مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

دین یکی از برجسته ترین و مهم ترین قلمرو تفکر نظری بوده و همیشه نتایج عظیمی بر تفکر و رفتارها و زندگی بشریّت داشته و تأثیر عمیقی بر فرهنگ های متفاوت بر جای نهاده و موجب پیدایش بزرگترین تمدّن ها و معماری های جهان بوده است.میرچا الیاده یکی متخصصان برجسته در حوزه ی ادیان است. وی از سرشناس ترین محققان در زمینه اسطوره شناسی و نمادگرایی است. در این رویکرد، نماد و اسطوره در مطالعه ادیان جایگاه ویژه ای پیدا می کند. از آثار وی درمی یابیم که اسطوره همیشه گزارشی از آفرینش است و از چگونگی آفرینش و تکامل هستی سخن می گوید. سنت های بشری سرشار از اسطوره است و در این قلمرو تنها با زبان نمادین می توان سخن گفت و به عبارت دیگر نماد، زبان اسطوره هاست. وی نظراتی درباره امر مقدس و کارکرد خاص دین دارد. به باور او، کار خاص دین و شعائر دینی چیزی جز افزایش مواجهه آدمی با امر قدسی نیست. انسان ابتدایی استعداد ویژه ای در کشف امر قدسی در طبیعت داشت، چندان که از دیدگاه او جای طبیعت محل ظهور امر قدسی به شمار می آمد. درک و حضور با امر قدسی و موجود مقدس یا ماورایی از طریق تجربه دینی امکان پذیر است. این بعد از دین به صورت فردی و گاهی جمعی و غالباً در درون افراد تجلّی می کند. و با عقاید و مناسک خاص هر دین مرتبط است. این تجربه در روانشناسی نوعی گرایش درونی به شمار می رود برای گریز از شرایط دشوار زندگی و همین درونگرایی است که به انسان دیندار توان ایستادگی می بخشد. ویلیام جیمز، نخستین کسی است که واژه تجربه دینی را به کار برده است. پراگماتیسم روشی است جهت روی آوردن به تجربه؛ مفهوم تجربه در اندیشه پراگماتیکی جیمز جایگاه ویژه می یابد. به گونه ای که می توان کل اندیشه او را در هر زمینه به آن برگرداند و بر مبنای آن فهمید. و برای این منظور اصطلاح تجربه دینی را بکار برده است. و سپس بسترهای وقوع این تجربه را، که در نگاه جیمز منجر به انواع تجربه دینی شده است را بیان کرده است. از نظر وی تجربه دین گوهر دین است؛ به این معنا که حقیقت دین، احساسات و عواطفی است که در انسان، هنگام رویارویی با حقیقت غایی پدید می آید. و امور دیگر مانند عقاید، اعمال و مناسک، مؤخّر از این تجربه اند. گفت و گو در باره ی پیشینه تجربه دینی و تعریف آن و آشنایی با ماهیت و انواع تجربه دینی از نظر یونگ از مسائل مورد بحث در این نوشتار است. یونگ بر این نکته پا می فشارد که دین در بنیاد خود مبتنی بر تجربه قدسی یا نومینوس و به معنای تسلیم شدن در برابر نیرو یا نیروهای برتر است. این نوع از تجربه در ضمیر ناخودآگاه و عمدتاً در ضمیر ناخودآگاه جمعی ریشه دارد و همین بخش از ناخودآگاه جمعی است که کهن الگوها را در خود جای می دهد. وی با طرح نظریه ی کهن الگوهایِ ناهشیارِ جمعی، سعی کرد راهی نوین در معرفت بشری به سوی دین و دینداری ارائه کند.

کتاب حاضر مطالعه دقيق درباره انواع انگاره‌هاي بشر از خدا در بافت تجربه‌هاي زيستي و ديني گوناگون است. پژوهش‌هايي از اين دست آن‌گونه که در اين کتاب به مخاطبان معرفي مي‌شود، در حال حاضر براي خوانندگان آن کمياب و کم‌نظير خواهد بود. پژوهش حاضر را مي‌توان نوعي نشانه‌شناسي انگاره‌هاي خداوند در بافت روايتي و تجربه‌هاي ديني اشخاص مورد مطالعه دانست. براي فهم دقيق چنين مفاهيمي انسان بايد به نقدها و نظرات مختلف پيرامون آن توجه داشته باشد. از اين رو چند عنوان از مقالات اين کتاب داراي محتوا و مفاهيم تخصصي آماري است و سپس به نتايج و يافته‌هاي مقالات پرداخته شده است.

