مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

دکتر همایون همتی در جمع طلاب و دانشجویان به مناسبت نیمه شعبان در سخنرانی‌ای که به صورت مجازی برگزار شد از آموزه مهدویت و الهیات امید سخن گفت. متن تحریر شده این سخنرانی در اختیار دین‌آنلاین گذاشته شده است.

پژوهش حاضر ترجمه و نقد کتاب مهدی‌ها و هزاره‌گراها ـ شیعیان تندرو در عراق نخستین اسلامی ـ ، نوشته آقای ویلیام إف تاکر، دانشیار گروه تاریخ دانشگاه آرکانزاس (آمریکا)، می‌باشد. وی در این نوشتار در پی اثبات یک کلان نظریه است که در هر فصل با ارائه دلائل گوناگون، موجبات اثبات و تحکیم کلان نظریه خویش را فراهم می‌آورد. به طور مختصر نظریه اصلی او را می‌توان در قالب ـ سیَّالیت مرزهای دینی و اعتقادی تشیع در دوران نخستین اسلام (دو سده نخست) که سبب ورود برخی از آموزه‌های کنونی تشیع، از جانب فرق و گروه‌های منحرف و شورشی به داخل تشیع گردید، مطرح ساخت. وی معتقد است تصویر ذهنی ما از تفکرات اسلامی، متعلق به دوره‌ای است که این گروه‌ها فعال بوده‌اند. در آن دوران که هنوز مرزهای اعتقادی تشیع تعیُّن و تشخّص نیافته بود، این گروه‌ها موفق شدند برخی از تفکرات شیعی را شکل داده و مرز آن را گسترده‌تر نمایند. به عنوان مثال، سبئیه اعتقاد به غیبت رهبر دینی را پایه گذاری کردند و کم‌کم رجعت برای شیعیان بعدی مفهوم پیدا نمود. کیسانیه پایه گذار نظریه بدا و نصب ائمه از طرف أجداد گذشته بوده‌اند. به علاوه، تحت تعالیم مختار بود که مفهوم مهدی شکل گرفت. گروه دیگر، بیانیه، اولین کسانی بودند که معتقد به انتقال قدرت پیامبری و استمرار نبوتگردیدند.مغرییه، دیگر گروه مورد مطالعه هستند که در مورد حضرت علی افراط زیادی نموده، ایشان را بالاتر از انبیاء گذشته می‌خواندند. به علاوه، معتقد به نخبه سالاری دینی بودند که این اعتقاد، سرلوحه‌ی گروه‌های تروریستی و هزاره‌گرای بعدی قرار گرفت. البته درست است که در آن زمان این گروه‌ها به عنوان گروه‌های مخالف دینی شمرده شدند، اما تفکرات ‌آ‌ن‌ها ریشه کن نشد و نقش مهمی را در تفکرات اسلامی ـ شیعی ایفا نمودند.در باب ارزیابی مطالب کتاب، پس از بازسازی استدلال اصلی نویسنده، مشخص خواهد گردید که استدلال آقای تاکر از نتیجه ایشان حمایت نمی‌کند؛ چرا که ایشان دچار مغالطه مصادره به مطلوب گردیده‌است. یعنی در تمام استدلال‌های خود مقدمه‌ای را پیش‌فرض در نظر گرفته‌ که جایگاه مناقشات بسیار زیادی می‌باشد و اساسا ادعایی باطل است. آن مقدمه این است ‌که قبل از زمان غالیان، بخشی از اعتقادات در میان شیعیان وجود نداشته است. همین سبب شده که ایشان نتیجه‌گیری نمایند که آن‌ها اعتقادات کنونی خود را تحت تاثیر تفکرات غالیانه شکل داده‌اند. لذا به عنوان نمونه به بررسی دو آموزه بدا و مهدی پرداخته و نشان دادیم که این تفکرات ریشه در منابع اصیل اسلامی دارند. سپس در پی برخی از ادعاهای نویسنده، به بررسی مفهوم مهدی در کاربردهای برگزیده مختار، عدم توجه نویسنده به آموزه خاتمیت و نقل نادرستی که در مورد جابر جعفی آورده است پرداخته شده است.

