مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

شايد در طول تاريخ كمتر مكتب فلسفي‌يي مانند حكمت متعاليه، كانون قضاوتهاي مختلف و گاه متقابل بوده باشد. گستره و نفوذ حكمت متعاليه، در كنار قوت و شمولش، باعث شده انديشمنداني با گرايشهاي فلسفي، عرفاني، كلامي و حتي قرآني، به آن رو كنند و از پنجرة ديد خود، آن را توصيف كرده، خواسته يا ناخواسته، بنفع خود مصادره و تفسير كنند. همين اختلافها موجب شده حقيقت و ماهيت آن دچار ابهام شود. معنا و حقيقت خود «حكمت» نزد صدرالمتألهين كه متصف به صفت «متعالي» شده است، يكي از اين موارد ابهام است. تلاش در راستاي رفع اين ابهام، ما را بر آن داشت كه با مراجعه به سخنان و كلمات خودِ صدرالمتألهين، حكمتش را توصيف كنيم. در اين راستا، پس از تعيين ماهيت حكمت و فلسفه، و بررسي تطبيقي تعريف حكمت مشهور با حكمت متعاليه و يافتن نقاط افتراق و اشتراك، مشخص شد اين حكمت نوع خاصي از حكمت است كه با منشئي نبوي و ديني، موهبتي است الهي كه تنها نصيب بندگان خاص او ميشود؛ حكمتي كه عرفان و برهان را در ساية قرآن به ساحل امن هماهنگي و تعاضد ميرساند. نيل به اين مقصود، با اين دو ميسر شده است.

اینکه خداوند و شئونِ او شبیه چیست، از مهم­ترین پرسش‎های مطرح در حوزه کلام، فلسفه دین، حکمت و عرفان است؛ از طرفی دیگر طبقِ آموزه­های منطقی و فلسفی، تمثیل یا تشبیه افاده یقین نمی­کند؛ لذا در فلسفه چندان جایگاهی برای طرح در خلالِ مباحث ندارد؛ اما حکمای اسلامی درعمل بسیار از تمثیل استفاده برده­اند؛ به‏طوری‏که نوعی روشِ تفکرِ فلسفیِ خاص این فلسفه ­را القا می­کند. به اعتقادِ این مقاله در منظری کلی دو نوع تمثیل در منابعِ معرفتیِ حکمایِ اسلامی قابلِ تشخیص است که می­توان یکی را «مِثل» و دیگری را «مَثَل (= مِثال)» نامید. تمثیل در معنای «مِثل»، تشبیهی در عرض و تمثیل در معنای «مَثَل» تشبیهی در طول است. بینِ دو تشبیه عرضی هیچ حملی - جز از جهتِ وجه تشبیه وجود ندارد؛ اما در تشبیه طولی بنا بر تطابقِ عوالم و درنتیجه از جهات مختلف حملِ حقیقت و رقیقت حاکم است. تمثیلِ طولی در آنِ واحد از هم ویژگیِ تشبیه برخوردار است و هم تنزیه. توجه به این نوع تمایز می­تواند ما را در فهمِ بهتر مباحثِ حکمی نظیرِ حقیقتِ رابطه «نور مجرد» و «نور مادی»، فهم بخشِ اعظمی از مباحثِ دینی و حلِ بسیاری از معضلاتِ معرفتی یاری برساند.

