مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

برای شناخت و تعریف جایگاه معماری در حکمت ملاصدرا درک مغیوم هنر ضروری به نظر می رسد. هرچند که فهم هنر ذبل موضوعاتی است که در فلسفه دچار چالش های اساسی است و ب ختی درکی شفاف از آن حاصل می گردد. مشتوم هنر ان دیدگاههای مختلف قابل بررسی است در فرهنگ ایرانی هنر با وبژگیهای کار خوب و در حد کمال معرفی می گردد. بنابرابن کمال و فضیلت، دانشور به تقواء رادمردی و صعانی همانند آن وارد قلمرو هنر می گردند. ملاصدرا دو خصلت علمی داشت که در دانشمندان کمتر دیده می شود؛ بلی عمق معلومات و دیگری اوج دانش فلسفی اوست .تندرا تنها به مطالعه و خواندن مطالب بسیار درباره مسائل اکتفا نمی کرد، بلکه تعمق در خصوص آنها از ویژگی های بارز وی بوده است. معماری متعالی انسان را از مرحله ی حس به مرحله ی معنا و عقل ارتقا داده و به سمت مرحله درک وجود مطلق ، هدایت میکنند.معماری این خصوصیت ادراک را توسط استعاره به ظهور می رساند.زیرا در بازخوانش فلسفه صدرا و اتحاد عاقل و معقول ،معماری باید حضور ناب معنا در ادراک انسان به واسطه حضور او باشد و از این رو اشتراک معنوی انسان و معماری لازم است. مطابق فلسفه حکمت صدرایی خصوصیات لازم برای تعالی و مانایی بنای معماری در شکل زیر به اجمال معرفی شده است.با این خصوصیات هویت واصالت گونه ای از معماری ایرانی به منصه ی ظهور می رسد.با تعمق در اصول فلسفی ملاصدرا و با لحاظ کردن خصوصیاتی که بر معماری موثر است ،میتوان ویژگی های برخی بناهای شاخص و مانگار را بازیافت که خود مجالی دیگر برای تحقیق میطلبد.

