مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

نگارنده در این رساله برآن است ، ایده موعود گرایی را در مکاتب شیخیه ، بابیه و بهائیه بررسی کند و رابطه و نسبت آنرا با ایده موعود گرایی در تشیع اثنی عشری باز نماید . با چنین رویکردی و در جهت فراهم آوردن امکانات پژوهشی برای پاسخ گفتن به چرائی و چگونگی عوامل موثر در شکل گیری تحول و تطور اندیشه موعود گرایی ضمن برکشیدن عناصر اصلی موعود گرایی تشیع اثنی عشری از طریق رجوع به منابع دینی و کلامی سه مکتب فوق به استخراج و تحلیل عناصر موعود گرایی پرداخته چرایی این تحول را در زمینه و عوامل چهار گانه دینی ، فلسفی ، تاریخی و ساختاری مورد بررسی قرار دهد و بیان نماید که اندیشه موعودگرایی تشیع اثنی در مکاتب شیخیه ، بابیه و بهائیه تحت تاثیر چالشهای برآمد میان علمای اخباری و اصولی ، آراء حکمت اشراق و زیر ساختهای سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی عصر قاجاریه دچار تحول و تطور گردید .

البابيون و البهائيون، نوشته همایون همتی، کتابی است به زبان عربی درباره بابیت و بهائیت. نویسنده، در این کتاب با نگاه انتقادی احکام این فرقه‌ها را بیان می‌کند. ساختار: کتاب، با مقدمه مؤلف آغاز گردیده و مطالب اصلی در ذیل عناوین متعدد و متنوع بیان شده است. منابع مورد استفاده نویسنده عبارتند از: قرآن کریم، شیعه در اسلام سید محمدحسین طباطبایی، هدایت در قرآن عبدالله جوادی آملی، تاریخ یعقوبی، مهدی موعود علی دوانی، ارمغان استعمار سید محمد محمدی اشتهاردی، بهائیت چه می‌گوید جواد تهرانی، محاکمه و بررسی، تفسیر نمونه و کتاب‌های درجه اول خود بابیان و بهائیان، مانند: المبین، البیان، الأقدس و... گزارش محتوا: نویسنده در مقدمه، بهائیت را اساسا جزء شرایع دینی به حساب نمی‌آورد؛ زیرا صدور احکام مخالف عقل و وجدان از شریعت‌های آسمانی محال است. او حتی بهائیت را از فرقه‌های صوفی نیز نمی‌داند؛ زیرا بزرگان این مرام ساختگی به‌خاطر اهداف سیاسی در آغوش قوای استعماری جا خوش کرده‌اند و این با ذات حقیقت‌جوی عرفان ناسازگار است. همایون همتی می‌نویسد: سعی من این است که تحلیل برخی مارکسیست‌ها (بر اساس تحلیل‌های دیالکتیکی و ماتریالیسم تاریخی) مبنی بر ظهور بهائیت به‌عنوان تحولی اجتماعی و دینی انقلابی را از ذهن عوام الناس خارج کنم. وی در این کتاب اجمالا بهائیت را نقد کرده، ولی بحث تفصیلی از معایب و مشکلات بهائیان را به فرصتی دیگر موکول می‌کند. مصنف، ضمن بیان اینکه زندگی انسانی به حیات مادی او منحصر نمی‌شود، تعریفی از دین ارائه می‌دهد و ضمن اشاره به این نکته که انسان محتاج هدایت است، وجود دین و هدایت دینی را برای او امری لازم و ضروری می‌شمارد. او هدایت را به دو نوع ثابت و سیال تقسیم می‌کند و از ضرورت وجود هدایت تشریعی برای وی سخن می‌گوید و متذکر می‌شود که همواره در کنار ادیان آسمانی، ادیانی ساختگی و دروغین پدید آمده‌اند. از جمله مدعیان دروغین نبوت در صدر اسلام، اسود عنسی، طلیحة بن خویلد، سجاح و مسیلمه بوده‌اند. نویسنده به بیان اجمالی مسائل تاریخی‌ مربوطه و معرفی شخصیت هریک از این اشخاص در ضمن چند صفحه می‌پردازد؛ که البته معرفی مسیلمة بن ثمامه، مشروح‌تر از بقیه است و نامه او به پیامبر(ص) مبنی بر مشارکتش با ایشان در نبوت و پاسخ پیامبر اکرم(ص) به او هم در این قسمت ذکر شده است. نویسنده از افرادی که در سودان، مراکش و لیبی به‌دروغ ادعای مهدویت کردند و نیز مدعیانی