نظریه‌‌های "دولت" براساس دستگاه فلسفه‌‌ی پشتیبان‌‌شان تدوین می‌‌شوند و در تمامی حوزه‌‌ها - ازجمله اقتصاد سیاسی - نمود پیدا می‌‌کنند. با این پیش‌‌فرض که "حکمت متعالیه" دستگاه فلسفی پشتیبان جمهوری اسلامی است، طبیعتاً اقتصاد سیاسی دولت اسلامی نیز باید در چارچوب حکمت متعالیه بگنجد. در این راستا، پژوهش حاضر با استنباط و صورت‌‌بندی اصول اقتصاد سیاسی متعالیه از پایه‌‌های فلسفه‌‌ی سیاسی متعالیه، به بررسی "رویکردهای هفتگانه‌‌ی اقتصاد مقاومتی" براساس این اصول پرداخته است. روش پژوهش توصیفی – تحلیلی با رویکرد "متن‌‌کاوی مؤلف‌‌محور" می‌‌باشد. نتایج نشان می‌‌دهد، علاوه ‌‌بر انطباق‌‌پذیری رویکردهای هفت‌‌گانه با احکام مستنبط از حکمت صدرایی، می‌‌توان سه رویکرد "آگاهی‌‌بنیان"، "مردم‌‌پایه" و "فسادستیزی" را نیز به این سند افزود. همان‌‌گونه که حکمت نظری متعالیه قابل امتداد در ساحت سیاست است، فلسفه یا حکمت سیاسی نیز قابل امتداد در دیسیپلین اقتصاد سیاسی است و می‌‌توان از اقتصاد سیاسی متعالیه نیز صحبت کرد. این نتایج را می‌‌توان در تدوین "نظریه‌‌ی جامع اقتصاد سیاسی دولتِ اسلامیِ مردم‌‌سالار" و "به‌‌روزرسانی سند اقتصاد مقاومتی" به‌‌کار گرفت.

نگاه رمزی به عالم میراث ارزشمند تمدن‌های کهن بشری است که در حوزه فرهنگ و تمدن اسلامی نیز جایگاه خاص خود را داشته است. عرفا و حکمای مسلمان همواره از این شیوه برای ارائه تعالیم خود بهره برده‌اند. رمزپردازی در بین عرفا امری مشهود است و در بین حکما نیز سهروردی را می‌توان قهرمان این میدان دانست هر چند که قبل از او ابن‌سینا آغازگر این راه بوده است؛ لذا شایسته تأمل است که مواجهة حکمت متعالیه ملاصدرا از آن جهت که وارث این سنت حکمی است، با رمز و رمزپردازی چگونه است؟ در نوشتار حاضر جهت نیل به این پاسخ به تحلیل و بررسی مبانی و روش حکمت متعالیه صدرایی بویژه روش تأویل و هرمنوتیک می‌پردازیم. با توجه به شواهد و دلایل موجود روشن می‌شود که علی‌رغم اینکه صدرا حکمت خود را همچون سهروردی بصورت رمزی بیان نکرده است اما با توجه به اینکه مبانی فلسفی رمز پردازی سهروردی را، از جمله نظریه تشکیک وجود در هستی شناسی و نظریه عالم مثال و ادراک خیالی در جهان شناسی و معرفت شناسی، اخذ نموده و در فلسفه وجودی خود از آن بهره‌مند شده است؛ لذا حکمت متعالیه به بهترین وجه قابلیت رمزپردازی را واجد است اما شاید بتوان گفت که روش و مدل رمزپردازی صدرا با روش سهروردی تفاوت دارد بنابراین هم به این روش التفات داشته و آن را می‌شناخته است و هم از تعابیر رمزی استفاده نموده‌است، چنانکه عناوین کتب او همه از این قبیل است بنابراین حکمت متعالیه می‌تواند چارچوب و بنیان نظری رمزپردازی را تأمین نماید.

آموزه دینی شعور همگانی موجودات می­تواند سهم به‌سزایی در مسیر هدایت انسان به‌سوی کمال داشته باشد. بحث از ادراک همه موجودات به‌عنوان عامل جهت دهنده افعال انسانی، نقشی أثرگذار در سبک زندگی دارد. بیشتر فیلسوفان در طول تاریخ نتوانسته­اند شعور همگانی موجودات را به لحاظ فلسفی اثبات کنند و حتی بر اساس برخی ادله، شعور مادیات را انکار کرده­اند. حکمت متعالیه در مقام ارائه تبیینی فلسفی از این آموزه دینی گام­های ارزنده­ای برداشته است و پیروان حکمت متعالیه درصدد تبیین عقلی این مسئله بر آمد­ه­اند. نویسنده با به‌کارگیری روش توصیفی- تحلیلی و با رویکردی تطبیقی و انتقادی به بررسی دلیل مساوقت به‌عنوان مهم­ترین دلیل بر شعور همگانی موجودات در حکمت متعالیه پرداخته است. یافته­های پژوهش حاضر نشان می‌دهد دلیل مساوقت برای اثبات این مدعا کارآمد نیست. البته به اعتقاد نویسنده، می‌توان با استناد به آیات و روایاتی که به دلالت مطابقی یا التزامی بر سریان ادراک در موجودات دلالت دارند، به این نتیجه دست یافت که هر موجودی بهره­ای از علم دارد.

