبک زندگی مبتنی بر زیبایی‌های اخلاقی که از آن در قرآن کریم به «حیات طیبه» تعبیر شده، ویژۀ کسانی است که به خداوند ایمان دارند و عمل صالح انجام می­‌دهند.

اسلوب گفتگو در قرآن، یکی از بارزترین شیوه‌های بیان و روشی حکیمانه برای برقراری ارتباط و دعوت به اسلام و تبلیغ آن است. هر گفتگو به عنوان یک ترکیب زبانی، دارای ویژگی‌ها و اسرار بلاغی، لغوی و اسلوبی است که نیاز به واکاوی دارد. یکی از مصادیق گفتگوها، گفتگوی پدر و فرزند است. زیبایی‌های ادبی و بلاغی آنها به گونه‌ای است که هم واجد آثار تربیتی سازنده است و هم ایده و الگوی ادبی- بلاغی ارزنده‌ای دارد. هدف: هدف از این جستار، ارائۀ خوانشی زیباشناسانه از گفتگوی پدر و فرزند در قرآن بود. روش: پژوهش حاضر مطالعه‌ای کیفی است که به شیوة تحلیلی- توصیفی با تکیه بر روش استنطاقی انجام شده است. یافته‌ها: در گفتگوهای قرآنی، مسائل خداشناسی با استفاده از اطناب، مسائل تشریعی با اسلوب حکمی، اعمال ناپسند با کنایه و تعریض و مسئلة معاد با زبان استعاری بیان شده و گاهی اسلوب انشایی طلبی مدّ نظر بوده است. نتیجه‌گیری: در گفتگوهای قرآنی به طور کلی فرزندان با پدران خود با دید تعظیم و حفظ شأن و منزلت پدری که یک امر اخلاقی است و لو اینکه کافر باشند، صحبت می‌کنند؛ لذا وجود الفاظ عاطفیِ دال بر حفظ حرمت، تقریباً در همة موارد مشهود است که می‌تواند به عنوان الگوی رفتاری در جامعه بیشتر برجسته شود. در مواردی که پدران، فرزندان خود را خطاب قرار می‌دهند، باز الفاظ بیانگر محبت و عاطفه بر زبان جاری می‌شود، هر چند فرزند از گمراهان باشد.

هدف مقاله تعیین مسیری برای تبیین فناورانه مفهوم‌یابی از آیات قرآن است. مفهوم‌یابی یکی از مراحل اصلی روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم است و در عین حال در سایر مطالعات مرتبط با فهم قرآن می‎تواند به کار گرفته شود. استفاده از دانش متن‌کاوی رایانشی برای پردازش متون، روشی متداول در فناوری دنیای امروز است. قرآن کریم نیز به عنوان یک متن و زبان مورد توجه این دانش قرار گرفته است. گام اول برای تحلیل هر متن تشکیل پیکره متنی است که متن را به داده‌های ساخت‌یافته تبدیل می‌کنند. در طراحی این پیکره‌ها از قواعد مختلفی از جمله قواعد متداول صرفی- نحوی استفاده می‌شود. آنچه انتظار داریم درنهایت به عنوان خروجی ماشین از آن بهره بگیریم، مفهوم‌یابی و استخراج دانش یا ابزارهایی برای تسهیل این کار است؛ لذا پس از تشکیل پیکره متنی، داده‌های نمونه برای استفاده در فرایند یادگیری ماشین برای مفهوم‌یابی آماده شده‌اند. این داده‌ها الگوهای ساده زبانی مبتنی بر پیکره متنی است که منجر به دریافت مفهوم می‌شود و می‎تواند در مراحل تکمیلی تدقیق شده، به سمت الگوهای پیشرفته سوق پیدا کند.