که به‌دروغ خود را نایب و باب مخصوص حضرت مهدی(عج) خواندند، همچون: محمدعلی شلمغانی، شریعی، نمیری و بلالی نام می‌برد. و از علی‌محمد شیرازی معروف به سید باب، به‌عنوان خبیث‌ترین این اشخاص که پس از ادعای بابیت، ادعای مهدویت و سپس نبوت کرد و به این حد رضایت نداده، مدعی الوهیت شد یاد می‌کند. ادامه مطالب کتاب درباره معرفی میرزا علی‌محمد باب، نگاهی به برخی ادعاهای او، بهاء‌الله، مبانی عقیدتی بهائیت و تشریح و اشکال به مبانی عقیدتی و عملی آنهاست. نویسنده در معرفی میرزا علی‌محمد باب، از وضعیت سیاسی آن زمان، زندگی او در تجارت‌خانه دایی‌اش در بوشهر، شاگردی سید کاظم رشتی که بزرگ شیخیان و خود، شاگرد شیخ علی احسایی بود و ریاضت‌های باب در آن زمان سخن می‌گوید. همچنین ذکر می‌کند که سفارت روسیه در تهران در دوره قاجار، با باب برای به قدرت رساندن او دست داشت. همچنین از زرین‌تاج، دختر ملا صالح برغانی قزوینی که بابیون به او لقب طاهره و قرة‌العین داده بودند، به‌عنوان یکی از شخصیت‌های مؤثر و زبان‌آور نام می‌برد که کشف حجاب کرد و قائل به انقضای حکم حجاب شد. استعفای باب از امام زمانی در پی زندانی شدن او در قلعه جهریق، اختلاف میرزا حسین‌علی نوری و میرزا یحیی معروف به صبح ازل بر سر جانشینی باب پس از مرگ علی‌محمد شیرازی، تبعید آنها به قبرس و عکا، اختلاف میان بابیان (که گروهی خود را بابی و گروهی ازلی خواندند) و جانشینی عباس افندی از میرزا حسین‌علی نوری پس از مرگ وی، از دیگر مباحثی است که نویسنده از آنها یاد می‌کند. مؤلف در ادامه، به مواردی از بی‌سوادی‌های بهاء‌الله اشاره می‌کند و متعجبانه می‌پرسد: چنین موجودی چگونه می‌تواند خدا باشد. وی با استناد به مطالب کتاب‌های خودِ بابیان و بهائیان، اعتقادات آنان را به نقد می‌کشد. او می‌نویسد: خداوند در نگاه باب و بهاء موجودی است موهوم، خیالی و مخلوقی محدود و ضعیف که حتی گاهی زندانی می‌شود. باب و بهاء می‌پندارند خودشان خدا هستند. وی می‌نویسد: باب در ادعای نبوتش کتابی آورد که اسم آن «البيان» است. او نتوانست آن را تکمیل کند و این کار را به عهده یحیی (صبح ازل) گذاشت. اما پس از وی، بهاء‌الله ادعای نبوت نمود، بی‌آنکه به وصیت سلف خویش (باب) اعتنایی نماید. وی علیه برادر خویش (یحیی) جنگید و سرانجام او را مسموم کرد و به قتل رساند. مؤلف در ذیل عنوانی دیگر از خاتمیت پیامبر(ص) سخن می‌گوید و برای اثبات این مدعا از قرآن و روایات کمک می‌گیرد. درباره مسئله مهدویت می‌نویسد: به‌خاطر بیان تمام مسائل مربوط به امام زمان(ع) در روایات اسلامی و عدم تطبیق این اوصاف بر مؤسسان بابیت و بهائیت، آنها ادعای مهدویت نوعیه کرده، مهدویت شخصیه را منکر شدند یا خود را باب آن حضرت خواندند و روایات و آیات مربوط به مهدویت را تحریف کردند. میرزا علی‌محمد باب و میرزا حسین‌علی بهاء، قیامت به معنی مذکور در ادیان را قبول نداشتند. باب می‌گفت: با آمدن من قیامت اسلام برپا می‌شود و با مرگم پایان می‌پذیرد و حسین‌علی بهاء می‌گفت: قیامت اسلام با مرگ علی‌محمد باب پایان پذیرفت و قیامت بیان با ظهور من يظهره الله (یعنی خود بهاء) آغاز شد. مؤلف، سایر تعلیمات بهائیان مانند، عدم جواز ذکر نزد مردم، وجوب تعویض وسایل خانه در هر نوزده سال، حرمت نشستن بر منبر و تقیه، جواز گوش دادن به غنا، طهارت منی و هر چیزی جز کسانی که به باب معتقد نیستند، جواز ربا و استمنا و... را مغایر با تعلیمات اسلامی دانسته و به نقد می‌کشد.

