مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

این نوشتار نخست مروری دارد بر براهین خداشناسی که تحت سه عنوان جهان‌شناختی، انسان‌شناختی و وجودشناختی قابل جمعند و اگر برهان اخلاقی کانت را هم به حساب بیاوریم، تحت چهار عنوان گنجانیده می‌شوند. سپس توضیح می‌دهد که در منابع اسلامی ضمن توجه تام به تعدد دلیل و مدلول که مقتضای عناوین فوق است، از آن‌ها عبور شده، و سخن از وحدت دلیل و مدلول به میان آمده است؛ چرا که خدایی که ظاهر بالذات است، نیازی به مظهر ندارد.

هیچ فیلسوفی از اندیشیدن درباره‌ی خدا فارغ نبوده است. خواه خدا را بپرستد یا الحاد بورزد. اهمیت و صعوبت مسایل خداشناسی به علت عظمت و علو مکانت و مرتبه خداوند فلاسفه‌ی مسلمان را واداشته تا به قصور عقل اذعان کنند. آنچه ایشان - به ویژه از روزگار ملاصدرا و پس از وی توسط اتباع حکمت متعالیه تا زمان ما- درحیطه‌ی خداشناسی آورده‌اند، وامدار برخی کلمات و سخنان شامخ حضرت علی 7 است. از جمله مباحثی که در بخش الهیات بالمعنی‌الاخص تنها به مدد آموزه‌های نهج البلاغه تا حدودی روشنی یافته عبارت است از مراتب توحید حقیقی و ناب، امکان معرفت خداوند، مراتب معرفت انسان به حق تعالی، نحوه اتصاف خدا به اوصاف کمالیه، مسأله‌ی کلام (تکلم) الهی، مسأله‌ی اراده الهی و قضا و قدر. به نظر می‌رسد تأملات عقلی و فلسفی حکمای الهی همراه با بهره‌مندی و تأثر از کلمات آن حضرت7 توانسته است نتایج خردپسندی را به ارمغان آورد.

در مقاله حاضر با روش تطبیقی ـ انتقادی به بررسی دیدگاه علامه طباطبایی و الوین پلنتینجا در خصوص مبانی فلسفی اثبات وجود خدا پرداخته‌ایم. هدف در این پژوهش تبیین، تطبیق، و نقد و بررسی دیدگاه علامه طباطبایی و الوین پلنتینجا، می‌باشد. علامه طباطبایی معتقد است وجود خدا امری بدیهی است و ادله اثبات وجود خدا نیز صرفا بر بداهت وجود خدا استدلال می‌کنند. پلنتینجا معتقد است، یک سری گزاره های جزیی وجود دارد که بدون اعتقاد به وجود خدا نمی‌توان آنها را پذیرفت. خدا وجود دارد که این گزاره های جزئی را برای یک دین‌دار یک گزاره واقعا پایه معرفی می کند. با اینکه پلنتینجا اعتقاد به وجود خدا را پایه می‌داند ولی پایه دانستن وجود خدا به معنای بداهت وجود خدا نیست. به همین جهت تفاوت جدی بین این دو دیدگاه وجود دارد. اثبات بداهت وجود خدا و تصدیق دیدگاه علامه به غایت دشوار است، چنانکه دیدگاه پلنتینجا حداکثر دیدگاهی گمانی و استقرایی خواهد بود.

یکی از مهم‌ترین ابتکارات ملاصدرا در حوزۀ هستی‌شناسی، دیدگاه وجود رابط معلول است. نظریة وجود رابط معلول، از یک ‌سو بر لوازمی استوار است که بدون آنها اثبات این دیدگاه ناممکن خواهد بود و از سوی دیگر، نتایج مهمی بر آن مترتب است که پذیرش آنها، اندیشه‌های فلسفی مقبولِ پیش از خود را با تحولات بنیادین مواجه می‌کند. پژوهش حاضر با هدف واکاوی و تبیین لوازم و نتایج وجودشناختی این نظریه صورت گرفته است. وحدت شخصی و کثرت شأنی وجود و ناممکن بودن علم حصولی و حضوری به معلول بما هو هو، از اهم لوازم دیدگاه وجود رابط معلول است. همچنین وحدت واقعیت، تشأن، تقدم بالحق، تشکیک در ظهور و وجود منبسط از مهم‌ترین نتایج دیدگاه وجود رابط معلول به ‌شمار می‌رود.

