مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن کریم تنها سند سالم وحیانی از جانب خداوند در دست بشریت است؛ که از گزند حوادث زمینی و آسمانی محفوظ مانده است. قرآن برخلاف سایرکتاب آسمانی از آغاز نزول و ظهور رسول اکرم تا زمان ما، دارای سندی متصل و متواتر است و در طول 1400 سال به طور پیوسته در هر دوره‌ای میلیون‌ها نفر به صورت قاری، کاتب، حافظ، این وحی آسمانی بود‌ه‌اند. مسأله تحریف ناپذیری قرآن اهمیت بسزایی دارد که اگر تحریف ناپذیری قرآن به اثبات نرسد، اعتبار قرآن به چالش کشیده خواهد شد و هر گونه استناد به آیات آن با مشکل اساسی روبه رو خواهد بود. این مسأله همواره مد نظر همه مسلمانان به ویژه علمای شیعه در قرن11، 12 و13در بحث تحریف ناپذیری بوده و برای دفاع از ساحت مقدس قرآن، به اثبات سلامت قرآن از تحریف و دفع شبهات و تردیدها از سوی مستشرقان پرداخته‌اند. در این پایان نامه به نقد تلاش های مستشرقان در گسترش تحریف قرآن با تکیه بر پاسخ علمای شیعه خواهیم پرداخت. مستشرقانی نظیر: نولدکه، بلاشر، گلدزیهر، شری لوبین و... در جرگه مستشرقان قائل به تحریف قرآن کریم قرار دارند که با دستاویز قرار دادن موارد مختلفی که قبلأ از سوی حشویه و اخباریون با استناد به روایات ضعیف مطرح شده مسأله تحریف را مطرح نموده‌اند. چند نمونه از مواردی که آنها ذکر کرده اند از این قبیل است: الف) مسأله اختلاف قرائت در قرآن ب)نسخ در قرآن ج) اتهام زیادت سوره ها و آیه ها در قرآن د) اتهام نقصان سوره ها و آیه ها در قرآن ه)حذف آیه رجم، خلع، حفد از قرآن. اما در مقابل این گروه از مستشرقان قائل به تحریف قرآن افراد معدودی دیگر از مستشرقان از جمله دکتر بوکای، پروفسور آربری با صراحت تمام صیانت قرآن کریم از تحریف را اعلام کرده‌اند.

چکیده نهضت نقد تاریخی کتاب مقدس تأثیر شگرفی بر عقاید مسیحیان نسبت به اعتبار اصل کتاب مقدس و اصالت متن آن گذاشت و آنان را برآن داشت تا به آسمانی نبودن کتاب خود معترف باشند؛ قرآن پژوهان غربی در صدد تطبیق این روش بر قرآن برآمدند و به انکار سلامت قرآن و القای شبهه تحریف روی آوردند. در این رویکرد، دو مسئله «جمع قرآن» و « اختلاف قرائات»؛ از مسائل مهم تاریخ قرآن؛ موضوع تحقیق و تحلیل بسیاری از مستشرقان قرارگرفته است. در پژوهش حاضر از میان مستشرقان قرآن پژوه، دیدگاه تئودور نولدکه، ریچارد بل، رژی بلاشر و جان برتون در موضوع جمع قرآن و دیدگاه ایگناس گلدزیهر، نولدکه و برتون در موضوع اختلاف قرائات تبیین و بررسی می‌گردد و در هر بخش، دیدگاه علمای شیعه و اهل سنت نیز مطرح و با رویکرد قرآن پژوهان غربی مقایسه می‌شود؛ تا تفاوت دیدگاه مستشرقان با مسلمانان، و نیز تفاوت دیدگاه شیعه و اهل سنت روشن گردد. از نتایج تحقیق حاضر آن است که شواهد و قرائنی که مستشرقان با استناد به آنها، در موضوع جمع قرآن و اختلاف قرائات به دنبال ایجاد تردید در اعتبار اصالت قرآن بودند، ناتمام است و چنین نتیجه‌ای را در پی ندارد؛ این شواهد و قرائن در طول تحقیق، تبیین و نقد شده است. نتیجه دیگر تحقیق حاضر آن است که شواهد و قرائن مستشرقان، غالباً برگرفته از دیدگاه‌های مشهور اهل سنت در موضوع جمع قرآن و اختلاف قرائات است؛ دیدگاه‌های شیعه در این دو موضوع، نقد کمتر و دستاویز اندکی برای مستشرقان قرآن پژوه داشته استکلید‌ واژه‌ها : جمع قرآن، اختلاف قرائات، تئودور نولدکه، رژی بلاشر، جان برتون، ایگناس گلدزیهر، ریچارد بل