صدرالمتألهين با پي‌ريزي حکمت متعاليه بر مباني هستي‌شناختي نظير اصالت وجود، تشکيک وجود و بساطت وجود، و با الهام گرفتن از فرهنگ ديني، به اثبات نظريه شعور همگاني پرداخت. صدرالمتألهين در برخي آثارش علم را مساوق تجرد دانسته، ماديات را فاقد شعور مي‌داند؛ اما در بيشتر آثارش شعور همگاني را پذيرفته که مطابق آن، همان‌گونه که وجود، حقيقت يگانه‌اي است که در همه موجودات با اختلاف مراتب جاري است، صفات حقيقي آن، که همان علم و قدرت و اراده و حيات است، در همه موجودات جاري است. بنابراين همه موجودات، حتي جمادات، زنده، دانا، تسبيح‌گوي خداوند و عارف و شاهد وجود پروردگار و خالق خود هستند. به نظر مي‌رسد نظريه نخست ناظر به علم بسيط و نظريه دوم ناظر به علم مرکب مي‌باشد. از رهگذر اين جستار روشن مي‌شود که نظريه شعور همگاني به‌مثابه دستاوردي معرفت‌شناسانه از سلسله دستاوردهاي حکمت متعاليه است که در فرهنگ ديني مطرح شد و در بستر حکمت متعاليه برهاني گشت، نه‌تنها در مسائل فلسفي و هستي‌شناسي تأثيرگذار است، بلکه بيانگر نوعي جهان‌شناسي است که کاملاً با ديگر رويکردهاي جهان‌شناسانه تفاوت دارد. اين نظريه در نحوه تعامل با محيط‌زيست، اصول اخلاق‌ زيست‌محيطي صدرايي را ترسيم مي‌نمايد که مهم‌ترين آنها عبارتند از: 1. اصل تعامل هوشمندانه با محيط‌زيست؛ 2. اصل تعامل شاهدانه با محيط‌زيست؛ 3. اصل تعامل مسئولانه با محيط‌زيست؛ 4. اصل تعامل مقدس با محيط‌زيست.

در جستار حاضر، تلاش شده است با روشی توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر مبانی حکمت متعالیه، دیدگاه ملاصدرا درباره عرش و کرسی، مورد ارزیابی و تحلیل قرار گیرد. در پایان این نتیجه به دست آمده است که میان عرش و کرسی، رابطه‌ای طولی برقرار است؛ از همین رو باید عرش را مرتبه ای از هستی دانست که نسبت به کرسی از سمت علیت برخوردار است و باطن کرسی و کرسی ظاهر آن می باشد. همچنین اگر قلم را تعبیر دیگری از وجود منبسط بدانیم، در این صورت عرش که مجموعه عالم عقل است، به دلیل معلول بودن، ظاهر قلم و قلم به دلیل علت بودن، باطن عرش و باطنِ باطنِ کرسی می باشد. از نظر نگارنده این سخن، با دیگر مبانی ملاصدرا، از جمله یکی دانستن حقیقت محمدی و قلم، سازگاری بیشتری دارد و از میان متأخران، سخن علامه طباطبایی با این تفسیر همسو می‌باشد. همچنین با توجه به روایت جاثلیق، بهتر است مرتبه وجودی عرش با مرتبه عالم عقل و مرتبه وجودی کرسی با مرتبه عالم مثال تطبیق داده شود.