کتاب با گرایش جانبدارانه و مدافعانه توسط تعدادی از بهائیان و بدون ذکر نام مولفین تالیف گردیده، و در پی اسطوره سازی از قرة العین برای خواننده عرب است. به عنوان مثال به الحیاة مراجعه کنید: http://www.alhayat.com/details/579732

ادوارد گرانویل براون ‎Edward Granville Browne ‏(۷ فوریهٔ ۱۸۶۲-۱۹۲۶) متولد استوتز هیل، گلاسترشر انگلستان، خاورشناس و ایران‌شناس مشهور بریتانیایی بود. او کتاب‌های زیادی در زمینهٔ تاریخ و ادبیات نگاشته‌است. نقش براون در اندیشه‌های مذهبی و فرقه‌های دینی: براون به موضوعات دینی و اجتماعی و جریان‌های فکری و اعتقادی توجه خاص داشت، و از همان آغاز مطالعات ایرانی و اسلامی خود، چندین مقاله دربارهٔ باطنیه، حروفیه و شیخیه در جراید علمی اروپا منتشر ساخت. از اواسط قرن نوزدهم درگیری فرقه‌های بابیه و بهائیه و ازلیّه با یکدیگر از یک سو با حکومت مرکزی و مراجع دینی و اکثریت جامعه از سوی دیگر، به صورت جریانی گسترده و پرآشوب درآمده و فضای فکری و سیاسی ایران را فراگرفته بود. کتاب معروف ادیان و فلسفه‌ها و آسیای مرکزی نوشته آرتور دو گوبینو باعث جلب توجه براون به این موضوع شد. براون طی چند سفر به استانبول و قبرس و فلسطین، و ملاقات با سران بابیه و بهائیه، چون میرزا یحیی صبح ازل و میرزا حسینعلی معروف به بهاءالله و برخی دیگر از منتسبان به این فرقه‌ها، به گردآوری و نشر نوشته‌های آنان پرداخت. در سال ۱۹۱۰ براون کتاب نقطةالکاف میرزا جانی کاشانی را که نسخه منحصربه‌فرد آن در کتابخانه ملی پاریس به دست او افتاده بود، با مقدمه‌ای به نفع ازلی‌ها و به زیان بهایی‌ها انتشار داد. او معروف‌ترین شرق‌شناس انگلیسی بود که بسیاری از کتب و مقالاتش را در مورد مذهب بابی و بهایی نوشته‌است. محمد عبدالله آل آهاری در مقدمه کتاب فراخوان کامل به بهشت بیان می‌نویسد: گر چه او متمایل به سمت ازلی‌ها شده بود، بسیاری از بهائیان (از جمله موژان مؤمن) اظهار داشتند که او بسیاری از ثبت‌های تاریخ را که ممکن بود گم و نابود شوند را حفظ کرد. مصاحبه‌های او با بهاء و صبح ازل در بین ارزش‌های دست اول غرب در مورد این رهبران نخستین بابی (بعداً بیانی نامیده شدند) و بهایی، قرار گرفته‌است. نوشته‌های او بسیاری از نویسنده‌های موضوعات بابی، ازلی و بهائی مثل آگوست استنسترندز را تحت تأثیر قرار داده‌است. او همچنین کتاب نقطةالکاف را در حمایت از موقعیت ازلی ترجمه کرد.