به دلیل آمیختگی کلام امام علی j با قرآن، و قرین بودن قرآن با عترت به حکم حدیث شریف ثقلین، مضمون کلی نهج البلاغه نیز قرآنی است. بنابراین، قرآن یکی از کار آمدترین منابع فهم کلام امام است و به همین جهت شروح متعدد نهج البلاغه از استناد های قرآنی بهره برده اند. مقاله پیش رو، با هدف شناخت بهتر شروح و تبیین تاثیر پذیری شارحان نهج البلاغه از قرآن به بررسی استنادهای قرآنی شارحان و گونه شناسی این استناد ها پرداخته است. بدین منظور از روش توصیفی تحلیلی و نیز از ابزارهای آمار و جداول استفاده شده و شرح ۵۰ خطبه اول نهج البلاغه از شرح های معارج نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ابن میثم، تنبیه الغافلین، عبده، فی ظلال نهج البلاغه و شرح منهاج البراعه خویی مورد جستجو و بررسی قرار گرفته است. نتایج مقاله که مبتنی بر تحلیل آماری است به صورت جداول کمی و توضیحات کیفی ارائه شده است. یافته ها نشان میدهد که کیفیت و کمیت استفاده از شواهد قرآنی در شرح های مورد مطالعه متفاوت است. از جهت کمیت، شرح های منهاج البراعه و شرح ابن میثم بیشترین استناد را به قرآن داشته‌اند. در مقابل، شرح شیخ محمد عبده کمترین شواهد قرآنی را در خود جای داده است. از جهت کیفی نیز رابطه معناداری بین رویکرد کلی شارح با میزان استنادهای قرآنی وی وجود دارد.

هدف پژوهش حاضر بررسی تدابیر قدرت‌های سیاسی برای حفظ و توسعه خود و تبیین الگوهای اسلام و قرآن کریم در این زمینه بود. در این راستا، تدابیر رهبران الهی در جامعه دینی در قالب قدرت سیاسی و اجتماعی گزاره‌های قرآنی مربوط به آنها با روش توصیفی - تحلیلی بررسی شد. نتایج حاکی از آن است که به نظر می‌رسد کلام وحی و سیره انبیاء الهی راهکارهایی از جمله استقامت و پایداری، بهره‌گیری از توان علمی، مشورت با صاحب‌نظران و جامعه و دوری از روش‌های غیر اخلاقی و انسانی به جامعه ارائه می‌نمایند و جامعه و افراد حقیقی و حقوقی تاثیرگذار می‌توانند از مستندات و روش‌های وحیانی همچون ایجاد جذابیت و گسترش نفوذ موثر در قدرت سیاسی بهره‌مند شوند. رهبران الهی نیز با توجه به فرمول و نمودار قدرت، از مراتب قدرت بهره لازم را برده و با رفتار سیاسی به عنوان منبع قدرت و تعقل به عنوان ظرفیت قدرت و تدبیر به عنوان تأثیر قدرت مدیریت خود را کامل نموده‌ و در نهایت اقدام به تدبیر و اصلاح جامعه می‌نمودند. با توجه به ماندگاری قدرت بالای تغییر در محیط پیرامونی، خود را به عنوان بهترین الگو برای بشریت معرفی کرده‌اند. بنابراین، می‌توان از روش رهبران الهی به عنوان الگوی اسلامی و دینی برای مدیریت جامعه خود بهره گرفت.

نوشتار به دنبال راهکارهای ایجاد آرامش در خانواده ومفهوم شناسی آرامش ،بررسی جایگاه خانواده در اسلام و عوامل آرامش خانواده از دیدگاه قرآن و حدیث با بهره مندی از منابع تفسیری و روایی و منابع روانشناسی میباشد. دستیابی به"آرامش"یکی از خواسته های همیشگی بشر بوده است .آرامش حالتی است که فرد به دلیل داشتن اندیشه یا دیدگاهی خاص درباره جهان وامور پیرامون خود ،از تشویش و اضطراب به دور باشد .اگر چه آرامش ماهیتی روحی و روانی دارد اما ماهیت عوامل پدید آورنده آن متفاوت است.بر این اساس آرامش را می توان به دو نوع طبیعی و معنوی تقسیم کرد.عوامل طبیعی آرامش در وجود انسان و جهان آفرینش قابل بررسی است. عوامل معنوی در جنبه های اعتقادی و عملی باعث آرامش می شودو در قرآن کریم واژگانی چند را می توان معادل مفهوم آرامش شناخت.که "سکینه "و "اطمینان "از عامترین و رایج ترین آنهاست .برخی واژگان قریب المعنای سکینه عبارتند از: شرح صدر ،ایمان ،ثبات قدم و ربط قلوب .در قرآن کریم شب ،ازدواج و محل سکونت از جمله عوامل طبیعی آرامش انسان هستند .ایمان به خدا ،ایمان به معاد و ایمان به نبوت به همراه آثار هر کدام،از عوامل معنوی آرامش انسان به شمار آمده اند.انس با قرآن ،تقوا ،استعانت از نماز ،نیایش و دعا،توبه ،انفاق،بخشش خطاهای دیگران و استقامت در برابر مشکلات ،حجاب و آثار آن از جمله راهکارهای قرآنی برای دست یابی به آرامش است.

