مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

‏ اثربخشی در پاسخگویی به شبهات، نیازمند کاربست مؤلفه‌های گوناگون رفتاری، روشی و شناختی است. در سپهر مؤلفه‌های شناختی، دو عنصر عقل و نقل، نقش آفرین هستند. بهره از عقل در دو حوزه رویکردها و گزینش مواد اولیه پاسخ‌ها قابل ارزیابی است. امام صادق% به عنوان یکی از هدایتگران توحیدی بشر با شناخت دقیق مغالطات و گره‌های ذهنی شبهه‌گران و حیرت‌زدگان، پاسخ‌های متناسب با آنها را فراهم می‌آورد. این مغالطات گاهی در اَشکال غیر منطقی رخ می‌نمود و با روش نادرست استدلال بیان می‌شد. گاهی نیز از یک پیش فرض نادرست بر می‌آمد. در پاره‌ای موارد نیز با گسست یکی از مواد استدلال همراه بود. پاسخ‌گویی به هر یک از این موارد، نیازمند کاربست مؤلفه‌ها و روشی‌هایی است که به خوبی در پاسخ‌های امام ششم% هویدا هستند. مهمترین این روش‌ها در هفت رده قابل افراز است: شناخت خاستگاه‌ها و انگیزه‌ها، کشف انواع مغالطات موجود در گزاره‌های حاوی شبهه، نفی حصرگرایی شناختی، بهره از گونه‌های برهان، محسوس سازی معقولات، آگاهی دادن به لوازم شبهه، و بهره‌گیری از دانش‌های تجربی.

عرضه حدیث بر قرآن، به عنوان اصیل‌‌ترین معیار سنجش احادیث، در منابع روایی بارها تاکید شده‌‌ و درباره ابعاد مختلف آن خصوصاً اعتبارسنجی این احادیث و مراد از موافقت و مخالفت با قرآن، دیدگاه‌های مختلف و متعددی مطرح شده است. اما این موضوعِ حدیثی با نگاهی بیرونی مورد تحلیل قرار گرفته و چیستی و چگونگی آن به طور مستوفی بر پایه سیره معصومان (ع)، بررسی نشده است. این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی، پس از استخراج روایات عرضه شده بر قرآن توسط امام صادق (ع) و تحلیل آنها، گزاره‌ها و ضوابط چگونگی عرضه روایات بر قرآن کریم را ارائه می‌‌نماید. بر پایه نتایج این تحقیق در سیره امام صادق (ع)، علی‌رغم امکان عرضه همه روایات بر قرآن، شرط ابتدایی عرضه حدیث بر قرآنی، تردید و شبهه‌ در معنا و صدور حدیث است. بر اساس نمونه‌های روایی عرضه توسط امام صادق (ع)، گستره مدلول قرآن در فرایند عرضه، مدلی مرکب از حداقل یکی از نص، ظاهر، اصول، گفتمان (شبکه مفهومی آیات) و مدلول تأویلی باطنی قرآن است. منظور از اصول قرآنی، گزاره‌‌ها و مفاهیم ثابت و مورد پذیرش قرآنی است که در یک یا چند آیه، به تصریح بیان شده است. تفاوت این مفهوم با روح حاکم قرآن هم عدم دخالت ذوق شخصی و سلیقه‌‌ در فرایند کشف و نیز ساده بودن دستیابی به آن است. به علاوه در مورد گفتمان قرآنی، بر اساس احادیث امام صادق (ع) باید آن را مجموعه‌‌‌‌ای متشکل از آموزه‌‌های نهادینه‌‌شده قرآنی و در موضوعات مختلف دانست که با هم‌‌بستگی معنایی، مفهومی خاص را منتقل می‌کنند.

انقلاب علمی و فرهنگی شیعه، در عصر امامت امام محمدباقر7، با مدیریت آن‌حضرت و توسط جمعی از شاگردان زبده و نخبه ایشان آغاز شد و جامعه شیعه را از فقر فرهنگی به مرحله شکوفایی و بالندگی رساند. این لایه از اصحاب الباقر7 را می‌توان با کلیدواژه «أَصْحَابُ‏ أَبِی» در فرمایشات امام جعفر صادق7 بازشناخت. توصیه ویژه‌ای که امام باقر7 در آخرین لحظات عمر، به فرزندشان درباره یاران خود ابراز فرمودند، همچنین کارکردهای دین‌شناسانه و جامعه‌شناسانه‌ای که از سوی امام صادق7 در مواضع مختلف ایراد شده، ضرورت بازشناسی مصادیق و کارکردشناسی فرهنگی «أَصْحَابُ‏ أَبِی» را بیش از پیش، هویدا می‌سازد. این نوشتار، با شیوه تحلیل متون حدیثی شیعه، به این دو مهم پرداخته است.