ترتیب نزول سوره های قرآن کریم بسان دیگر موضوعات علوم قرآنی، اهمیتش را از مقدار کاربریش در دانش تفسیر می‌گیرد. این دانش از نظر سبک به چند دسته تقسیم می‌شود که از مهمترین و روزآمدترین این سبک ها، سبک تفسیری تنزیلی در مقابل سبک تفسیری ترتیبی است که مفسر، سوره های قرآن را به ترتیب نزولشان تفسیر می‌کند. از این رو نخستین اقدام اساسی در تفسیر تنزیلی، تعیین ترتیب نزول سوره های قرآن است.نظر به اهمیت بنیادین این موضوع در دانش تفسیر، بخشی چشمگیر از مطالعات مستشرقان بدین موضوع متوجه شده‌است و در دو قرن اخیر، قرآن پژوهانی چون «بلاشر»، «گریم»، «بل»، «نولدکه»، «ویل» و «مویر» به کشف ترتیب نزول سوره‌های قرآن روی آورده‌اند. دستاورد این مطالعات، دست کم حدود ده نظریه ترتیب نزول برای سوره های قرآن است که امروزه در جوامع علمی مطرح می‌باشد. در بین این ده نظریه، قدیمی‌ترین، اثرگذارترین و جنجالی‌ترین نظریه از آن مستشرق آلمانی تئودور نولدکه است. مطالعه این نظریه نشان می دهد که وی در کشف ترتیب نزول سوره‌های قرآن بر پایه مبانی، نگرش‌ها و دیدگاه‌های ویژه ای که نسبت به علوم اسلامی داشته‌‌است؛ از هدف «کشف ترتیب نزول» جدا شده‌است و به «تعیین ترتیب نزول» روی آورده‌است. گویی ترتیب نزول سوره های قرآن پدیده‌ای بدیع است که هنوز اتفاق نیفتاده است.تفاوت‌ها و تناقض‌های مبنایی، روشی و موردی این نظریه با نظریه‌های شرقی در حوزه ترتیب نزول سوره های قرآن، ضرورت ارزیابی این نظریه را تأیید و تأکید می‌کند. برخی از این تفاوت‌ها و تناقض‌ها عبارتند از:-استواری نظریه بر مبنای ضعف و بطلان روایات ترتیب نزول. در حالی که کشف ترتیب نزول سوره‌ها بر مبنای «کارآمدی روایات ترتیب نزول در کشف ترتیب نزول سوره‌ها» و «توقیفی بودن ترتیب نزول سوره‌ها» استوار است که با مبنای وی ناظر به ضعف و بطلان روایات ترتیب نزول ناسازگار است. -بکارگیری نظریه از روش‌ها و راهکارهای ذوقی و سلیقه‌ای چون اسلوب، طول آیات، حجم سوره‌ها و سبک و آهنگ آیات ها. در حالی که این راهکارها نه تنها در کشف ترتیب نزول قرآن کلیت دارند که حتی گاه بصورت موردی و جزئی نیز نمی‌توان از آن‌ها در رسیدن بدین هدف استفاده کرد. بلکه این راهکارها، در جایگاه قرینه‌هایی هستند که در مواقع رفع اختلاف روایات ترتیب نزول آن هم تحت تأثیر قواعد و ضوابطی مشخص کاربری دارند. شایان گفتن است که بر پایه دستاوردهای آخرین مطالعات انجام‌شده، مهمترین راهکار و ابزار در کشف ترتیب نزول سوره های، روایات ترتیب نزول هستند و بقیه راهکارها و ابزارها تنها به عنوان شاهد و موید روایات ترتیب نزول یا جهت رفع اختلاف این روایات بکار گرفته می‌شوند. «خشت اول گر نهد معمار کج» «تا ثریا می رود دیوار کج» این نظریه بر پایه مبانی نادرست و استفاده از روش‌های اشتباه، ناقص و ضعیف در کشف ترتیب نزول سوره‌ها به خطاهای فاحشی کشانده شده‌است. به‌گونه‌ای‌که گاه سوره‌های مکی در شمار سوره‌های مدنی و سوره‌های مدنی در شمار سوره‌های مکی جای گرفته‌اند.