1. بیان مساله خدواند سرچشمه همه ی خوبی ها و زیبایی هاست و راه رسیدن به خداوند نیز راه رسیدن به همه ی کمالات و نتیجتا قرب الهی است و از آنجا که معاد انسان بر مبنای عمل اختیاری او یعنی بطور دقیق همان عمل اوست خداوند او را در رسیدن به هدف آفرینش خود هدایت می کند و از روی حکمت خود وسایل هدایت را (حجت ظاهری و باطنی) در قالب دین در اختیار او قرار داده تا او بهانه و دست آویزی در برابر خداوند نداشته باشد و مسیر زندگی خود را انتخاب و آن را بپیماید. براساس فرمایش حضرت علی (ع)، خداوند حق خود را بر بندگانش، اطاعت خویش قرار داده و بر اساس آیه (ان الله لایظلم مثقال ذره و ان تک و حسنته یضاعفها و یوت من لدنه اجراً عظیما) و آیه (من جاء بالحسنته فله عشر امثالها)، ، برای انسان های فرمان بردار و مطیع (مومن)، پاداشی از در بخشندگی و بیشتر از عمل آنان در نظر گرفته است، چنان که در آیات یاد شده، پاداش مضاعف و ده برابر بیان شده است. در مقابل برای کسانی که در مسیر بندگی و اطاعت خداوند قدم نمی گذارند و نافرمانی امر الهی را پیش می گیرند، جز به مقدار همان عمل، جزا و عقاب در نظر گرفته نشده است: (و من جاء باسیئته فلایجزی الا مثلها و هم لا یظلمون). براساس این آیه و آیات دیگر، همواره این قاعده برداشت شده است که خداوند بر مبنای سنت خود، در برابر عمل نیک انسان پاداش مضاعف و در برابر عمل زشت انسان کیفر برابر با عمل در نظر می گیرد. بر خلاف قاعده و سنت یاد شده، از برخی آیات، این نکته برداشت می شود که خداوند در برابر عمل نیک و بد انسان، پاداش و کیفر برابر در نظر می گیرد؛ از جمله: ((فمن یعمل مثقال ذره خیره یره ومن یعمل مثقال ذره شر یره)) (سوره زلزال، آیات 7 و 8). همچنین در آیات (...یضاعف لها الغذاب ضعفین ...)) (احزاب، آیه 31) و ((... اتهم ضعفین من العذاب ...)) (احزاب، آیه 68) به ترتیب به عذاب دو برابری برای همسران پیامبر و کیفر مضاعف برای ائمه کفر اشاره شده است. این آیات و آیات مشابه، قاعده مضاعف بودن پاداش و برابر بودن کیفر را که در پاراگراف پیشین به آن اشاره شد، نقض می کنند. حال با توجه به مطالب گفته شده این سوالات ذهن انسان را به خود مشغول می سازد که چه عواملی زمینه ساز برابری و نابرابری پاداش و کیفر الهی با اعمال انسان است؟ همچنین نسبت و رابطه میان میزان جزا و پاداش اعمال انسان با نوع عمل و درجات و شرایط متفاوت افراد چگونه است؟ و نیز خداوند براساس چه قاعده و سنتی در برابر عمل انسان پاداش و کیفر می دهد؟ این پژوهش در نظر دارد، در ضمن چند فصل، با گردآوری و دسته بندی آیات، برابر و نابرابری پاداش و کیفر الهی با اعمال انسان را بررسی و مورد تحلیل قرار دهد. 2-پیشینه تحقیق: هرچند محدثان مجموعه های روایی با عنوان ثواب الاعمال و عقاب الاعمال را گردآوری کرده اند اندیشمندان و نویسندگان مسلمانان درلابه لای آثار مختلف اظهارنظرهایی کرده اند و از طریق بررسی متون دینی قواعدی مثل(اصالت تفضل درثواب دهی و نه معاوضه قراردادی و معاملی) و در دادن کیفر به اصل مانند عمل و عدم افراط و خروج از اعتدال را استنباط کردند و نیز در چرایی و چگونگی عذاب اخروی با بررسی دیدگاه های علامه مجلسی و علامه طباطبایی به ترتیب مبتنی بر: 1-اعتبارانگاری رابطه میان عمل و جزای اخروی و اینکه عدل الهی را مقتضی عذاب می داند و قائل به رد نظریه تجسم اعمال است؛ 2-پذیرش ارتباط تکوینی و حقیقی میان عمل و جزای اخروی و قائل شدن به تجسم اعمال را به دست آوردند و ذیل پژوهشی درباره عقاب و کیفر در نظام قضا و قدر با تکیه بر قواعد متقن کلامی و فلسفی مجازات و کیفر گنه کاران را با قضا و قدر و عدل و احسان الهی سازگار دانستند. در بررسی پاداش و کیفر اخروی از دیدگاه های 1-قاضی عبدالجبار2-خواجه نصیرالدین طوسی3-ملاصدرا؛ به ترتیب :1- به رابطه قراردادی بین عمل وپاداش و کیفرهای اخروی؛ 2-پاداش را از فضل و کیفر را از عدل می دانست؛ 3-درمورد ماهیت پاداش و کیفر اخروی که قائل به تجسم اعمال بود؛ رسیدند. و بنابر نظر متکلمان عدلیه مانند عبدالجبار و سید مرتضی ثواب استحقاقی بوده و نظر متکلمان اشاعره مانند اشعری و برخی متکلمان امامیه مانند شیخ مفید و علامه طباطبایی تفضلی است و اما اینکه عوامل وشرایطی باعث برابری و نابرابری ثواب و عقاب اعمال می شود اثری جامع و مستقل در دست نداریم که ما به بررسی آن می پردازیم در ذیل به چند نمونه از آثار مرتبط با موضوع این پژوهش اشاره می شود: 1. ثواب الاعمال و عقاب العمال، شیخ صدوق (ره) (کتاب) 2. پاداش و کیفر اخروی از دیدگاه عبدالجبار، خواجه نصیر الدین طوسی و ملاصدرا، از غلامرضا حکمتی فر 3. مقاله چرایی و چگونگی عذاب اخروی، بررسی دیدگاه علامه مجلسی و علامه طباطبایی، از محمد مهدی مشکاتی و سید روح الله فاطمی زاده 4. مقاله بررسی تجسم اعمال از دیدگاه ملاصدرا و علامه مجلسی، از محمد مهدی گرجیان، سید محمود موسوی و صدیقه شریعتی فر 5. مقاله بررسی عقاب و کیفر در نظام قضا و قدر، از دکتر احمد بهشتی 6. مقاله نگاهی به سازوکار ثواب و عقاب اللهی، از محمد حسین صالح آبادی 7. مقاله بررسی نظریه عوض و مقایسه آن با نظریه ثواب از دیدگاه سید مرتضی، از حمید رضا سروریان 8. مقاله ثواب عقاب های شگفت انگیز، از محمد عالم زاده نوری 9. مقاله جایگاه ولایت پذیری و ولایت مداری در اسلام و عوامل موثر بر تحکیم آن مبتنی بر قرآن کریم، از دکتر اسماعیل خارستمی و کارشناس ارشد فاطمه سیفی. 3-روش تحقیق: دراین پژوهش درراستای رسیدن به هدفمان از روش تحلیل محتوای کیفی کمک خواهیم گرفت. روشی که برای تحلیل داده های متنی کاربرد فراوان دارد زیرا در این تحلیل به پیام های مستتر در متن می پردازد و می تواند روشی پژوهشی برای تفسیر ذهنی محتوای داده های متنی از راه فرایند های طبقه بندی نظام مند باشد. باتحلیل محتوای کیفی می توان یک رویکرد روش شناسانه و کنترل شده ی مرحله به مرحله بارعایت عناصر مورد مطالعه در نظرگرفت.