میرزا یحیی نوری معروف به صبح ازل، وحید و ثمره در سال ۱۲۴۷ قمری مطابق ۱۸۳۱میلادی در تهران محله عرب‌ها چشم به جهان گشود. مادرش هنگام تولد وی درگذشت و پرستاری از این طفل از همان بدو ولادت بنابر دستور پدر به خدیجه خانم مادر میرزا حسینعلی نوری محول گردید. او فرزند میرزا بزرگ نوری بود و در جوانی بابی شد. پس از قتل سیدعلی محمد باب و سؤقصد به ناصرالدین شاه به بغداد رفت. او بنابر وصیت سیدعلی محمد باب جانشین و رهبری آیین بیانی را برعهده داشت و به همین دلیل پیروان وی ازلی نامیده می‌شوند. دولت عثمانی او را در ششم جمادی‌الاول ۱۲۸۵ قمری مطابق ۴ شهریور ۱۲۴۷ شمسی و ۲۵ اوت ۱۸۶۸ میلادی به جزیره قبرس تبعید کرد و در شهر فاماغوسا در ساعت ۷ صبح دوشنبه ۱۲ جمادی‌الاول ۱۳۳۰ قمری مطابق ۲۹ آوریل ۱۹۱۲ میلادی درگذشت. برخی از بابیان به سنت موجود وفادار مانده و با پیروی از جانشین سیدعلی محمد باب، موسوم به میرزا یحیی نوری صبح ازل، ازلی یا بیانی نام می‌گیرند، تعداد اینها اکنون اندک است.

يكي از نخستين مواجهات گروه‌هاي مختلف مذهبي با جريان بابيه، رويارويي شيخيه، به‌ويژه خاندان كريم‌خانية كرمان است. رهبران اين خاندان پس از ادعاي علي‌محمد باب مبني بر جانشيني سيدكاظم رشتي و طرح دعاوي عجيب و غريبي همچون بابيت امام زمان، امامت (مهدويت)، نبوت و الوهيت، به مقابله با باب و پيروانش برخاستند و در اين زمينه رديات متعددي نوشتند. آنان با استناد به محكمات كتاب و سنت و نيز با بهره‌گيري از موارد اجماعي و ادلة عقلي، ادعاهاي باب را نقد كردند و آنها را فاقد وجاهت علمي و عقلي برشمردند. اين نوشتار پس از گزارشي مختصر از ردّيه‌نويسان طايفة كريم‌خانيه، به گزارش كرونولوجيكالي و توصيفي ـ ساختاري آنها پرداخته، محورهاي اساسي اين ردّيه‌ها را تبيين مي‌كند و براساس گزارشي ديالكتيكي واكنش بابيان را نيز بررسي مي‌كند و در آخر تحليل و جمع‌بندي نهايي را ارائه مي‌نمايد.

این کتاب در اصل ترجمه کتاب ازهاق الباطل محمد کریم خان کرمانی است که در چاپخانه سعادت کرمان چاپ شده است. البته اختلافاتی جزئی با ازهاق الباطل (عربی) دارد. وی این کتاب را به سفارش محمد شریف کرمانی اناری، امام جمعه وقت کرمان، نوشت که عرب و عجم و عوام و خواص بتوانند از آن بهره ببرند(کریم خان کرمانی، بی تا ج، ص ۲). کتاب مشتمل بر یک مقدمه و یازده فصل است. بخش عمده کتاب به ابطال ادعاهای علی محمد باب اختصاص یافته است، اما می توان مباحثی دیگر را در این کتاب مشاهده کرد. نویسنده ضمن اینکه بنای عالم را براساس حکمت خداوند می داند، ضرورت وجود مصلحانی اعم از انبیا، اولیا، حکیمان و عالمان را در هر عصر بیان کرده، به اثبات می رساند که کامل ترین عصر، عصر امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است که اداره امور را در زمان غیبت به عالمی اعلم واگذار کرده است. این همان نظریه رکن رابع در شیخیه است که محمدکریم خان کرمانی آن را تکامل بخشید(کریم خان کرمانی، بی تا الف، ص ۷۴؛ ابراهیمی، بی تا، ص ۱۳۴). او در این کتاب از شیخ احمد احسائی و سیدکاظم