نویسنده با نگاه متعصبانه و پیشداورانه و ضد شیعی به تاریخ تشیع نگریسته و شیعیان را در پیروی و یاری ائمه (ع) غیر صادق و تشیع را بدعت در امت اسلامی و... دانسته است. که نیاز به پاسخگویی تفصیلی دارد.

فقه در اصطلاح، استنباط و استخراج احكام شرعي فرعي از روي ادلّه تفصيلي آنهاست. قرآن کریم به عنوان اولین دلیل و منبع برای شناخت احکام شرعی، فقهی و حقوقی و نیز ارتباطات فردی و اجتماعی و بزرگترين پشتوانه براى رسول خدا (ص) و اهل بيت عصمت و طهارت (ع)، در اثبات احكام فرعي اسلام است. آگاهی از مستشهدات قرآنی اهل بیت(ع) به عنوان یکی از مهمترین ادله فقه در استخراج و استنباط احکام شرعی فرعی حائز اهمیت است. در اين مقاله، نگارنده به هدف پاسخ به این سوال كه «مستشهدات قرآنی امام صادق(ع)در استباط احکام شرعی فرعی کدام است؟» با تدبر در مفهوم فقه و ادله آن، احکام شرعی، آیات قرآنی و نیز روایات رسیده از امام صادق (ع)، به بررسی این موضوع پرداخته است. از آنجا که دستيابى به احكام شرعى و فقهی، مقدمه عمل به آنها و تأمين سعادت دنيا و آخرت انسان است، آشنایی با نحوه استشهادات و استدلال‌های ائمه معصومین(ع) به آیات قرآن در اثبات احکام اسلام ضروری است. لذا در این مقاله با عنوان «واکاوی مستشهدات قرآنی امام صادق(ع) در تبیین احکام شرعی» سعي شده است ضمن بيان مقدمه‌اي كوتاه درباره فقه و ادله تفصیلی آن در استنباط احكام شرعي، با ذكر روايات رسيده از امام صادق(ع) استشهاد و استدلال اين امام همام را در اثبات احكام فرعي اسلام بيان گردد.

این مقاله در صدد نقد نظریه بوکلی درباره روایات دیدارهای امام صادق(ع) با منصور عباسی است. آقای بوکلی، نویسنده مقاله « ریخت شناسی و مفاد بعضی از روایات شیعه امامی » ، بخشی از روایات مربوط به مواجهه امام صادق(ع) و منصور عباسی را که غالبا مربوط به احضار امام به دربار منصور است مورد بررسی قرار داده است. بررسی او تنها مبتنی بر ساختار روایات است. نویسنده تلاش کرده است با این روش به منشا جعل این روایات دست یابد و دیدگاه شیعه امامی درباره ارتباط بین مذهب و قدرت سیاسی را نشان دهد. در مقاله پیش رو ضمن بررسی این روایات، روش آقای بوکلی و دستاوردهای او بررسی شده و نشان داده شده است که روش مبتنی بر ساختار تنها، فاقد کارآیی لازم است و به ویژه برای دستیابی به منشأ جعل یک روایت، شناخت راویان آن ضروری است. در این میان از پدیده‌هایی چون «تقطیع» و «نقل به معنا» در حدیث، در بررسی ساختار این روایات نباید غفلت نمود. از نظر مفهومی، این گروه از روایات به تنهایی برای بیان دیدگاه سیاسی شیعه کافی نیست.

مساله جایگاه عقل در حوزه اعتقادات دینی به عنوان یکی از اساسی و ریشه ترین بحث در حوزه اعتقادات قرار گرفته. پاسخ صحیح این مساله میتواند مشکل معرفت شناسی انسان را در حوزه اعتقادات حل کند و در نتیجه از افراط و تفریط در فهم و کاربرد عقل در این حوزه جلوگیری شود در این تحقیق، مساله جایگاه عقل در حوزه اعتقادات را از منظر امام صادق (ع) استخراج کرد. امام صادق (ع) عقل را یک قوه ای از جنس نور می داند که ادراک و فهم، اعم از ادراک نظری و عملی، از آن سرچشمه گرفته. و از منظر وی عقل را به عنوان ابزار در شناخت امور اعتقادات قرار داده است، یعنی با تکیه با قوه عقلی خیلی از کشفیات در امور اعتقادات، اعم از باب خدا شناسی، راهنما شناسی و معاد شناسی را به دست خواهیم آورد. البته امام در ضمن بیان این جایگاه بلندی عقل، به ناتوانانی ها و محدودیت های عقل نسبت به بعضی از زاویه های اعتقادات دینی هم اشاره کرد. این تحقیق دارای چهار فصل می باشد. فصل اول مربوط به امور کلیات و مفاهیم تحقیق هست. در فصل دوم چیستی، اقسام و ارزش عقل از منظر امام صادق (ع) را بحث کردیم. و در فصل سوم بحث حجیت و محدودیت های عقل در حوزه اعتقادات از منظر امام صادق (ع) را بررسی کردیم. و در فصل چهارم که پایان تحقیق هست، بحث کارکرد های عقل در حوزه اعتقادات از منظر امام صادق را ارائه کردیم.