بحث از نفس، به دلیل اینکه نفس حقیقت انسان محسوب می‌شود، اهمیت فراوانی داشته؛ پیرامون آن نظریات متعددی مطرح شده، اما چون حقیقت نفس ورای عالم ماده است، دست‌یابی بدان مشکل و به نحوی غیرممکن است. در قرآن خداوند به وجود نفس و انواع آن اشاره کرده و نحوه‌ی ارتقای هریک از آنها را بیان نموده و انسان را در چگونگی مواجهه با آن آگاهی بخشیده است. آیات قرآن اشاره می‌کنند که نفس یک موجود جاودانه است و مرگ و نابودی برای آن نیست. نفس موجود مجردی است که برای ادامه حیات و رشد و استکمال خود باید از جسم کمک بگیرد. همان موجودی که به مسیر انسان جهت داده و انسان را به شقاوت یا سعادت می‌رساند. ملاصدرا نیز از جمله محققان است که در مورد نفس نظریه پردازی کرده است. او نیز مانند قرآن برای نفس حقیقتی مجرد و کمال جو فرض می‌کند با این تفاوت که او نفس را جدا از جسم انسان نمی‌داند بلکه جسم را مرتبه‌ای از وجود نفس می‌داند. او ثابت می‌کند که لازم نیست برای نفس وجودی جدای از وجود بدن اثبات شود؛ زیرا این دو با یک وجود، موجود هستند و چون مسلم است که بدن وجود دارد پس وجود نفس هم ثابت می‌شود، زیرا نفس، استعدادی در آن بدن است پس در آغاز پدیدار شدن نفس و بدن، وجود نفس، جدای از وجود بدن نیست همانطور که وجود عَرَض با وجود جوهری که آن عرض در آن محقق می‌شود یک وجود است نه بیشتر، با این تفاوت که با از بین رفتن جوهر، عرض هم بناچار وجود خود را از دست می‌دهد ولی نفس با فنای بدن فانی نمی‌شود زیرا راه تکامل و رشد نفس از راه رشد و تکامل بدن جداست و اگرچه حدوثاً وجود آنها متحد می‌باشد ولی در بقاءً به دو وجود موازی تغییر می‌یابند. او بین جسم که بعد مادی و نفس که بعد معنوی انسان است یک واسطه‌ای را در نظر می‌گیرد که هم ویژگی‌های مادی جسم و هم ویژگی‌های معنوی روح را داشته باشد و آن را روح بخاری می‌نامد که همان نفس حیوانی است. او برای نفس مراتبی را قائل است و معتقد است انسان می‌تواند با مراقبت به مراتب عالی نفس برسد. در این پایان نامه ابتدا به بررسی نظرات قرآن و ملاصدرا درباره‌ی نفس و مراتب نفس پرداخته و ترتیب این مراتب و فرق آنها را باهم بیان می‌کنیم و از آنجاییکه هم قرآن و هم ملاصدرا نظر بر جاودانگی و خلود نفس دارند و این دیدگاه خود را اثبات می‌کنند و نفس را بخش مهم انسان طلقی می‌کنند؛ با توجه به عملکرد متفاوت قوای نفس، به دنبال ارائه‌ی روش‌هایی برای تربیت نفس و نشان دادن راه سعادت و خوشبختی ابدی نفس هستند. در ادامه بحث دیدگاه ملاصدرا را درباره‌ی نفس و بدن خواهیم دید که با دیدگاه قرآن تفاوت‌هایی دارد. ملاصدرا معتقد است روح و بدن از طریق نفس حیوانی به هم پیوند خورده و بدن بخشی از روح است ولی قرآن بیان می‌دارد که جسم و روح جدا از هم بوده و جسم در خدمت روح قرار دارد. تفاوت دیگر را می‌توان در نحوه‌ی تقسیم بندی مراتب نفس دید که از نظر اینجانب قرآن با توجه به نحوه‌ی تربیت و رشد نفس تقسیم بندی کرده ولی در حکمت متعالیه رشد شناختی نفس را در تقسیمات مد نظر گرفته است. با وجود تفاوت‌ها شباهت‌هایی در مورد خلود و تأثیر و تأثر پذیری روح و جسم از هم دارند.

«تفکّر» به عنوان مهم‌ترین ویژگی انسان که او را از موجودات دیگر جدا می‌کند و «نیّت» به عنوان اساسِ اعمال انسان، هر دو از مسائل مهمّ حیات انسانی به شمار می‌روند. در پژوهش حاضر تلاش گردیده است به روش کتابخانه‌ای و به شیوه توصیفی- تحلیلی و با رویکرد فلسفی- کلامی به بررسی نقش تفکّر و نیّت در استکمال نفس انسان پرداخته شود. به این منظور، برخی از آیات و روایات استخراج شد و از برخی مبانی حکمت متعالیه همچون «حرکت جوهری»، «جوهریت نفس» و «اتحاد نفس با قوای نفسانی»، و نیز مراحل صدور رفتار؛ یعنی «بینش»، «گرایش» و «کنش»، استفاده گردید. آیات و روایات بسیاری در زمینه تفکّر و نیّت وجود دارد. این آیات و روایات، با بیان آثار مثبتِ تفکّر عمیق و نیّت الهی، انسان را به این امور فراخوانده‌اند و نیز با بیان ضررهای عدمِ تفکّر و آثار منفی نیّت غیر‌الهی، انسان را از این امور نهی کرده‌اند. با توجّه به تعالیم حکمت متعالیه نیز روشن شد که تفکّر به عقل نظری، و نیّت به عقل عملی مربوط می‌شود و از منظر ملاصدرا، عقل نظری و عملی، عوامل استکمال نفس و همچنین از عوامل درونیِ پیدایش بینش‌ها در صدور رفتار انسان هستند. پس تفکّر و نیّت می‌توانند تأثیر مهمّی بر اعمال انسان و نیز نقش مؤثّری در استکمال نفس او داشته باشند. در نهایت، این نتیجه حاصل شد که «تفکّر» و «نیّت»، از دیدگاه آیات، روایات و حکمت متعالیه، از جایگاه و اهمّیّت بالایی برخوردارند و نقش بسزایی در استکمال نفس انسان دارند.