يکي از حقايق ترديد‌ناپذير حادثة مرگ است که براي هر انساني رخ مي‌دهد. در اين‌باره که حقيقت ‏مرگ چيست و با مرگ چه ‏اتفاقي مي‌افتد، در مکاتب مختلف ديدگاه‌هاي متفاوتي بيان شده است. از نظر عرفان ابن‌عربي و نيز حکمت متعاليه ملاصدرا، انسان ‏داراي دو ساحت نفس و بدن، و نفس مدبر بدن است. ملاصدرا با توجه به اين نوع نگاه به حقيقت وجودي انسان، و نيز با توجه به حرکت جوهري نفس، مرگ را به معناي پايان حرکت نفس و به فعليت رسيدن آن و در نتيجه، جدا شدن آن از بدن مادي مي‌داند. ابن‌عربي نيز با توجه به اين دو ساحت وجودي انسان و نيز با توجه به چگونگي نظام خلقت از ديدگاه عرفاني، مرگ را به معناي جدا شدن نفس از بدن و بازگشت آن به جايگاه اصلي‌اش مي‌داند. البته از ‏نظر ملاصدرا با تحقق مرگ، نفس به‌طور‌کلي پيوندش را با بدن قطع مي‌کند؛ اما از نظر ابن‌عربي، اين قطع ‏‏ارتباط به‌طور کلي نيست. ‏به هر حال، از نظر عرفان و فلسفه، مرگ امري معدوم کننده ‏نيست، بلکه امري وجودي و موجب کمال براي ‏نفس است.

یکی از مهم­ترین مبانی فلسفی حکمت متعالیه حرکت جوهری است که ملاصدرا از طریق حرکت اعراض و متغیر بودن علّت متغیر به اثبات آن پرداخته است. شیخ احمد احسائی بر آن است که به دلیل فاعلیت خداوند نسبت به همه موجودات، جوهر، علّت عرض و فاعل حرکت آن نیست و مبانی ملاصدرا در زمینه فاعل حرکت جوهری و وحدت وجود (یکی بودن محرّک و متحرّک) منجر به دهری و مادی گرائی می­­گردد. احسائی با طرح اراده و اختیار داشتن جمادات، تقسیم ملاصدرا از انواع حرکت به خصوص حرکت طبیعی و قسری را به چالش می­کشاند. در پاسخ به نقدهای احسائی می­توان گفت که فاعلیت خداوند و فرشتگان نسبت به اقسام حرکت بی واسطه نیست. لذا منافاتی با فاعلیت مباشر صورت نوعیه ندارد، علّت با معلول (وجود مستقل و رابط) وحدت حقیقت و رقیقت دارند و به دلیل معلول بودن صورت نوعیه، نظریة ملاصدرا به مادی گرائی نمی­انجامد. جمادات نیز فاقد هر گونه علم و ادراک هستند و بدین لحاظ اثبات حرکت جوهری از طریق فاعل انواع آن خالی از مناقشه است.

بحث آرمان شهر که از بحث های بسیار ارزنده و مهم در اندیشه سیاسی است، دارای کارویژه های مختلف است. ملاصدرا از ساز و کار آرمان شهر برای انتقاد از وضع سیاسی موجود و ارائه الگوی جایگزین بهره می برد. در آرمان شهر صدرا، شهروند و قانون از اهمیت فراوانی برخوردارند و جامعه بدون وجود هر یک از آنها تحقق نمی یابد؛ اما مهم تر از آنها دستگاه اجرایی است. از نظر صدرا شهر آرمانی شهری است که در آن نبی، امام یا فقیه حاکم باشد. در این شهر، افزون بر امتیازات و ویژگی های دیگری که وجود دارد، ظاهر و باطن عالم به هماهنگی می رسند و انسان با زیستن در چنین جامعه ای در مسیری که آفرینش برای او تعیین کرده است، قرار می گیرد و سعادت او رقم می خورد. نوشتار حاضر که به بیان آرمان شهر صدرا می پردازد، نقشه راهی است که در واقع دورنمایی از شهر آرمانی اسلامی، ویژگی ها و اقتضائات آن را در اختیار ما قرار می دهد و از این طریق انتظارات ما از حاکمیت اسلامی را تعیین می کند.