مسئله مورد مطالعه در این مقاله، بررسی وجوه اشتراک و اختلاف کانت و سهروردی درباره مفهوم وجود است. براین‏اساس، آرای این دو فیلسوف غربی و شرقی را درباره تقسیم‏بندی مفاهیم و جایگاه مفهوم وجود در بین مفاهیم، و نیز تأثیر دیدگاه ایشان را در خصوص وجود بر مسئله اثبات خداوند مورد بحث قرار داده‏ایم. می‏توان گفت کانت وجود را امری اعتباری و منحصر در یک معنا، یعنی نسبت‏ها و اضافات می‏داند که تنها بیان‏کننده نسبت موضوع و محمول است و وجود محمولی را انکار کرده است؛ در حالی که سهروردی گرچه مفهوم وجود را امری اعتباری می‏داند، برای آن سه معنا قایل شده است که تنها یکی از آن معانی، با معنای مدّنظر کانت مطابقت دارد و در ارائه معانی دیگر با او متفاوت است. در خصوص اثبات وجود خدا نیز تفاوت دیدگاه‏های این دو فیلسوف بر اساس مبانی مختلف آنها فاحش است.

اثبات وجود خدا، همواره از مهم‌ترین دغدغه‌های فکری بشر بوده است. از این‌رو، در طول تاریخ اندیشه‌های دینی، اقامۀ برهان‌های مختلف برای اثبات وجود خداوند و نیز سنجش میزان اعتبار هر کدام از این برهان‌ها؛ از مسائل اساسی اندیشمندان بوده‌اند. یکی از این برهان‌ها که بیشتر در فلسفۀ غرب و در آثار توماس آکوئیناس عرضه شد، برهان درجات کمال است که البته به‌دلیل سوءفهم‌هایی که در ادراک آن صورت گرفته، مورد نقدهای بی‌رحمانه‌ای نیز بوده و از همین‌رو، در الهیات فلسفی غرب چندان به آن توجه نشده است. این برهان در فلسفه و کلام اسلامی نیز ناشناخته مانده یا بی‌اعتبار تلقی شده است. در این مقاله، ضمن معرفی برهان درجات کمال و بیان پیشینۀ آن، به برخی انتقادها از این برهان پاسخ خواهیم داد و نیز ضمن مقایسۀ اجمالی آن با تقریر صدرایی از قاعدۀ امکان اشرف در فلسفۀ اسلامی، تلاش کرده‌ایم بر پایۀ مبانی حکمت صدرایی، تقریر تازه‌ای از این برهان ارائه دهیم.

محقق خفری از زمرۀ فیلسوفانی بود که چندین برهان بر اثبات خداوند اقامه کرد و این براهین را دارای ویژگی‌های براهین صدیقین دانست. در این براهین با استفاده از اموری همچون حقیقت وجود و مجموعۀ موجودات، واجب‌الوجود اثبات شده است. ملاصدرا این براهین را ناتمام می‌داند، زیرا به عقیدۀ وی میان فرد و طبیعت خلط صورت گرفته یا از راه وجود مجموعۀ موجودات استدلال شکل گرفته است، در حالی‌که تنها افراد مجموعه دارای وجود حقیقی هستند. در مقاله حاضر براهین خفری را به تفصیل تقریر و تبیین می‌کنیم و اشکال‌های ملاصدرا بر آن، ارزیابی قرار خواهد شد. نتیجه اینکه براهین خفری درست است و اشکالات ملاصدرا بر آن وارد نیست.

یکی از مباحث مهم که از دیرباز توجه فیلسوفان اسلامی را به خود جلب کرده، مسئله اصالت و تحقق خارجی است و اختلاف بین فلاسفه در این جهت است که اصالت و عینیّت از آنِ وجود است یا ماهیّت. این مسئله، نه تنها ذهن فیلسوفان را درگیر خود کرده و به بحث و اثبات ادعای خود پیرامون آن پرداختهاند، بلکه متکلمان و برخی مخالفان با فلسفه، نیز به بحث در مورد آن پرداخته‌اند. مکتب تفکیک، به عنوان یکی از مکاتب نوپایی قرون اخیر، درصدر مخالفت با فلسفه و عرفان درآمده و معتقد است که تنها راه شناخت که مبری از خطا و برتر از راه‌های شناختی دیگر - عقل و کشف - است، وحی است. اهل تفکیک، استناد به ظاهر آیات و روایات و تفسیر خاصی که از آن دارند، به تخطئه فلاسفه و عرفا پرداخته‌اند و اگر متعرض بحث‌هایی، چون اصالت وجود یا ماهیت، اشتراک معنوی و غیره می‌شوند، اولاً به خاطر رد مباحث آنان و اثبات ادعای خودشان است و ثانیاً اتّخاذ موضع آنان در جهت عقلانی کردن ادعایشان است، که البته در این مورد نیز نظر واحدی ندارند و حتی از یکی از بزرگانشان در مورد یک مسئله، چند نظر نقل شده است، مانند مسئلة اصالت وجود یا ماهیت که گاهی قائل به اصالت ماهیت شده، زمانی از «اصلین» سخن به میان آورده و گاهی بیان می‌دارند که نه وجود اصیل است، نه ماهیت، بلکه اصالت از آن ولایت است. هدف آن‌ها از طرح همة این مباحث، تنها یک چیز است و آن، تخطئه آراء فلاسفه و عرفا، به خصوص اندیشه‌های جناب صدرالمتألهین و ابن عربی است. آنچه در این نوشتار بیان شده، به طور اجمال، معرفی مکتب تفکیک، بزرگان آن و نظر آنان در دو دورة مختلف فکری،در بحث اصالت وجود یا ماهیت است.