دائره المعارف قرآنی لایدن، یکی از جدیدترین آثاری است که توسط قرآن پژوهان غیر مسلمان درباره موضوعات متعدد و معارف والای قرآن در سالهای اخیر به رشته تحریر درآمده است. از موضوعات مهم در مجلّدات پنجگانه دائره المعارف لایدن، توجه مولفان و پژوهشگران آن، به مباحث نبوّت و شاخصه های آن ( عصمت، وحی، اعجاز و مدیریت و رهبری) در قرآن بوده است و مقالات متعددی را نیز در این زمینه به خود اختصاص داده اند. با بررسی آثار دانشمندان و مفسران اهل سنت و نیز خاورشناسان در موضوع نبوّت وشاخصه های آن، چالش ها وشبهاتی قابل استخراج است که این رساله متکفل شناسایی، ارزیابی و میزان هم آوایی آنهاست، از این رو، هدف در پژوهش حاضر آن است تا با واقع نگری و بازخوانی دقیق و تقریر شبهات، تحلیل و بررسی آنها بر مبنای قرآن و آراء و اصول عقلی و روایی شیعه مدنظر قرار گیرد. در مسیر تحقیق با تحلیل علمی معلوم می گردد که بین دو مجموعه از تفاسیر علمای اهل سنت و به طور خاص مقالات دایره المعارف قرآن لایدن، هماهنگی معناداری قابل مشاهده است که از آن به "هم آوایی" تعبیر شده است. سوال اصلی عبارت است از: هم آوایی شبهات مستشرقان و منابع تفسیری اهل سنت در نبوّت عامه وخاصّه وشاخصه های آن درچه جنبه هایی است؟ نتایج حاصله عبارتند از اینکه نمادی از هم آوایی شبهات در محورهایی مانند عصمت، وحی، اعجاز و اخلاق فردی و اجتماعی پیامبران الهی و... قابل مشاهده است که با مبانی قرآنی، عقلی و روایی معتبر و مورد قبول فریقین می توان به نقد و پاسخ آنها پرداخت. روایات تفسیری متناسب با مبانی کلامی اهل سنت و روایات ضعیف، زمینه ساز اظهار نظرهای ناصوابِ مولفان لایدن درباره ی پیامبران شده است. علاوه برآن، صرف نظراز نکات مثبت مطرح شده از سوی برخی مولفان لایدن، عدم پایبندی آنان به مهم ترین منابع متقن موجود در همه ی فرقه های اسلامی بویژه شیعه و عدم رعایت اصل انصاف در پژوهش های خود، شبهات و لغزش های قابل تامّلی را در ترسیم شخصیت های الهی ووحیانی پیامبران الهی تقریر و بوجود آورده است.

دایره ‌المعارف قرآن لایدن، مهم‌ترین اثر معاصر غربی در مطالعات مرتبط به قرآن و یکی از اهداف آن مرجعیت در زمینه پژوهش‌های قرآنی است. این پایان نامه با هدف بررسی همین مطلب(قابلیت مرجع بودن این اثر) در موضوع پیامبران اولوالعزم تدوین یافته، اما چون مدخل مستقلی به این عنوان اختصاص داده نشده پس از بررسی‌های قرآنی و روایی پنج مدخل نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و محمد(صلوات الله علیهم) انتخاب و محورهای کلی آن‌ها استخراج شده و با توجه به قرآن و عقل، منابع تفسیری، روایی، تاریخی و در جهت سوالات اصلی و فرعی پژوهش مورد نقد قرار گرفت. از مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش که نتیجه نقد و بررسی بخش عمده‌ای از مقالات را به خود اختصاص می‌دهد، موارد ذیل را می‌توان برشمرد: تسلط نسبتاً خوب نویسندگان به آیات مربوطه و استفاده از آنها در مقالات، برداشت‌های سطحی و اشتباه از آیات در برخی موارد، مقایسه مداوم بین قرآن و کتاب مقدس، انحصار منابع مقالات در منابع تفسیری و روایی اهل سنت و آثار مستشرقان و عدم بهره‌گیری از منابع شیعی، عدم رعایت سلسله مراتب در استفاده از منابع و استفاده از منابع کم اعتبارتری چون تاریخ و تفسیر طبری، عدم اعتقاد به عصمت پیامبران، غیر وحیانی دانستن قرآن، اقتباس قرآن از منابع یهودی، اقتباس قصص قرآن از تورات، امکان خطا در وحی، تشکیک در اعتبار روایات، داشتن پیش فرض از سوی نویسندگان.

