مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

حرکت توسطیه و قطعیه، از مباحث عمیق فلسفه است. ژرفای بحث، باعث اختلاف نظر فیلسوفان بزرگی، همچون شیخ‌الرئیس، محقق داماد، صدرالمتألهین، حکیم سبزواری و علامه طباطبایی رحمه‌الله علیهم شده است. از این‌رو، برای اصطیاد نظریه‌ای که به واقعیت، نزدیک‌تر به نظر می‌رسد، لازم است در آغاز، سیر و تاریخچه بحث بررسی شود، آن‌گاه، اقوال حکمای قبل از حاج ملاهادی سبزواری؛ تبیین گردد و سرانجام، نظر ایشان، در مقایسه با آرای دیگران ارزیابی شود.

‫مسئله قضا و قدر از مسائل غامض و پيچيده کلامي در بين دينداران و مسلمانان است و موضع گيريهاي مختلف در مورد آن، موجب پيدايش نحلهها و فرقههاي گوناگوني شده است. پژوهش حاضر در چهارفصل، به بررسي تببين فلسفي اين موضوع از نظر ملاصدرا پرداخته است. در آغاز مفاهيم عنايت و قضا و قدر از نظر ملاصدرا بيان شده و به نقد علامه طباطبايي بر اين تعريف نيز توجه شده است. همچنين تعريف انواع قضا وقدر علمي، عيني، تکويني، تشريعي، حتمي و غير حتمي بيان شده است. سپس پيشينه تحقيق و قضا وقدر از نظر اشاعره، معتزله و اماميه بررسي شده و تأثير يا عدم تأثير فلاسفه پيشين بر ديدگاه ملاصدرا بيان گرديده است. اشاعره در مسئله قضا و قدر بحث کسب را مطرح ميکنند و معتزله بحث تفويض را و ديدگاه اماميه در اين مورد «الامر بين الامرين» است. پس از آن، ديدگاه ملاصدرا در اين زمينه بيان شده است. در اين فصل، پس از بيان مشکل موجود در مسئله قضا و قدر، که همانا هماهنگي بين اختيار و آزادي انسان با قوانين و سنتهاي تغيير ناپذير در جهان هستي است، راه حلّ ملاصدرا براي اين مشکل ارائه شده است. ايشان بر پايه نظام فلسفي حکمت متعاليه خويش، قضا و قدر را از مراتب علم الهي دانسته و جايگاه شرور در عالم قدر را تفسير و تقدير عالم قضا ميداند و بيان ميکند که علت وجود شرور، تضاد در عالم طبيعت و ماده است و اينکه علم خداوند هيچ منافاتي با اختيار انسان ندارد؛ چون متعلق علم پيشين خداوند، افعال انسان با وصف اختيار است. در پايان، پيامدهاي فلسفي، کلامي و اجتماعي اعتقاد به قضا و قدر بررسي شده است. از جمله مهمترين پيامدهاي جبر، توجيه عملکرد سياسي حاکمان، لغو بودن بعث انبيا، تعطيل عقل، بيبند و باري اخلاقي، و يأس و نوميدي است و از جمله پيامدهاي اختيار، ميتوان به توکل بر خداوند، شجاعت و دليري و حصول حالت خوف و رجا اشاره کرد. نتيجه اينکه اعتقاد به قضا و قدر، هيچ منافاتي با اختيار انسان ندارد؛ افزون بر آنکه اين باور، درجه ارزشمندي از معرفت خدا و مايه تکامل انسان در بعد عقل است و نيز آثار عملي فراواني دارد.

