مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

يكی از مطالعات مهم و راهبردی در موضوعات دينی، شناخت روش ها و اسـلوب ديـن در طـرح موضوعات دينی است. اين مطالعه محققان را به لايه هايی از اغراض و مقاصـد گـزاره هـای دينی رهنمون می سازد كه در غيرآن حاصل نمی شود. شايد يكی از مهمتـرين ايـن موضـوعات، شـيوه بيان توحيد در قرآن است. تحقيـق پـيشرو، در صـدد بررسـی روش خـاص قـرآن در ارائـه ايـن موضوع است. رويكرد اصلی بحث، توجه به كشف روش با عنايت به سير ترتيب نـزول سـوره هـا می باشد. به نظر می رسد قرآن با محوريت توحيد پرستش، به مقوله خدا پرداختـه و بـا رويكـردی تربيتی مباحث توحيدی را پيگيری نموده است . هرچند توحيد افعالی به گستردگی در قرآن آمده است، اما در خدمت به بارنشاندن توحيد عبادت است . همچنين بحـث از ذات و صـفات الهـی بـه تناسب و يا در قالب لطايف واسرار آيات مورد توجه قرار گرفته است.

مقاله حاضر، برآن است تا يكی ازمسايل مهم در حوزه دين پژوهی يعنی سـازگاری وجـود خـدا بـا مسئله شر را مورد تحقيق قرار دهد . هر چند كه مسئله شر از قديم ميان انديشه وران دينی مورد بحـث بوده اما امروزه، اين مسئله شكل تازه ای به خود گرفته است. برخی ازملحدان از جمله هيـوم، مـسئله شر را نافی وجود خدا می داننـد وبـه ناسـازگاری وجـود خـداو شـر قايـل هـستند . درايـن نوشـتار، استدلال هيوم مورد نقادی قرار گرفته و اثبات شده است كه اگر خدا كه عالم ، قادرمطلـق و به طـور كامل خيرخواه است، جهت كـافی اخلاقـی و منطقـی بـرای رخـداد شـر داشـته باشـد، مـی تـوان بـه سازگاری وجود خدا و مسئله شر حكم كرد. وجود شر قليل لازمه جهان مادی است و خلقت جهـان مادی بدون لازمه آن محال است و قدرت به محال های ذاتيه تعلق نمی گيرد. بنابراين محال است كـه خدا عالم ماده را كه خير كثير دارد، بدون لازمه آن خلق كند . زيرا ماننـد آن اسـت كـه عـالم مـاده، عالم ماده نباشد واين بهترين جهت كافی اخلاقی و منطقی برای رخداد شر است.

تعدادی از سروده‌های شاعران برجسته کودک و نوجوان ایران در سال‌های 1390-1357، دربرگیرنده مفهوم خدا هستند. تحقیق حاضر، جایگاه این مفهوم را در سروده‌های مذکور به لحاظ فکری، هنری و ادبی با روش توصیفی- تحلیلی بررسی می‌کند. این اشعار به دو گروه دینی و غیر دینی تقسیم می‌شوند. درونمایه اشعار دینی، از 10 گروه دعایی، فلسفی، اخلاقی، مذهبی، طبیعت محور، اجتماعی، عرفانی، دفاع مقدس، ‌کودکانه و عامیانه تشکیل شده است. خداشناسی در اشعار دینی، مبتنی بر پنج راه آفاقی، انفسی، سیر در حقیقت هستی، تجلی شاعرانه وحدت در کثرت و کودکانه- اساطیری است. تعدادی از اوصاف مربوط به خدا که در اشعار مورد بررسی مطرح شده-اند، با نظریات اشتراک معنوی، سلبی، جمع سلب و ایجاب، تشکیکی و مجازی قابل تبیین هستند؛ همچنین، مبانی نظری تعدادی از اوصاف نیز به طور دقیق قابل تشخیص نیست. نمودهای تخیلی و مجازی زبان که با مفهوم خدا در اشعار کودک و نوجوان مرتبط هستند، 10 گونه توصیف شاعرانه، شبکه تصویری، تشبیه، مجاز، استعاره، کنایه، حس‌آمیزی، نماد، تضاد و تلمیح است. غیر از صدای شاعر یا راوی، صدای شخصیت‌های دیگری نیز در راستای بیان مفهوم خدا در اشعار به کار می‌رود و به طور کلی، 19 محور ارتباطی دربرگیرنده مفهوم خدا در اشعار دینی و غیر دینی کودک و نوجوان ایران وجود دارد.