چکیده: مسئله اصلی این تحقیق عبارت است از «بررسی آثار و اندیشه‌های ملامحمدمهدی نراقی (ره) درباره خداشناسی». در این تحقیق با استفاده از روش تحلیلیـ عقلی به بررسی این مسئله پرداخته شده است. براساس یافته‌های تحقیق، علاوه بر نظریات و شیوه­های مشترک ایشان با متکلمین دیگر در اثبات مسائل اعتقادی- بهطورمثال استفادهایشانازبرهانامکانووجوببرای اثباتصانعکهشیوه غالب متکلمیننیزمی­باشد- با دیدگاه­ها و روش­هایی از این اندیشمند اسلامی در مباحث خدا شناسی مواجه می­شویم که برای اهل علم قابل توجه و تأمل می­باشد؛ ازجمله: اثباتصانعبی نیاز از دلیل، استفاده از برهان معجزه و برهان اجماع و اتفاق عقلاء برای اثبات صانع، روش بهکارگیری مثال و داستان برای تفهیم ادله و براهینو موارد دیگر. از سوی دیگر با توجه به بیان سادهمسائل اعتقادی از طرف این متکلم اسلامی و استفاده از امثله و حکایات، نظریات ایشان می­تواند مورد استفاده عامه مردم باشد و به استحکام پایه­های اعتقادی آنها بیانجامد.

مسبوقیت علم الهی بر وجود عینی ممکن‌ها، از جمله مباحثی است که می‌توان گفت تمامی هستی‌شناسان الهی بر آن اتفاق نظر دارند. اما اختلاف مبانی فکری و نحوة تفسیر هر یک از وجود علمی و عینی، باعث تحلیل‌های متفاوت ایشان از نحوة این تقدّم شده ‌است. در نگاه مشایی، سلسلة علّی و معلولی موجودها که در نهایت، به خداوند متعال منتهی می‌شود، وجودهای عینی را تشکیل می‌دهند. خداوند سبحان که علّة‌العلل این نظام علّی و معلولی است، با علم به ذات خویش، عالم به تمامی ممکن‌ها است؛ علمی حصولی که به نحو کلّی و بسیط بوده و از لوازم ذات متعالی اوست و از باب تقدّم رتبی علّت بر معلول، مقدّم بر تمامی معلول‌های امکانی است. بر اساس دیدگاه حکمت متعالیه که وجود، تنها امر اصیل و عینی است، وجود عینی، سلسله‌ای مشکِّک از موجودهای ممکن به امکان فقری را شامل می‌شود که در نهایت، به حق ‌تعالی به عنوان تنها وجود عینی مستقل بالذات می‌رسند. اما علم حق تعالی که سبب صدور ممکن‌ها می‌شود، به نحو نقش بستن صورت‌های ذهنی نبوده؛ بلکه همان علم حق به ذات بسیط خویش است که به خاطر جمع تمامی کمال‌های وجودی، در عین بساطت و اجمالی‌ بودن، عین کشف تفصیلی است. اما در نگرش عرفانی که وجود عینی و حقیقی، در ذات حق‌تعالی منحصر است و همه ممکن‌ها، محل تجلی و شئون او هستند، بحث از تقدّم مظاهر علمی حق تعالی بر محل تجلی عینی و خلقی اوست؛ به گونه‌ای که تعیّن اوّل و دوم که تعیّن‌های علمی در صقع ربوبی و علم الهی‌اند، واسطة ظهور تمامی مظاهر خلقی، اعم از عوالم جبروت، ملکوت و ناسوت می‌شود. پژوهش حاضر، در صدد بررسی چگونگی تقدّم وجود علمی بر وجود عینی، از دیدگاه مکتب فلسفی مشاء، حکمت متعالیه و مبانی عرفانی است تا با شرح این تفاسیر و مقایسه و تحلیل آنها، گامی در راستای روشن‌تر‌شدن بحث برداشته ‌شود.