---

---

---

‫اين پژوهش در صدد بررسي نقش تهذيب و تزکيه نفس در رسيدن به حکمت از نظر شيخ اشراق و صدرالمتألهين به عنوان بنيانگذاران دو مکتب فلسفي است. نويسنده پس از کليات، به ارتباط تزکيه نفس و حکمت از ديدگاه شيخ اشراق پرداخته و در آن، حقيقت نفس، حقيقت حکمت، ساحتهاي مختلف نفس، و نقش تهذيب نفس در کمال نفس و در تحصيل حکمت را از نظر شيخ اشراق بررسي کرده است. سپس به ارتباط تزکيه نفس و حکمت از ديدگاه صدرالمتألهين پرداخته است و موضوعات ياد شده را از نظر ايشان نيز بررسي نموده و در پايان، نظرات آن دو را جمعبندي نهايي کرده است. از نظر شيخ اشراق، نفس فقط در سايه سير و سلوک و رياضت، سير تکاملي را طي ميکند. شيخ اشراق تهذيب نفس و معرفت نفس را اساس کمال نفس و شرط تحصيل حکمت ميداند و بر اين باور است که نور حکمت تنها بر دل شخصي ميتابد که نخست راه استدلال را پيموده و در حکمت بحثي به آخر رسيده باشد. به عبارت ديگر، در نظر ايشان، تفکر و استدلال، مقدمه تصفيه باطن و اشراق است. البته مرحوم شيخ اشراق در اينجا نظر ديگري هم دارد و آن اينکه اگر انسان مورد لطف خاص خداوند و اولياي الهي قرار گيرد، ميتواند به حکمت حقه و شهودي دست پيدا کند؛ هرچند که گناهکار باشد. با توجه به بيانات ملاصدرا ميتوان گفت که عوامل مؤثر در ترقي نفس انسان در سه عامل علم، طلب و اراده، و تهذيب نفس از معاصي و عقايد فاسد خلاصه ميشود. ملاصدرا قائل به تأثير متقابل تهذيب نفس و حکمت است و معتقد است: همانگونه که تحصيل حکمت به تهذيب نفس نياز دارد، تهذيب نفس نيز از لحاظ کمي و کيفي به حکمت وابسته است؛ به اين صورت که حکمت انسان را به تزکيه نفس و تهذيب واميدارد و تزکيه نفس انسان را به حکمت سوق ميدهد؛ به طوري که درک مفاهيم دشوار را آسان ميگرداند.

---

‫يکي از ويژگي‌هاي تفسير صدرالمتألهين اين است که وي به طور گسترده، به طرح مباني و قواعد فلسفي خود، به ويژه حکمت متعاليه مبادرت ورزيده است. نگارنده در اين پژوهش تأثيرات حکمت متعاليه بر تفسير قرآن را در دو بخش و فصول متعدد بررسي کرده است. او در آغاز به شرح زندگاني، شخصيت علمي، و آثار و معرفي ويژگي‌هاي روش فلسفي اين حکيم متأله در حکمت متعاليه پرداخته است و پس از آن، نگاهي اجمالي به مکاتب تفسيري و موضوع تأويل و تفاوت آن با تفسير داشته است. در ادامه به ذکر منابع و شرح ويژگي‌هاي مکتب تفسيري ملاصدرا پرداخته و استفاده از احاديث، استفاده از مباني عقلي و فلسفي و در نهايت تأويل بسياري از آيات قرآن را از ويژگي‌هاي مهم تفسير وي ذکر کرده است. نويسنده همچنين نظرات ملاصدرا را در باره وحي کتابي، وحي کلامي، حقيقت قرآن، ظاهر و باطن قرآن، اعجاز قرآن، جامعيت قرآن، تحريف‌ناپذيري قرآن و زبان قرآن بيان نموده است. او سپس تأثير ديدگاه‌هاي فلسفي وي بر تفسير را در سه محورِ هستي‌شناسي، خداشناسي و معادشناسي عرضه داشته است. عمده مباني و مسائل مهم فلسفي که بر تفسير وي تأثيرگذار بوده است، عبارت‌اند از: اصالت وجود، حرکت جوهري و وحدت تشکيکي وجود. هدف صدرا از طرح مباحث عقلي، گاهي تفسير و حل غوامض و مشکلاتي است که در برخي از آيات وجود داشته و مفسران از حل آنها عاجز مانده‌اند؛ مانند معاد جسماني و علم باري تعالي. نگارنده حضورمباحث فلسفي در تفسير صدرالمتألهين را بسيار گسترده توصيف کرده و معتقد است که به کارگيري مباحث عقلي و فلسفي در تفسير وي، به حدي است که نيمي از آن را در برگرفته است. او با بهره‌مندي از قواعد عقلي، تا آنجا که به تفسير به رأي نينجامد، سعي در ايجاد وفاق بين آنها و آيات قرآن دارد. همچنين در ردّ نظريات ساير مفسران، به مباني حکمت متعاليه تمسک مي‌کند. از سوي ديگر، او براي نشان دادن صحت مباني فلسفي خود، به برخي ازآيات استناد مي‌جويد. صدرا معتقد است: تأويلات عرفاني و فلسفي، مُبطل معاني و مفاهيمي است که از ظاهر آيه استفاده مي‌شود؛ به شرط آنکه اين تأويلات، نه تنها مخالف با کتاب وسنت نباشد، بلکه موافق با آنها باشد.

---

---