مبحث انتظـار یکی از مؤلفه‌هـای اسـاسـی فرهنگ مهدویت اسـت که علاوه بر آثار فردی و اجتمـاعی گوناگون آن در عرصه‌هـای مختلف، از نقش و جایگاه تعیـیـن کننـده ای نیز در جهت تحقق ظهـور آن موعود منجی برخوردار می بـاشد. در قرآن و روایـات اسـلامی برای مقوله انتظـار ویژگی‌هـایـی ذکـر شده اسـت، که می توانـد در سـاختن هویت اصیل انسـانی، نقش بسزایـی ایفا کنـد. ایـن مقوله بـا شاخصه‌هـای مختلف خود، تحولی عمیق در اخلاق و حالات روحی و روانی و تربیتی فرد واجتمـاعی ایجاد خواهد کـرد و بـا افزودن نیرو و توان‌منـدای در افراد، و دعوت به صبر و تحمّل در هنگام سختی‌هـا و بـا آگاهی بخش فکـری و بصیرت درونی، آیـنـدهـای درخشان و سعادت‌منـد را پیش روی همگان قرار می‌دهد. لذا در طول تاریـخ نظرات و دیدگاههـای مختلفی در بـاره انتظـار و کـارکـردهـای آن ارائه شده اسـت امـا آنچه در ایـن تحقیق مورد توجه می بـاشد بـازتعریف معنایـی مفهـوم انتظـار در دیدگاه امـام خمیـنـی(ره) و دکتر علی شریعتـی و چگونگی شکل گیری ذهنیت انقـلابی می بـاشد. نگارنـده در مدعای خویش معتقد اسـت؛‌ امـام خمیـنـی(ره) و شریعتـی بـا بـازتعریف مفهـوم انتظـار از یک انتظـار منفعل به انتظـار به مثابه مکتب اعتراض موجبـات شکل گیری ذهنیت انقـلابی را فراهم آوردنـد.

کتاب حاضر از علامه بزرگوار آیهالله سید مرتضی عسکری می‌باشد که در خصوص امامت و مهدویت در مکتب خلفا به رشته تحریر درآمده و دارای پنج فصل می‌باشد. فصل اول تعیین وصی پیامبر(ص) و امامت علی علیه‌السلام در مکتب خلفا و در فصل دوم به جانشینان دوازده‌گانه در مکتب پرداخته و در فصل سوم به معرفی امامان دوازده‌گانه بعد از رسول‌خدا(ص) در مکتب خلفا اشاره نموده و در فصل چهارم به حفظ و تبلیغ شریعت توسط اوصیای پیامبر(ص) سخن به میان آورده و در پایان با فصل پنج به اعتقاد مهدویت در مکتب خلفا بحث را به پایان می‌برد.

عقد الدرر فی اخبار المنتظر عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف به زبان عربی نوشته یوسف بن یحیی بن علی بن عبدالعزیز مقدسی شافعی سلمی از علمای قرن هفتم می‌باشد. اثر، مجموعه‌ای روایی درباره مهدی موعود عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف و خصوصیات ظاهری، باطنی و اخلاقی ایشان، نشانه‌های پیش از ظهور و دوران پس از ظهور آن حضرت است. مولف در مقدمه، فساد دوران و زمانه، یاس و نا امیدی همفکران و معاصرین از اصلاح امور، زیاد شدن فتنه‌ها و مهلکات، از بین رفتن برکت، علنی شدن گناهان و امید به اینکه حالا زمان خروج امام مهدی علیه‌السّلام است، سبب تالیف ذکر می‌کند و همچنین از انگیزه‌های دیگر نگارش از جمله نقد و رد کسانی که منکر اندیشه مهدویت و کسانی که این نظریه را مطرح نموده‌اند، مهدی علیه‌السّلام کسی جزء همان عیسی بن مریم سلام‌الله‌علیهم نیست، بیان می‌دارد.

بیان ادله وجود امام مهدی(ع) و غیبت و ظهور آن امام از دیدگاه شیعه امامیه است. در این اثر ابتدا به اثبات وجود امام مهدی(ع) پرداخته شده و پس از آن برخی از مباحث مربوط به مهدویت از دیدگاه شیعه امامیه، مورد بحث و بررسی اجمالی قرار گرفته است. به همین منظور نویسنده ابتدا به بیان کیفیت ولادت آن امام پرداخته و گزارش‌های تاریخی و روایی از ولادت ایشان را بررسی نموده است. آن گاهبه جریان غیبت صغرا و کبرای امام مهدی اشاره نموده و علل غیبت و حتمیت ظهور ایشان را بر طبق روایات بررسی نموده است. در ادامه به علایم ظهور امام مهدی و نیز وضعیت دنیا در دوران غیبت و ظهور پرداخته و نقش و برکات وجودی ایشان را در دوران غیبت تبیین نموده و برخی ادعاهای مبنی بر مهدویت را مورد نقد و بررسی قرار داده است.

