مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

روان‌شناسی دین از لحاظ تاریخی، در اوایل قرن بیستم آغاز به کار کرد و در طول پنجاه سال پس از تولد رفتارگرایی، تقریبا خاموش شد و به تازگی به عنوان یک رشته پژوهشی معتبر برای روان‌شناسان، دوباره ظهور کرده است. بعضی از مسائل که در روان‌شناسی دین مورد مطالعه و تحقیق قرار می‌گیرند عبارتند از: منشأ پیدایش دین و فرآیند تحول دینداری. کتاب حاضر در شش فصل و یک نتیجه‌گیری سامان یافته و طی آن موضوعاتی چون روان‌شناسی دین، دین و روان‌شناسی، رفتار دینی، اندیشه‌های دینی، احساسات دینی و ...، مطرح شده است.

تبدل در لغت به دگرگونی و تغییر عمیق و در روان‌شناسی دین به معنای تحول در افکار، باورها و الگوهایی است که تغییراتی وسیع را در زندگی رقم می‌زند. تبدل در روان‌شناسی دین ازجمله مهم‌ترین موضوعات مورد پژوهش در یک قرن اخیر بوده است، به‌گونه‌اي‌که از یافته‌های آن مطالعات به منظور پیشبرد مقاصد و اهداف دینی برای ترویج آن ادیان نیز مورد استفاده قرار گرفته است. با وجود اين تحقیقات براساس آموزه‌های اسلامی در این پیشینه گسترده تبدل، انجام نشده است. هدف این تحقیق بررسی و تبیین علل روان‌شناختی در گروش به دین اسلام است. روش انجام این تحقیق توصیفی ـ تحلیلی می‌باشد. منابع عمومی و اختصاصی مرتبط با تحقیق، بعد از شناسایی، بررسی و مطالعه و با استخراج نکات، درصدد تبیین عوامل روان‌شناختی در تبدل به دین اسلام خواهیم بود. با مراجعه به منابع مکتوب اندیشمندان اسلامی، به بررسی شواهد، ادله و تحلیل آنها خواهیم پرداخت. با بررسی منابع اسلامی، 14 عامل روان‌شناختی، شامل سه دسته عوامل مؤثر در فرایند نوکیشی که عبارتند از: ویژگی‌های شخص گرونده، دعوت‌کننده و دین اسلام، به‌دست آمد.

امروزه منتقدان دین بیش از پیش به ترفندِ انگِ وهم زدن به دین متوسّل می‌شوند. از نظر من، این صرفاً یک توهین ساده نیست، بلکه می‌تواند حاکی از یک آسیب روان‌شناختی در وجود فرد باشد. امکان دارد که دینی وهمی نیز وجود داشته باشد، اما اگر پنداشت‌مان این باشد که دین از اساس امری وهمی است، این مترادف با بدفهمیِ «دین» و «وهم» است. من تمام عمر حرفه‌ای خودم را در کنار روان‌شناسان گذرانده‌ام و کاملاً می‌دانم که مطلوبِ روان‌شناسان بالینی نیست که اصطلاحات تشخیصیِ این حوزه بدون تعریف دقیق مورد استفاده قرار بگیرند. لذا بهتر است سخن را با جدیدترین تعریفِ «کتابچۀ راهنمای تشخیصی و آماری ای‌پی‌ای» (APA Diagnostic and Statistical Manual) از «وهم» آغاز کنیم:

دین یکی از برجسته ترین و مهم ترین قلمرو تفکر نظری بوده و همیشه نتایج عظیمی بر تفکر و رفتارها و زندگی بشریّت داشته و تأثیر عمیقی بر فرهنگ های متفاوت بر جای نهاده و موجب پیدایش بزرگترین تمدّن ها و معماری های جهان بوده است.میرچا الیاده یکی متخصصان برجسته در حوزه ی ادیان است. وی از سرشناس ترین محققان در زمینه اسطوره شناسی و نمادگرایی است. در این رویکرد، نماد و اسطوره در مطالعه ادیان جایگاه ویژه ای پیدا می کند. از آثار وی درمی یابیم که اسطوره همیشه گزارشی از آفرینش است و از چگونگی آفرینش و تکامل هستی سخن می گوید. سنت های بشری سرشار از اسطوره است و در این قلمرو تنها با زبان نمادین می توان سخن گفت و به عبارت دیگر نماد، زبان اسطوره هاست. وی نظراتی درباره امر مقدس و کارکرد خاص دین دارد. به باور او، کار خاص دین و شعائر دینی چیزی جز افزایش مواجهه آدمی با امر قدسی نیست. انسان ابتدایی استعداد ویژه ای در کشف امر قدسی در طبیعت داشت، چندان که از دیدگاه او جای طبیعت محل ظهور امر قدسی به شمار می آمد. درک و حضور با امر قدسی و موجود مقدس یا ماورایی از طریق تجربه دینی امکان پذیر است. این بعد از دین به صورت فردی و گاهی جمعی و غالباً در درون افراد تجلّی می کند. و با عقاید و مناسک خاص هر دین مرتبط است. این تجربه در روانشناسی نوعی گرایش درونی به شمار می رود برای گریز از شرایط دشوار زندگی و همین درونگرایی است که به انسان دیندار توان ایستادگی می بخشد. ویلیام جیمز، نخستین کسی است که واژه تجربه دینی را به کار برده است. پراگماتیسم روشی است جهت روی آوردن به تجربه؛ مفهوم تجربه در اندیشه پراگماتیکی جیمز جایگاه ویژه می یابد. به گونه ای که می توان کل اندیشه او را در هر زمینه به آن برگرداند و بر مبنای آن فهمید. و برای این منظور اصطلاح تجربه دینی را بکار برده است. و سپس بسترهای وقوع این تجربه را، که در نگاه جیمز منجر به انواع تجربه دینی شده است را بیان کرده است. از نظر وی تجربه دین گوهر دین است؛ به این معنا که حقیقت دین، احساسات و عواطفی است که در انسان، هنگام رویارویی با حقیقت غایی پدید می آید. و امور دیگر مانند عقاید، اعمال و مناسک، مؤخّر از این تجربه اند. گفت و گو در باره ی پیشینه تجربه دینی و تعریف آن و آشنایی با ماهیت و انواع تجربه دینی از نظر یونگ از مسائل مورد بحث در این نوشتار است. یونگ بر این نکته پا می فشارد که دین در بنیاد خود مبتنی بر تجربه قدسی یا نومینوس و به معنای تسلیم شدن در برابر نیرو یا نیروهای برتر است. این نوع از تجربه در ضمیر ناخودآگاه و عمدتاً در ضمیر ناخودآگاه جمعی ریشه دارد و همین بخش از ناخودآگاه جمعی است که کهن الگوها را در خود جای می دهد. وی با طرح نظریه ی کهن الگوهایِ ناهشیارِ جمعی، سعی کرد راهی نوین در معرفت بشری به سوی دین و دینداری ارائه کند.