این مطالعه‌ی تطبیقی درصدد است که رابطه‌ی انسان با خدا را از دیدگاه نجم رازی (مرگ 654 هـ. ق)و بوناونتوره( مرگ1274 میلادی) مقایسه کرده و شباهت‌ها‌ و تفاوت‌ها را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. روش تحقیق و مطالعه در این پژوهش تطبیقی، عقلی وجمع آوری مطالب به روش اسنادی وکتابخانه‌ای است.بررسی محقق در این حوزه نشان داده که در افکار و اندیشه‌های ادیان مسیحی و اسلامی می‌توان نقاط مشترک زیادی را تبیین کرد؛برخی از اشتراکات به دلیل ماهیت ثابت جایگاه انسان و خدا و جهان تبیین می‌شود و برخی ازتفاوت‌هانیز در نوع نگاه به این مقولات بیان می‌گردد. نتایج این مطالعه نشان داد که در دیدگاه نجم رازی و بوناونتوره بر نقش پیامبر به عنوان پل ارتباطی و میانجی بین رابطه انسان با خدا تأکید شده است.نجم رازی و بوناونتوره عامل اصلی ایجادکننده‌ی رابطه انسان با خدا را در تربیت و پرورش می‌دانند؛ اما تفاوت-های دیدگاه ی در تعریف تربیت و پرورش دارند. نجم رازی و بوناونتوره هر دو بر تقدم خودشناسی بر خداشناسی تأکیددارند؛ولی نظریات آن‌ها در مراحل و تکامل خودشناسی تفاوت‌های ماهوی دارد. هم نجم رازی و هم بوناونتوره در ایجادارتباط انسان با خدا مراتبی قائل هستند؛ اما تکامل و مراحل این رابطه از نظر آنها بایکدیگرمتفاوت است. در معرفت شناسی نجم رازی قلب چون جایگاه عشق و محبت خداست، بسیار با ارزش و از جهت اینکه دل یا قلب تجلی‌گاه حق و محل ظهور اوست، عرض زمینی پروردگار به شمار می‌رود.