کتاب «القاديانية» نوشته عامر نجار، به بررسی فرقه قاديانيه ميرزا غلام احمد قاديانی می پردازد. یکی از موضوعاتی که در طول تاریخ دستاویز بسیاری از افراد شده است، مسئله موعود باوری و ظهور منجی موعود است. کارکرد ظلم ستیزانه موعود منتظَر، برخی افراد را وسوسه کرده تا با سوء استفاده از جهل افراد، مدعی منجی بودن کنند. میرزا غلام احمد قادیانی با چنین رویکردی، حدود یک قرن پیش در هند ظهور کرد. او خود را مهدی موعود و در عین حال با استناد به برخی روایات، مسیح منتظر دانست. وی همچنین با تأویل معنای خاتم و نیز تأسیس نوع جدیدی از نبوت با عنوان نبوت ظلی، مدعی نبوت شد. سرانجام، وی با تغییر برخی احکام دین اسلام، موجبات خروج از دین خود را فراهم ساخت. از عقاید آنان می توان به مسائلی چون موارد زیر اشاره کرد: -صفات الهی، احسان الهی ظهیر در القادیانیة نسبت تجسیم و تشبیه به قادیانیه داده، آنان را جزء مجسمه می داند. -رؤیت الهی: خدا با چشم دیده نمی شود؛ چرا که ذاتا با اشیا مادی متفاوت است. -اختیار انسان: انسان در برابر اعمال خود، مختار و مسئول است، ولی دامنه این اختیار محدود و تا حدی جبر بر او حاکم است. -قرآن: قرآن مصون از تحریف است و در آن تحریفی صورت نگرفته است. -ختم نبوت؛ قرآن به شدت رد می کند که وحی با پیامبر اسلام ختم شود، بلکه خدا به سخن گفتن با بندگان برگزیده خود ادامه می دهد. -خلود در جهنم: عذاب جهنم دائمی نیست و کافرترین انسان ها پس از چندی مجازات شدن سرانجام به رستگاری می رسند. -معجزات: قرآن هیچ معجزه ای را به پیامبران نسبت نمی دهد و خبر دادن از غیب از معجزات پیامبران است. فهرست مطالب کتاب به این قرار است: مبحث اول- القادیانی و حیاته الاجتماعیه و حیاته الصحیه و النفسیه و الخلقیه. مبحث دوم- صله القادیانیه بالاستعمار الانجلیزی. مبحث سوم- حرکه القادیانیه و المراحل الفکریه للقادیانی. مبحث چهارم- الرد علی القادیانیه فی زعمهم عدم انقطاع النبوه. مبحث پنجم- اسس مبادی القادیانیه. مبحث ششم- القادیانیون بعد هلاک المرزا.

اهمیت و جایگاه انتظار موجب شده تا در روایات از آن به برترین اعمال امت، بافضیلت‌ترین و بهترین عبادات و برترین جهاد امت، یاد شود. همراهی انتظار با لفظ «فرج» در این روایات بیانگر آن است‌که در انتظار و چشم به راه بودن به فرج و گشایش، نگاه جامعه و سمت و سوی آن به تحول و دگرگونی مثبت با ایجاد بینش‌ها و نگرش‌های صحیح است‌که سعادت و فرج و گشایش را برای مردم در پی خواهد داشت؛ و موجب آمادگی جامعه در زوایا و حوزه‌های مختلف اعتقادی و فکری، اخلاقی و تربیتی، و فرهنگی و اجتماعی، و سیاسی می‌شود. «طرح کلی» بیانگر پایه‌ها و بنیان‌ها و زیرساخت‌هایی است‌که چیزی بر آن استوار باشد و بدان تکیه داشته باشد و به‌واسطه تنوع موضوعاتش متنوع خواهد بود. مانند طرح فطری، طرح عقلی، طرح نقلی و... بررسی طرح کلی مهدویت و انتظار در منظومه فکری اندیشمندان اسلامی موجب می‌شود تا با الهام از آن افکار، جامعه منتظِر خود را برای ایجاد و تحقق جامعه موعود و آرمانی اسلامی که در اندیشه اسلامی از آن به حکومت جهانی امام مهدی7 یاد می‌شود؛ آماده نماید. در نتیجه با شناخت آثار و ابعاد مختلف باور به مهدویت می‌توان در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای آینده جامعه اسلامی به منظور احیای تمدن اسلامی از آن کمک گرفت. در نوشته پیش‌رو «طرح کلی فطری و عقلی انتظار در منظومه فکری حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای(مدظله)» مورد بررسی قرار گرفته و به این سؤال که «مهم‌ترین طرح کلی فطری و عقلی انتظار از منظر حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای(مدظله) کدامند؟ پاسخ داده شده است. برای تبیین پاسخ این پرسش به آثار مکتوب و منقول معظم‌له مراجعه گردیده و از روش توصیفی و تحلیلی بهره گرفته شده است. از مهم‌ترین نوآوری‌های این تحقیق، استخراج طرح کلی فطری و عقلی انتظار براساس منظومه فکری حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای(مدظله) است.