ملاصدرای شیرازی با وجود آنکه بیشتر با عنوان فیلسوف برجسته اسلامی‌شناخته می‌شود، ولی به حق می‌توان او را مفسر و شارح برجسته قرآن و روایات دانست. شرح اصول کافی ملاصدرا در کنار تفسیر قرآنی که نگاشته است او را در زمره عالمانی قرار می‌دهد که از جامعیّت علمی‌در علوم معقول و منقول برخوردارند. ملاصدرا در تفسیر آیات قرآن و شرح اصول کافی، درکنار مبانی و قواعد رایج تفسیری، از مبانی و قواعد فلسفی نیز بهره بسیار می‌برد. در پژوهش حاضر مبانی و قواعد فلسفی به کار رفته در شرح روایات «باب عقل و جهل» به شیوه توصیفی - تحلیلی و با رویکرد فلسفی، مورد بازخوانی و واکاوی قرار گرفته است. در پایان، مبانی و قواعد فلسفی به کار رفته در شرح ملاصدرا گردآوری شده و چگونگی استفاده ملاصدرا از قواعد و مبانی فلسفی تبیین گردیده است. یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد که ملاصدرا در شرح روایات عقل و جهل، رویکرد جامعی دارد و در استخراج معانی و مفاهیم به کار رفته در روایات اصول کافی از دو شیوه عقلی و نقلی بهره برده است. ایشان هم از آیات و روایات در شرح روایات اصول کافی استفاده می‌کند و هم با تکیه بر مبانی و قواعد عقلی و فلسفی می‌کوشد، روایات را شرح دهد. بهره‌گیری ملاصدرا از مبانی و قواعد فلسفی در شرح روایات اهل بیت (ع) و ارائه معارف غنی و پرمحتوا، نشان از آن دارد که بدون رویکرد عقلی و فلسفی مبتنی بر براهین عقلی، نمی‌توان به شناختی عمیق و دقیق از آموزه‌های اعتقادی دینی دست یافت.

از دیرباز چگونگی آفرینش و به تبع آن، نظریۀ «خلق ‌از عدم» یکی از چالش‌های اساسی میان فیلسوفان و متکلمان اسلامی است. تفسیرها و تبیین‌های متعدد در این خصوص، بیشتر در شکل تقابل میان حدوث و قدم مورد بررسی قرار گرفته است. اشاعره منشأ آفرینش را از عدم «خلق شیئ از لا شیئ» می‌دانند و معتقدند که حوادث قبل از حدوث نه از اشیاء هستند و نه از اعیان. در این نگرش، ابتدای آفرینش هیچ است و جهان هستی با اراده و قدرت مطلقه الهی، بدون واسطه از عدم پدید آمده است. پیدایش هستی مبتنی بر نظام طولی نیست؛ بلکه موجودات جهان با اراده الهی و به طور مستقل پدید آمده‌اند. اراده و قدرت او هرگونه ضرورت و واسطه را در خلقت نفی می‌کند. مخلوقات صدور و فیضان جبری از جانب الوهیت نیستند؛ بلکه ذاتاً به اراده آزاد و اختیار خالق وابسته‌اند. در مقابل، ملاصدرا معتقد به حدوث زمانی و حدوث ذاتی است و با تعدیل اصطلاح خلق از عدم، بر آفرینش، از «لا من شیء» استفاده کرده است. وی حدوث عالم و خلق از عدم را با براهین فلسفی اثبات کرده و بر اساس حرکت جوهری، عالم را حادث زمانی می‌داند. از نظر وی جهان ذاتا متجدد است و حدوث زمانی عالم به معنی خلق جهان «با زمان» است نه «در زمان».