این پایان نامه در پی معرفی فیلون اسکندرانی، یکی از بزرگترین‏ فیلسوفان، متکلمان و عارفان یهودی قرن اول میلادی است که علی رغم تأثیر شگرفی که آرائش بر فیلسوفان بعدی به‌ویژه فیلسوفان مسلمان داشته است، آن‌چنان‌که شایسته است شناخته شده نیست. او اولین کسی بود که در نظام فکری‌ـ‌ فلسفی‌اش در پی تلفیق و وفق دادن فلسفه با دین برآمد. در این رساله نظریات فیلون درباره خدا، انسان و نسبت میان آن دو، در کنار آراء ملاصدرا درباره موضوعات مذکور بیان شده است؛ چراکه با وجود تفاوت آنان به لحاظ دینی و فاصله تاریخی بسیاری که بینشان هست، شباهت‌های فراوانی بین آراء و عناصر تشکیل دهنده نظام فکری و فلسفیشان ملاحظه می‌شود. آراء فکری و فلسفی فیلون و ملاصدرا تلفیقی از عقل، وحی و عرفان است و نظریاتشان درباره مسئله خدا، انسان و نسبت میان آن دو که از موضوعات بسیار مهم و اساسی هر نظام فلسفی می‌باشد، وجوه اشتراک بسیاری دارد. چنان‌که هر دو با اندکی تفاوت در تبیین مفهوم خدا، میان تشبیه و تنزیه جمع می‌کنند و انسان را موجودی می‌دانند که شبیه خداست و مهم‌ترین جزء وجودیش همانا عقل او است. همچنین آنان انسان را اشرف مخلوقات و خلیفه خدا بر روی زمین برمی شمارند.این پایان نامه شامل سه بخش است. بخش نخست به بیان دیدگاه‌های فیلون اختصاص دارد که خود مشتمل بر سه فصل است، فصل اول خدا از دیدگاه فیلون، فصل دوم انسان و در فصل سوم هم نسبت میان خدا وانسان از دیدگاه فیلون مطرح می‌شود. در بخش دوم نیز تلقی ملاصدرا از موضوعات مذکور بیان می‌گردد. در بخش سوم نیز یک جمع‌بندی و نتیجه‌گیری از دو بخش گذشته ارائه شده است ، در این بخش وجوه اشتراک و افتراق دیدگاه‌های دو اندیشمند درباره موضوع مورد نظر، مورد اشاره قرار گرفته است و در حقیقت این بخش حاوی گزارشی از وجوه اشتراک و افتراق نظریات فیلون و ملاصدرا می‌باشد.

در میان مباحث خداشناسی، بحث درباره علم خداوند متعال یکی از دشوارترین مباحث فلسفه الهی است و به همین جهت است که متکلمین و حکما اختلاف نظر فراوان دراین مبحث دارند و در عین حال یکی از مهمترین و با اهمیت‌ترین مباحث نیز هست زیرا اثبات علم، برای مبدا هستی بخش جهان وجه تمایز موحدین از ماتریالیستها است ، چرا که هم الهیون و هم مادیون هر دو در اثبات "اصلی ثابت " و مبدئی واحد برای جهان متفق‌اند و شاهراه جدایی این دو گروه در همین است که مادیون آن مبدا را لاشعور و فاقد ادراک می‌دانند. و او را "ماده" می‌نامند، اما الهیون، آن مبدا را ذاتی دراک و دارای علم و آگاهی مطلق می‌دانند. لذا به میزان صعوب مطلب بحث دارای فواید و اثرات بسیار نیز می‌باشد. حال گذشته از صعوب نفسی مساله علم‌باری، در نحوه علم واجب به ماعدا خصوصا قبل از تحقق معلولات ، به عبارتی در علم سابق تفصیلی به اشیاء صعوبت مضافی وجود دارد که به اعتراف صدرالحکما از اغمض مسائل حکمیه است . در مساله علم باری چه در علم به ذات و چه در علم به اشیاء مطالب گوناگون و متعدد و متنوع در کتب مختلف کلامی، فلسفی و عرفانی مطرح شده است ولی در هیچ اثری این اقوال متعدد به طور مدون، جمع‌آوری نشده است . در رساله حاضر سعی بر آن است تا تحت عنوان "بیان اقوال و بررسی نظریه ملاصدرا در علم باری" اقوال و نظرات مختلف درباره "علم باری" بررسی و مورد تفحصی هر چند مختصر قرار بگیرد و حداقل این که اقوال و نظرات مختلف و پراکنده در کتب کلامی فلسفی و عرفانی ولو به طور اجمال، به طور یکجا و مدون جمع‌آوری شود تا مساله علم باری، یکجا و دقیق مورد بررسی قرار بگیرد.