کتاب حاضر شامل نه مقاله از اندیشمندان ایرانی و خارجی است که بین سال‌های 1348تا 1355در مجله فرهنگ و زندگی به چاپ رسیده است .عناوین مقالات کتاب عبارت‌اند از" :ارتباط انسان و وجود در عرفان نظری اسلامی و حکمت هندو/ داریوش شایگان"، "دین در شرق و غرب/ رادا کریشخان، ترجمه داریوش آشوری"، "ادیان ایران قبل از اسلام/ امانوئل آراژرتر، ترجمه دکتر سید ابوالقاسم پورحسینی"، "تاثیر آیین‌های ایرانی در مغرب زمین/ ف.کومون، ترجمه محمدتقی مایلی"، "مقدمه‌ای بر فرهنگ و شخصیت/ نادر افشار نادری"، "انسان‌شناسی و راز انسان/ ابوالحسن جلیلی"، "حماسه انسان/ بهرام فره‌وشی"، "بشر از نظرگاه متفکران یونانی و مسیحی/ رضا داوری "و "بررسی موقع و منزلت زن در تاریخ ایران/ ناصر تکمیل همایون ."

تجربه دینی یعنی مواجهه با موجود مقدس یا ماورایی و به بیان دیگر درک حضور و وجود او. این بعد از دین به صورت فردی و گاه جمعی و غالباً در درون افراد تجلی می‌کند، و با عقاید و مناسک خاص هر دین مرتبط است. این تجربه، در روان‌شناسی نوعی گرایش درونی به شمار می‌رود برای گریز از شرایط دشوار زندگی و همین درون‌گرایی است که به انسان دیندار توان ایستادگی می‌بخشد، زیرا دستگاه شناختی در سنگری نفوذناپذیر قرار می‌گیرد. ویلیام جیمز، نخستین کسی است که واژه تجربه دینی را به کار برده است. گفت‌وگو درباره پیشینه تجربه دینی و تعریف آن و آشنایی با ماهیت و انواع تجربه دینی از نظر یونگ از مسائل مورد بحث در این نوشتار است. یونگ بر این نکته پا می‌فشارد که دین در بنیاد خود مبتنی بر تجربه قدسی یا نومینوس و به معنای تسلیم شدن در برابر نیرو یا نیروهای برتر است. این نوع از تجربه در ضمیر ناخودآگاه و عمدتاً در ضمیر ناخودآگاه جمعی ریشه دارد و همین بخش از ناخودآگاه جمعی است که کهن الگوها را در خود جای می‌دهد. تجربه دینی نمودی بیرونی نیز دارد. این نمود بیرونی همان عقاید جزمی است که متناسب با هر دین خاصی از دل تجربه بیرون کشیده می‌شود.

روانشناسی دین از جمله شاخه‌های میان رشته‌ای است که به مطالعه‌ی علمی دین از منظر روانشناسی می-پردازد. مباحث بسیار متنوعی در این زمینه مطرح شده است که در این بین منشأ و خاستگاه دین یکی از مباحث بسیار مهمی است که در این دسته از مطالعات دین‌پژوهی جای می‌گیرد. یکی از کسانی که در زمینه‌ی روانشناسی دین و بالأخص منشأ و خاستگاه دین نظرات درخور و شایسته‌ای را مطرح کرده است کارل گوستاو یونگ روانپزشک سوئیسی است. نگاه مثبت وی نسبت به دین باعث شده است که نظرات ارزشمندی را دراین زمینه‌ها مطرح سازد و در نتیجه این دیدگاه‌ها و نظرات مورد توجه و اقبال بسیاری از اندیشمندان قرار گیرد.او معتقد است که دین از نهاد ناخودآگاه بشر تراوش می‌کند و حقیقت دین جزء اموری است که در روان ناخودآگاه بشر به طور فطری و طبیعی وجود دارد. در نتیجه‌ این امر را به عنوان یک واقعیت باید در نظر گرفت که دین در نزد وی به عنوان امری است که بدون اینکه سینه به سینه نقل شود در همه جا و در همه‌ی زمان‌ها یافت می‌شود بنابراین از نظر وی انسان‌ها ذاتاً خداجو هستند. اما با وجود نظرات در خور و شایسته‌ی یونگ در زمینه‌ی منشأ دین، عده‌ای از اندیشمندان نقدهایی هم بر وی گرفته‌اند، که این انتقادات را می‌توان در 4 دسته جای داد که عبارت است از: نقد مبانی روانشناختی، نقد مبانی روش‌شناختی، نقد مبانی عقلی و فلسفی و در نهایت نقد لوازم و نتایج نظریه‌ی وی می‌باشد. درباره‌ی مبانی روانشناختی وی ایرادات وارده عبارت است از: انتقاد بر مبحث کهن الگو و ضمیر ناخودآگاه، غیر واقعی بودن خدا در اندیشه‌ی یونگ، فروکاستن دین به تجربه‌ی دینی و ... اشاره کرد. درباره‌ی نقد مبانی روش شناختی وی می توان به: تفسیر طبیعت گرایانه‌ی وی درباره‌ی دین اشاره کرد. در مورد نقد مبانی عقلی و فلسفی وی می‌توان به عدم وجود مبانی عقلی متقن، مشکلات فلسفی وی و درباره‌ی نقد لوازم و نتایج اندیشه‌ی یونگ می توان به: خلط میان منشأ دین و دینداری، سودمندی همسان همه‌ی ادیان و در نهایت به فروکاستن دین به یک امر صرفاً ذهنی اشاره کرد. این رساله در صدد این است تا به ذکر مباحثی درباره ی منشأ دین به طور عام و از دیدگاه کارل گوستاو یونگ به طور خاص بپردازد.واژگان کلیدی: روانشناسی دین، منشأ دین، یونگ، ناخودآگاه، کهن‌الگوها