کتاب حاضر مطالعه دقيق درباره انواع انگاره‌هاي بشر از خدا در بافت تجربه‌هاي زيستي و ديني گوناگون است. پژوهش‌هايي از اين دست آن‌گونه که در اين کتاب به مخاطبان معرفي مي‌شود، در حال حاضر براي خوانندگان آن کمياب و کم‌نظير خواهد بود. پژوهش حاضر را مي‌توان نوعي نشانه‌شناسي انگاره‌هاي خداوند در بافت روايتي و تجربه‌هاي ديني اشخاص مورد مطالعه دانست. براي فهم دقيق چنين مفاهيمي انسان بايد به نقدها و نظرات مختلف پيرامون آن توجه داشته باشد. از اين رو چند عنوان از مقالات اين کتاب داراي محتوا و مفاهيم تخصصي آماري است و سپس به نتايج و يافته‌هاي مقالات پرداخته شده است.

کتاب حاضر شامل نه مقاله از اندیشمندان ایرانی و خارجی است که بین سال‌های 1348تا 1355در مجله فرهنگ و زندگی به چاپ رسیده است .عناوین مقالات کتاب عبارت‌اند از" :ارتباط انسان و وجود در عرفان نظری اسلامی و حکمت هندو/ داریوش شایگان"، "دین در شرق و غرب/ رادا کریشخان، ترجمه داریوش آشوری"، "ادیان ایران قبل از اسلام/ امانوئل آراژرتر، ترجمه دکتر سید ابوالقاسم پورحسینی"، "تاثیر آیین‌های ایرانی در مغرب زمین/ ف.کومون، ترجمه محمدتقی مایلی"، "مقدمه‌ای بر فرهنگ و شخصیت/ نادر افشار نادری"، "انسان‌شناسی و راز انسان/ ابوالحسن جلیلی"، "حماسه انسان/ بهرام فره‌وشی"، "بشر از نظرگاه متفکران یونانی و مسیحی/ رضا داوری "و "بررسی موقع و منزلت زن در تاریخ ایران/ ناصر تکمیل همایون ."

تجربه دینی یعنی مواجهه با موجود مقدس یا ماورایی و به بیان دیگر درک حضور و وجود او. این بعد از دین به صورت فردی و گاه جمعی و غالباً در درون افراد تجلی می‌کند، و با عقاید و مناسک خاص هر دین مرتبط است. این تجربه، در روان‌شناسی نوعی گرایش درونی به شمار می‌رود برای گریز از شرایط دشوار زندگی و همین درون‌گرایی است که به انسان دیندار توان ایستادگی می‌بخشد، زیرا دستگاه شناختی در سنگری نفوذناپذیر قرار می‌گیرد. ویلیام جیمز، نخستین کسی است که واژه تجربه دینی را به کار برده است. گفت‌وگو درباره پیشینه تجربه دینی و تعریف آن و آشنایی با ماهیت و انواع تجربه دینی از نظر یونگ از مسائل مورد بحث در این نوشتار است. یونگ بر این نکته پا می‌فشارد که دین در بنیاد خود مبتنی بر تجربه قدسی یا نومینوس و به معنای تسلیم شدن در برابر نیرو یا نیروهای برتر است. این نوع از تجربه در ضمیر ناخودآگاه و عمدتاً در ضمیر ناخودآگاه جمعی ریشه دارد و همین بخش از ناخودآگاه جمعی است که کهن الگوها را در خود جای می‌دهد. تجربه دینی نمودی بیرونی نیز دارد. این نمود بیرونی همان عقاید جزمی است که متناسب با هر دین خاصی از دل تجربه بیرون کشیده می‌شود.