موضوع تحقیق، بررسی تطبیقی برهان وجودی دکارت و برهان صدیقین ملاصدرا می باشد؛ مطالب مورد بحث و بررسی در این تحقیق، به طور خلاصهبه صورت زیر قابل تبیین می باشد؛ براهین خداشناسی به دو دسته‌ی عمده و جامع؛ تقسیم می شوند: دسته‌ی اول، براهینی هستند که وجود واجب تعالی را از طریق مخلوقات و افعالش به اثبات می‌‌رسانند و دسته‌ی دوم، ادله‌ای هستند که بر وجود واجب تعالی از طریق غیر افعال و مخلوقاتش استدلال می‌کنند. برهان وجودی دکارت، جزو دسته‌ی اول؛ و برهان صدیقین ملاصدرا، جزو دسته‌ی دوم محسوب می‌شوند. دکارت، با استفاده از مفهوم کامل‌ترین موجود به تقریر برهان وجودی می پردازد. او برهان خود را چنین تقریر می-کند: بنا به تعریف، خدا همه‌ی کمالات را دارد؛ وجود،کمال است؛ نتیجه: خدا وجود دارد. برهان صدیقین ملاصدرا نیز چنین تقریر می-شود. وجود اصیل است و مراتب تشکیکی دارد؛ بین مراتب آن، رابطه‌ی علیت و معلولیت برقرار است؛ بالاترین مرتبه‌ی وجود، همان مرتبه‌ای است که متعلق به غیر نمی‌باشد، پس در میان موجودات کثیر، یک موجود هست که متعلق به غیر نیست و واجب‌الوجود است. برهان وجودی دکارت براساس تحلیل ذهنی شکل گرفته است؛ لذا، برهانی مفهومی است؛ که معیار صدق آن، وضوح و تمایز عقلی است. اما برهان صدیقین ملاصدرا، براساس حقیقت عینی هستی و وجوب وجود، تقریر شده و دارای مصداق خارجی است؛ و معیارصدق آن، مطابقت با واقع است.این دو برهان، هم دارای وجوه اشتراک و هموجوه افتراق هستند. مهمترین شباهت آنها در مبنا قرار دادن مفهوم کمال وجود است؛ یعنی هر دوی آنها، خدا را وجود کامل و دارای همه‌ی کمالات وجودی می دانند. همچنین، در هر دو برهان، سعی شده است با تکیه بر کوتاه‌ترین مبادی و بهره جستن از قضایای بدیهی اولی و مقدمات عقلی، برهانی بدیهی‌الانتاج ارائه شود که بدان، نه تنها وجود خداوند، بلکه تمامی صفات او نیز قابل اثبات باشند. مهمترین وجوه افتراق آنها نیز عبارتند از: 1- ضرورت اثبات شده در برهان وجودی، ضرورت ذاتیه است؛ یعنی مادامی که ذات موضوع در ذهن باشد، حکم به ضرورت وجود آن می‌کنیم؛ ولی ضرورت در برهان صدیقین، ضرورت ازلیه است که حتی از فرض عدم موضوع، باز وجود آن لازم می‌آید. 2- ضرورت در برهان وجودی، به حمل اولی است. پس به حمل شایع، خدا ممکن‌الوجود است؛ ولی در برهان صدیقین، به حمل شایع است. 3- برهان وجودی دکارت، برهانی ذهنی است و جنبه‌ی «سوبژکتیو»دارد. اما برهان صدیقین صدرا، از جنبه‌ی عینی و «ابژکتیو»برخوردار است.

از مجموع نیایش های امام سجاد(ع) به دست می آید امام در نیایش های خود علاوه بر ارتباط قلبی و عاطفی با خداوند در راستای امر هدایت و معرفت افزایی امت اسلامی از استدلال های عقلی هم در اثبات ذات خداوند و شناخت ناپذیری ذات و هم توصیف حق تعالی به گونه ای که خواننده از گرفتاری و تشبیه در امان بماند استفاده کرده است . اگرچه کتاب صحیفه ی سجادیه کتابی فلسفی نیست اما از لابه لای مناجات های امام می توان شواهدی بر براهین فلسفی و عقلی در مباحث خداشناسی مانند شناخت پذیری ذات خدابراهین اثبات خدا مانند برهان حدوث و قدم و برهان صدیقین و تقسیم پذیری صفات الهی به صفات ذات و صفات فعل و عینیت صفات ذات یا صفات فعل به دست آورد و این کتاب ارزشمند را پشتیوانی برای مباحث عقلانی خداشناسی قرارداد.