علم روان‌شناسی جدید از آغاز تا امروز چهار موج مشخص و گسترده را پشت سر نهاده است: این چهار موج از زمان فروید و روان تحلیل‌گری در حدود سال 1900م آغاز می‌شود؛ حدود سال 1920م جنبش رفتارگرایی به وجود می‌آید؛ در سال 1940م رویکردهای انسان‌گرایانه پدیدار می‌شوند، و بالاخره در حدود سال 1960م، دیدگاه فرافردی شکل می‌گیرد. از آن زمان به بعد نیز ظاهراً موج پنجمی به وجود آمده است که می‌توان آن را رویکردهای التقاطی و‌ترکیبی به‌شمار آورد. این مقاله به بررسی جایگاه دین در نظرات روان‌شناسان کلاسیک در دورة مدرنیته نخست، به‌ویژه فروید و یونگ، و باور منفی رفتارگرایان در باب دین، و همچنین روان‌شناسان جدید در مدرنیته از جمله ویلیام جیمز، رولومی، ویکتورفرانکل و اریک فروم می‌پردازد. سپس آراء روان‌شناسانه و انسان‌گرای کارل راجرز و آبراهام مزلو را گزارش و تحلیل می‌کند. در این جستار دیده می‌شود که برخلاف نظرات فروید و پارادایم غالب در بین روان‌شناسان پیشین، در نظرگاه آبراهام مزلو و دیگر اندیشمندان روان‌شناسی انسان گرا، معنویت ودین - البته با قرائتی خاص- رابطة بسیار نزدیکی با نیازهای درونی انسان دارد و ذاتی بشر است و زندگی معنوی و دینی، جنبه‌ای از زیست انسانی است.

دین در همه جوامع بشری خصوصاً جامعه ما، عنصری بسیار مهم و تاثیر گذار در زندگی فردی و اجتماعی است. از اینرو افراد، نهادها و مؤسسات دولتی و غیردولتی بسیاری وظیفه خود را ترویج و اشاعه دینداری تعریف کرده اند. اما رشد دینداری در جامعه نه تنها مطلوب نبوده بلکه کمی نگران کننده است. علت چیست ؟ یکی از علل اساسی، عدم آگاهی و بی توجهی به مجموعه عوامل مؤثر بر دینداری و تمرکز نادرست بر برخی عوامل خاص و اتفاقاً کم اثر می باشد. هدف از پژوهش حاضر کشف عوامل تاثیرگذار بر دینداری، استخراج شواهد و قرائن اثرگذاری هر عامل و کشف انواع تاثیرات این عوامل است. این تحقیق از بررسی اسنادی منابع روانشناسی دین و متون اصیل اسلامی به روش توصیفی _ تحلیلیاستخراج شده است. نتیجه پژوهش این است که عوامل زیست شناختی، محیطی، اجتماعی، شخصیتی و غیبی به طرق گوناگون بر دینداری اثر گذاشته و موجب قوت یا ضعف آن می شوند. بر شناخت مجموعه این عوامل آثار بسیاری مترتب خواهد بود؛ آگاهی از ضعفها و نواقص دینداری در قشرهای مختلف جامعه و ریشه های آن، آمادگی جهت فراهم سازی بسترهای لازم برای دینداری و شناخت آسیب های تبلیغات دینی رایج و چگونگی بهینه نمودن آنها، از این جمله اند .