استفاده مستشرقان از روش‌ها و فن‌های نوین در پژوهش‌های کتابخانه‌ای و آشنایی بیشتر آن‌ها با زبان‌های پیشین (عبری، سامی و میخی) و بهره‌گیری از داشته‌های ادیان مختلف می‌تواند دیدگاه‌های تازه‌ای را در زمینه مطالعات تاریخی فراهم سازد. با آشنایی با روش اصولی و علمی محققان خارجی و شناخت عوامل واقعی تمدن اسلامی از منظر نویسندگان اسلامی و خارجی می‌توان با راهکارهای نوین به عظمت و شکوه دوباره تمدن اسلامی ناب و اصیل مدینه فاضله پیامبر اکرم و جهانی‌شدن فرهنگ اسلامی و زمینه‌سازی برای حکومت عدل الهی ولیعصر نائل آمد. از منظر پژوهشگران اسلامی مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری تمدن اسلامی، آموزه‌های وحیانی قرآن و نقش بنیان‌گذار باعظمت و بزرگوار آن، یعنی پیامبر اکرم، سپس تعهد وفاداری امت مسلمان بوده است. اما نظر نویسندگان غربی و مارشال هاجسن با توجه به اختلاف دیدگاه و خاستگاه فکری آن‌ها، متفاوت است. این پژوهش بر آن است تا با بررسی نقش وحیانی آموزه‌های قرآن و پیامبر اکرم در کتاب اعجاز اسلام (ج 1) اثر مارشال هاجسن، دیدگاه‌های وی را با نگاهی تمدنی و بر اساس اصول و نظریه‌های جامعه‌شناختی در باب تمدن اسلامی موردبررسی قرار دهد. این دیدگاه امروزه روشی نوین و جدید در حوزه پژوهش‌های تمدنی است؛ که شایسته تبیین، تحلیل و بررسی عالمانه است.

ما مسلمانان آیات قرآن را نزول وحی الهی بر پیامبر اسلام و کلام خدا می‌دانیم و به اعتقاد ما، این کتاب معجزه جاوید پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلّم) و آخرین و کامل‌ترین کتاب آسمانی است اما در طول تاریخ، مستشرقانی بودند که نقدهایی بر آن وارد نمودند و مدعی ایرادات و تناقضاتی در جنبه های مختلف آن شدند. منتقدان با مطرح کردن نقدهایی در زمینه‌های تاریخی، علمی، جنبه‌های اخلاقی و همچنین ادعای تناقضات متن قرآن، وحیانی و الهی بودن آن را، به چالش می‌کشند. تحقیق حاضر به بررسی انتقادهای علمی آنان در چهار مورد (کیهان شناسی، طبیعت شناسی، فیزیولوژی انسان، و حیات و مرگ و هدایت انسان) پرداخته است. مستشرقان در زمینه کیهان شناسی شبهاتی همچون هفت آسمان، خلقت جهان در شش روز، حرکت خورشید، شهاب ها، تقدم یا تاخر خلقت آسمان و زمین و حرکت یا ایستایی زمین و ... را مطرح کرده اند. این ایرادات ناشی از عدم آشنایی به زبان قرآن بوده است. آنان در زمینه طبیعت شناسی، شبهاتی در مورد شدت باد و طوفان و زوجیت در طبیعت را مطرح ساخته اند که غالباً ناشی از فقدان استدلالها و دلایل علمی جهت اثبات اشارات قرآنی می باشد. همچنین در حیطه فیزیولوژی، سوالات و تناقض های زیادی از جمله عناصر خلقت بشر، وضعیت جنین در رَحِم و امکان خواب یا عمر طولانی را آورده اند که متاثر از عدم تسلط به واقعیت های علمی و تجربی بوده است. در زمینه حیات و ممات و هدایت بشر نیز، برخی از اشارات قرآن در مورد طول روزهای قیامت، هدایت عمومی و اختصاصی، تقابل اعمال خوب و بد و ... را دستمایه ایرادگیری خود قرار داده اند؛ در حالی که این آیات منافاتی با علوم تجربی نداشته اند. روش تحقیق در این تحقیق، مطالعه کتابخانه‌ای و رویکرد آن، توصیفی و تحلیلی است. یافته های تحقیق حاکی از آن است که این کتاب مقدس عاری از تضاد و تعارض بوده و ادعای مستشرقین از روی عناد و غرض ورزی، نا آگاهی و قصور دانش آنان در قرآن پژوهی، استناد به منابع اسلامی نامعتبر، روحیه استعمار گری و اسلام ستیزی و تعصب مسیحی- یهودی آنان بوده است. با این حال، بودند مستشرقانی که پی به حقانیت این کتاب آسمانی بردند و در مقام دفاع از آن برآمدند.