در سیره اهل بیت^ یکی از شیوه‌های مهم برای پاسخ به سؤالات «شیوه پرسش‌گری» است که پاسخگو آنرا برای ایجاد فضای پاسخ‌گویی مطلوب، بین خود و مخاطب شکل میدهد. روش اخلاقی امام صادق× در مواجهه با پرسش مخاطبان و جهت‌دهی سؤالات ایشان مسئله مقاله پیش‌رو است؛ بررسی توصیفی ـ تحلیلی سیره و کلام امام× نشان‌دهنده استقبال ایشان از «پرسش‌گری» است. ایجاد انگیزه برای سؤالات بیشتر، منصرف ساختن پرسش‌گر از سؤال و تذکر سؤال فراموش شده از شیوه‌های اخلاقی ای است که امام× در مقام پرسش‌گری مخاطبان به‌کار برده‌اند.

امام صادق(ع) به عنوان یکی از شخصیتهای برجسته اهل‌بیتِ رسول‌الله(ص) علاوه بر جایگاه مذهبیِ ویژه‌ در میان شیعیان، مورد توجّه اهل‌تسنّن نیز می‌باشد. اهل‌سنّت که در منابع خویش از امام صادق(ع) بیشتر با نام "جعفربن‌محمد" یاد می‌کنند، در منابع رواییِ خود، به‌ویژه تفاسیرشان، تعداد مُعتنابهی از روایات تفسیری امام صادق(ع) را نقل کرده‌اَند. بیشترِ این احادیث، بدون ذکر سند و به‌طور مستقیم از آن‌حضرت نقل شده است که نشان از باور اندیشمندان اهل‌سنّت به مقام والای امام صادق(ع) در عرصه تفسیر قرآن دارد. این مسأله، وقتی روشن‌تر می‌شود که بدانیم در 79 سوره از 114 سوره قرآن، و جمعاً ذیل 341 آیه قرآن، در منابع روایی و تفسیریِ اهل‌تسنّن روایاتی از امام صادق(ع) دیده می‌شود. در این مقاله، پس از استخراج و دسته‌بندی احادیث مورد نظر به روش توصیفی- تحلیلی و گردآوریِ کتابخانه‌ای، روشن می‌شود که دستِ‌کم در پنج حوزه: 1- بیان معانی تنزیلی شامل: ایضاح لفظی (واژه‌شناسی) و ایضاح مفهومی (نکات تفسیری: تبیین مجمل، تخصیص عام، تقیید اطلاق، توضیح مفاهیم شرعی، تفصیل احکام قرآن، بیان ناسخ و منسوخ و ...)؛ 2- بیان معانی تأویلی شامل: بیان مصادیق (جری و تطبیق) و بیان لایه‌های معنایی (بطن آیه)؛ 3- بیان فضای نزول شامل: سبب نزول و شأن نزول؛ 4- استناد به آیات قرآن؛ و 5- بیان قرائات قرآنی از آن امام(ع) در کتب مذکور بیاناتی موجود است. بررسی سندی این احادیث از عهده این نوشتار خارج است و مجالی دیگر می‌طلبد.

یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخ فقه و حدیث، نیمه نخست قرن دوم هجری است. این دورآن‌که مصادف با عصر امام صادق (ع) است، دوران طلایی حدیث شیعه و اهل تسنن به شمار می‌رود؛ اما به‌هرروی، مطالعات مربوط به تاریخ حدیث با ابهامات زیادی در این دوره مواجه است. از غامض‌ترین این ابهامات، جریان شناسی تاریخی سرقت حدیث و بازیابی روایات امام صادق (ع) در جوامع حدیثی اهل سنت، با توجه به شاگردی و حضور جمع کثیری از راویان و فقیهان اهل تسنن در مدرسه علمی ایشان است. امری که با تعداد روایات امام صادق (ع) در جوامع روایی اهل تسنن همخوانی ندارد. این پژوهش، با روش تحلیل تاریخی بر آن است با بررسی جریان‌های تاریخی و گزارش‌های رجالی از مدرّسان و سارقان حدیث، به تبیین چگونگی بازیابی نقل روایات امام صادق (ع) در منابع حدیثی عامه بپردازد. درنتیجه این پژوهش می‌توان گفت، برخی عوامل نظیر ترس از حکومت عباسیان، عدم حجیت اخبار آحاد در نزد اصحاب رأی در عراق و نیز دیدگاه‌های مغرضانه و حاسدانه نسبت به امام صادق (ع)، سبب تغییر در متن یا سند برخی روایات ایشان شده است. ازاین‌رو، مطالعه تطبیقی میان روایات شیعه و اهل تسنن و بازیابی روایات فقهی امام صادق (ع)، ضرورتی انکارناپذیر است.