در بحث قدرت خداوند از دیدگاه قرآن کریم، به این عناوین پرداخته ایم:1- خداوند قادر است به این معنا که هرگاه بخواهد کاری را انجام دهد انجام می دهد و هر گاه نخواهد انجام نمی دهد. این صفت همچون دیگر صفات جمال خداوند، تنها نواقص را از او نفی نمی کند، بلکه معنائی ایجابی در حد کمال را برای او توصیف می نماید. 2- در تعیین قدرت خداوند، گفتیم اولا مالکیت خداوند بر آسمانها و زمین، به خاطر قدرت مطلق اوست. ثانیا از پذیرفتن قدرت مطلق خداوند، توحید در خالقیت نیز ناشی می شود و در غیراین صورت، قدرت مطلق او نقض خواهد شد. سوم آنکه الفاظی که بیانگر صفات خداوند هستند نمی توانند کنه آن صفت و حقیقت آن را بیان کنند. چهارم: اینکه دوام فیض خداوند، که بارها در قرآن کریم، معلق به مشیت او شده است، به دلیل قدرت علی الاطلاق خداوند است. 3- در مبحث عموم قدرت خداوند نیز اشاره شد که: الف) قدرت نیز چون دیگر اسمای حسنای الهی، در انحصار و مختص به اوست و قدرت دیگران تبعی و عرضی می باشد ب) عمومیت قدرت خداوند به حدی است که او بین ما و خودمان فاصله شده است. ج) اول و آخر و ظاهر و باطن بودن خداوند، لازمه قدرت مطلق اوست، پس این چهارم اسم، از فروع اسم قدیرند. د) قدرت خداوند به همه اشیا به طور مساوی تعلق می گیرد و سختی و آسانی و قرب و بعدی برای او وجود ندارد.

ذات حق در مقام احدیت و احدیت برخود تجلی نمود و خود را در صورت اسماء و صفات نمایان ساخت. این اسماء و صفات تعین هایی در علم حق دارند که اعیان ثابته نامیده می شوند. اشاعره صفات حق را زائد بر ذات او می دانند، اما فلاسفه و اهل تحقیق، صفات حق را عین ذات او می دانند. صفات مبادی اسماء هستند. اگر ذات حق را با صفتی از صفات متصف کنیم، آن ذات را با توجه به آن اتصاف اسم می نامند. تعداد اسماء و صفات حق را نود و نه اسم ذکر کرده اند که این اسماء توقیفی است یعنی کسی حق افزودن بر آنها را ندارد. اسماء و صفات الهی را به طرق گوناگون تقسیم می کنند و از جمله تقسیم آنها به صفات جمال و جلال است. از دیدگاه اهل عرفان صفاتی که متعلق به لطف و رحمت حق هستند صفات جمال و صفاتی که قهر و انتقام الهی را در بر می گیرند صفات جلال اند. اما در باطن هر صفت جمال، جلالی مستور است و درون هر صفت جلال را جمالی آراسته است. مثنوی مولانا جلال الدین بلخی مملو از اسماء و صفات الهی است. در این میان صفات جمال مولانا را بیشتر تحت تاثیر خود قرار داده اند. تا جایی که مثنوی را می توان کتاب لطف و رحمت نامید. دیدگاه خوش بینانه مولانا نسبت به عالم سبب گردیده که او صفات جلال را نیز از دیدگاه جمال بنگرد. در این رساله بیست و چهار صفت، از صفات جمال الهی در مثنوی مورد بحث قرار گرفته است.