یکی از حقایقی که ذهن بسیاری از اندیشمندان را به خود مشغول کرده، شعور همگانی موجودات است؛ موضوعی که ظواهر آیات قرآن کریم و روایاتِ فراوان گواه آن است. حکمت متعالیه گام‌های ارزنده‌ای در مقام تبیین سریان ادراک در همة موجودات برداشته است. نگارنده در این مقاله مي‌کوشد با به‎کارگیری روش توصیفي ـ تحلیلی و با رویکردی انتقادی، آن دسته از ادلة شعور سراسری موجودات را بررسی کند که در حکمت متعالیه با ابتنا بر وحدت شخصی وجود اقامه شده است. یافته‌های این پژوهش حاکی از آن است که در صورت ناکافی بودن ادلة مزبور برای اثبات مدعا، می‌توان با استناد به آیات و روایاتی که به دلالت مطابقی یا التزامی بر سریان ادراک در موجودات دلالت دارند، به این نتیجه دست یافت که هر موجودی بهره‌‎ای از علم دارد، هرچند تمام حقیقت چنین علمی برای انسان ناشناخته و دست‌نیافتنی باشد.

از ویژگی‌های برجستة حکمت متعالیه، توجهی است که به زیبایی در صنایع لطیفه دارد. ملاصدرا از منظر وجودشناسی به هنر و زیبایی‌شناسی هنری و ارتباط عشق و هنر و توانمندی‌های نهفته در هنر نگاه کرده و به ‌جزییاتی پرداخته که در افق زیبایی‌شناسی قابل توجه و تأمل است. طبق مفروضات هستی شناختی و انسان شناختی ملاصدرا، انسان دارای عوالمی است و هنر به عنوان صنایع لطیفة انسان در این عوالم رشد و نضج می‌یابد. در‌ این مقاله تلاش شده است که هنر و آفرینش به عنوان اثر هنری از منظر ملاصدرا تبیین شود. بر اساس نتایج پژوهش در حکمت صدرایی هنر متعالی از نظر ملاصدرا آدمی‌‌را به تشبه به باری تعالی می‌‌رساند. ملاصدرا به‌هنر به‌صورت عام و فراگیر می‌نگرد و به آن صبغة معنوی و قدسی می‌دهد. از آنجا که هنر و صنایع لطیفه را با عشق عفیف و زیبایی‌شناسی معنوی پیوند می‌زند و هدف از آن را رسیدن به معشوق حقیقی و زیبایی‌های ملکوتی تلقی می‌کند و در واقع برای هنر جایگاه ارزشی، معنوی و قدسی قایل است. ملاصدرا در تلقی خود از هنر گامی فراتر نهاده و دیدگاه خود را در قالب یک نظریة واحد که می‌توان آن را «محاکات متعالی» خواند ارائه می‌کند.

این پژوهش معنا و کارکرد عقل را از دیدگاه ملاصدرا و مهدی حائری یزدی، دو شارح بزرگ کتاب اصول کافی مورد بررسی قرار می دهد. تحلیل معنای عقل از منظر دو فیلسوف که از نظر زمانی سه قرن فاصله دارند، از اهمیت این پژوهش حکایت دارد. با وجود سه قرن اختلاف زمان بین این دو فیلسوف، نقاط مشترک فراوانی بین آراء آنها یافت می شود. همچنین اختلاف نظرهایی در بررسی مفهوم عقل در روایات اصول کافی در میان آنها وجود دارد. در این نوشتار سعی شده است تا با روش توصیفی-تحلیلی مراد و مقصود از عقل در احادیث کتاب اصول کافی را مورد کنکاش و بررسی قرار دهیم، دیدگاه حائری گاهی با ملاصدرا هم سو است و آن را تائید می کند و گاهی مخالف است و آن را رد می نماید. آن دو اندیشمند در معانی برخی اصطلاحات حدیث اول (مانند استنطاق ،اقبال و ادبار و ...) اختلافاتی داشتند که هرکدام تفسیری ارائه دادند. در حدیث دوم حائری با تعریف و آوردن مثال نظر ملاصدرا را تائید می کند ولی در رابطه با اختیار انسان نسبت به خصلت های سه گانه نظرات ملاصدرا و علامه مجلسی را به چالش کشیده و رابطه منطقی و فلسفی بین عقل ، حیا و دین برقرار کرده است. و در حدیث سوم حائری نظر ملاصدرا که دین را به معروف و طاعات معنا کرد، رد کرده و بر این عقیده است که معنی حقیقی دین عبارت از عمل به معروف نبوده بلکه مراد از آن التزام به یک سری از قوانین است.