رشتی به تکریم یاد کرده، از شریعت اسلامی به شدت دفاع می کند و آن را همچون روح در بدن لازمه حیات انسانی برمی شمارد. محمدکریم خان کرمانی در فصل نخست کتاب خود به انتقاد شدید درباره این ادعای باب پرداخته که تألیف کتاب بیان را به شیوه قرآن و به نظم و نسق آن می دانست و این کار او را بی ادبی بزرگ به قرآن و مستلزم تکذیب قول خداوند می شمرد (کریم خان کرمانی، بی تا الف، ص ۱۳). در فصل دوم کتاب، اغلاط کتاب بیان طرح و پاسخ های باب به آنها را دور از وجاهت علمی و عقلی معرفی می کند که ارزش پاسخ گویی نخواهند داشت(همان، ص ۱۴). در فصل سوم، نویسنده پاسخ های باب به پرسش هایی که از او در مناظره ها شده است به بوته نقد می سپارد و آنها را کاملاً بی ارتباط به پرسش ها قلمداد می کند. همچنین محمدکریم خان طعنه های باب مبنی بر نفهمیدن کلامش از سوی پرسش کنندگان را بی ضابطه کردن علم، و جهل معرفی می کند(همان، ص ۱۶). در فصل چهارم، مؤلف کتاب ادعای نبوت و آوردن کتاب آسمانی و شریعت جدید از سوی علی محمدباب را نقد می کند و این اقدامات باب را مخالفت آشکار با کلام خداوند در قرآن و نیز جملات پیامبر اکرم صل الله علیه و آله می داند(همان). فصل پنجم خواندن مردم به جهاد از سوی علی محمد باب بررسی می شود و این اقدام در زمان غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف از سوی محمدکریم خان حرام بیّن خوانده می شود که تنها باید در رکاب معصوم یا نایب خاص او صورت گیرد؛ هرچند جهاد تدافعی جایز و از این حکم مستثناست. ازدیگرسو، محمدکریم خان اقدام باب به فراخوانی جهاد را باعث خونریزی های جبران ناپذیر می داند(همان، ص ۱۸). فصل ششم، به نقد خرافات مطروحه از سوی علی محمدباب پرداخته، بسیاری از آنها را به حکم بداهت عقلی و عرفی رد می کند(همان، ص ۲۰). در فصل هفتم، محمدکریم خان به استناد ادله ده گانه علی محمدباب را کافر و مفتری به خداوند و رسول برمی شمرد و او را بدعت گذار می خواند. ادله ده گانه وی عبارت اند از: ۱٫ اثبات وحی جدید؛ ۲٫ آوردن کتاب جدید؛ ۳٫ حلال کردن جهاد حرام در زمان غیبت؛ ۴٫ حرام کردن نوشتن کتاب با رنگ سیاه؛ ۵٫ ادعاهای نبوت و امامت انس و جن؛ ۶٫ قراردادن اسمش کنار اسم پیامبر و امامان علیهم السلام؛ ۷٫ ادعای نیابت خاصه؛ ۸٫ خود را واجب الاطاعه دانستن و مشرک خواندن کسانی که اطاعتش نمی کنند؛ ۹٫ ادعای الوهیت و خود را قبله و مسجود خواندن؛ ۱۰٫ افتراهای دروغین به صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف (همان، ص ۲۴-۲۵). فصل هشتم و نهم و دهم نیز درباره شناخت نجبا، نقبا و صفات آنان است که در میان مردم مخفی می باشند. ناگفته نماند که این فصول برای تبیین نظریه رکن رابع است که پیش تر بدان اشاره شد. فصل یازدهم کتاب هم در بیان تفاوت میان سحر و معجزه است. نویسنده در آغاز این فصل معجزه و سحر را تعریف و مصادیق آن را بیان می کند. وی پس از مقایسه میان ادعاهای باب با احکام و عقاید اسلامی، آنها را از مصادیق بارز سحر و جادو دانسته، استدلالات فراوانی بر ضد آنها عرضه می کند(ر.ک: همان، ص ۶۶).