مستشرقان در تحقیقات خود در بحث مکی و مدنی، بعد از شناخت آیات و سور مکی و مدنی، آن‌ها را به چهار و شش دوره طبقه‌بندی کردند؛ بعد از آن، برای هر دوره، خصوصیاتی را معین نمودند. شیوه‌ی کار مستشرقان، هم در تاریخ‌گذاری قرآن و هم در طبقه‌بندی آیات و سور مکی و مدنی و هم در تعیین خصوصیات برای هر طبقه، عمدتا بر مبنای سبک و اسلوب آیات، محتوا و مضمون و سیره پیامبر(ص) است. هریک از آن‌ها از یک روش خاص پیروی می‌کنند؛ برخی در شناخت مکی و مدنی، محتوا و مضمون آیات و سور را مبنا قرار داده، برخی سبک و اسلوب و برخی نیز سیره و شخصیت پیامبر(ص) را ملاک کار خود قرار داده‌اند. به همین رو، ترتیب هایی را از سوره های قرآن عرضه کرده اند که با ترتیب روائی بسیار اختلاف دارند؛ حتی میان خود آن ترتیب‌ها بسیار اختلاف وجود دارد. استفاده نکردن از روایات ترتیب نزول، مراجعه به روایات ضعیف و غیر معتبر، داشتن پیش‌فرض نادرست مانند بشری بودن قرآن، تاثیر پذیری قرآن از فرهنگ عرب جاهلی و کتب اهل کتاب از مشکلات اساسی آن‌ها در تحقیقات مکی و مدنی است.پروژه‌ی حاضر در سه فصل تنظیم شده است. در فصل اول مباحث نظری و مقدماتی مکی و مدنی در سه بخش پرداخته شده است؛ سپس در فصل دوم نظرات ده تن از مستشرقان را به تفصیل در این خصوص نقد و بررسی کردیم، در فصل سوم هم، نقد کلی تحقیقات مستشرقان در سه بخش، نقد خاستگاه، نقد روش‌ها و پیامد‌های تحقیقات مستشرقان بحث و بررسی شده است. شیوه‌ی تحقیق حاضر بصورت کتابخانه‌ای و مراجعه به منابع لاتین و منابع فارسی بود.

بحث پیرامون اسناد تاریخی قرآن کریم از سده نوزدهم به بعد بیش‌تر مورد توجه مطالعات اسلامی در غرب قرارگرفت. این توجه، همزمان با ظهور رویکرد نقد تاریخی به متون مذهبی بود. در این دیدگاه، پدیده‌هایی مانند پیدایش یک آیین جدید، تفسیری تاریخی می‌شد و پیدایش آن با توجه به ظرف زمانی و حوادث پیش از آن، مورد تحلیل قرار می‌گرفت. خاور‌شناسان نیز قرآن را به مثابه متنی تاریخی به شمار آوردند که می‌تواند مورد نقد تاریخی نیز قرار گیرد. هدف از این نقد، بررسی صحت و اصالت چیزی است که مسلمانان در مورد قرآن ادعا می‌کنند. آنها در این راه در پی ادله تاریخی هستند، تا صحت انتساب این متن به پیامبر اسلام را ثابت کنند و روشن کنند که متن اصلی قرآن در قالب آیات و سوره‌ها که حضرت محمد (ص) بر مخاطبانش القا می‌کرده، چگونه پدید آمده است و چه تحولاتی را پذیرفته تا به صورت متن کنونی پدیدار گشته است. روشن‌سازی تحولاتی که نص قرآنی از عهد تلاوت‌های حضرت محمد (ص) تا جمع و تدوین نهایی آن به خود دیده است، با باز جُست انواع نسخه‌ها و مصاحف قدیم و نگاه تاریخی به روایات اسلامی منجر به این امر شد که برخی از خاورشناسان از جمله ونزبرو و جرالد هوتینگ زمانی متأخرتر _اواخر سده دوم تا اوایل سده سوم_ برای تدوین نهایی قرآن در نظر گیرند. در حالی که با بررسی دقیق نسخه‌های به جای مانده که پس از جمع و تدوین قرآن برجای مانده است، و نگاه عمیق به روایات و بررسی مقوله تواتر متن قرآن و بررسی شواهد درون متنی قرآن جای هیچ گونه شکی باقی نمی‌گذارد که قرآن، موجود محصول تدوین در زمان رسول خدا و حداکثر در زمان خلفاست. نادیده گرفتن بسیار از شواهد ارائه شده در این رساله سبب شده که عده‌ای از خاورشناسان چون ونزیرو و طرفدارانش راه خطا روند.