مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

ثورة الحسین ظروفها الاجتماعیه و آثارها الانسانیه کتابی است درباره‌ی قیام امام حسین و آثار و نتایج آن که توسط محمد مهدی شمس الدّین نوشته شده است. کتاب حاضر که در حدود سال 1385 قمری نوشته شده، تاکنون چند بار چاپ شده و چاپ پنجم آن شامل اضافات و تحقیقاتی جدید است. نویسنده بیش از اینکه به قیام امام حسین (ع) بپردازد، به زمینه‌ها و بستر اجتماعی و آثار و نتایج آن پرداخته است. وی در هر بحث ضمن توصیف مسائل، عهده‌دار تحلیل هم شده است، ولی به ندرت توانسته است نتیجه‌گیری و نظریه‌پردازی کند. با وجود این، در مقدمهٔ چاپ چهارم اشاره شده است که بسیاری از دانشوران و روشنفکران گفته‌اند: «این کتاب، علی الاطلاق، بهترین اثری است که دربارهٔ قیام امام حسین نوشته شده است» (ص 5). مطالب کتاب در سه فصل گنجانده شده است: «بستر سیاسی و اجتماعی»، «موجبات و انگیزه‌های قیام»، «آثار قیام در حیات جامعهٔ اسلامی». فصل دوم (ص 131-191)، که کوتاه‌تر است، دربارهٔ قیام امام، و فصل اول و سوم دربارهٔ زمینه‌ها و آثار آن است. در فصل اول، ضمن اشاره به تشکیل سقیفه، روش عمر در تقسیم بیت‌المال و شورای او براى انتخاب خلیفه، این سه موضوع از موجبات پیدایی تحولات در دورهٔ عثمان دانسته شده است. آن‌گاه به سیاست‌های عثمان و معاویه پرداخته و موضع امیرالمؤمنین علی (ع) در این دوره بررسی شده است. نویسنده نتوانسته است پیوند این رویدادها را با قیام امام حسین، چنانکه باید، نشان دهد. در فصل دوم، وضع جامعه در زمان معاویه بررسی شده و از روش امام حسین در برابر معاویه، علل عدم قیام او در آن دوره، شخصیت یزید، موضع امام در برابر او و انگیزه‌های قیام آن حضرت سخن رفته است. سومین فصل کتاب، که روشن‌ترین فصل است، به آثار و نتایج قیام امام اختصاص دارد. در این فصل به چهار نتیجهٔ قیام امام پرداخته شده است: 1. قطع نفوذ دینی امویان که به حکومت خود رنگ دینی می‌زدند؛ 2. گسترش احساس گناه در وجود همگان که منجر به انتقاد از خود شد؛ 3. آفرینش ارزش‌های اخلاقی جدید؛ 4.برانگیختن روح پیکار برای استقرار جامعه‌ای بر پایه‌های جدید. در پایان این بحث گزارشی از قیام‌های پس از شهادت امام که پیامد قیام و شهادت آن حضرت بود، ارائه شده است.

أللُّهوف عَلى قَتْلَى الطُّفوف یا ألمَلْهوف عَلی قَتْلَی الطُّفوف مشهور به لُهوف، کتابی در بیان مصائب واقعه کربلا و شهادت امام حسین(ع) نوشتۀ سید بن طاووس (متوفای ۶۶۴ق). این کتاب از مقتل‌نگاری‌های مشهور شیعیان است. نویسنده، کتاب را برای مسافران عتبات و زائران امام حسین(ع) و به صورت مختصر نوشته و به همین سبب، سلسله اسناد روایات را حذف و تنها آخرین راوی یا منبع روایت را ذکر کرده است. این کتاب با نام‌های مختلف آمده و تمام آن به اختلاف نسخه‌ها و خود مؤلف بازمی‌گردد، زیرا مؤلّف برای کتب خود اسامی گوناگون، یا نامی واحد را با تغییر برگزیده است. اسامی کتاب حاضر آن‌گونه که در خطی‌ها و منابع آمده به این شرح است: - اللُّهوف عَلی قَتَلی الطّفوف - المَلهوف عَلی قَتلَی الطّفوف - المَلهوف عَلی قتل الطفوف - اللُهوف فی قتلی الطفوف - المَلهوف عَلی أهل الطفوف - المَسالک فی مَقتَل الحُسَین علیه‌السّلام: بر این اساس که ابن طاووس در مقدمه‌اش می‌گوید: و آن را بر سه مسلک وضع کردم. آقا بزرگ طهرانی در الذریعة، اللهوف علی قتلی الطفوف را مشهورتر از دیگر اسامی ذکر می‌کند. مؤلف با هدف بیان مختصرِ واقعه عاشورا، احادیث را طوری کنار هم چیده که یک جریان منسجم را تشکیل دهد و از ذکر روایات تکراری و روایات متفرق اجتناب کرده تا خواننده کتاب را بیشتر در جریان رویدادی تاریخی قرار دهد و نه نقل روایات. کتاب لهوف دارای عناوین زیر است: - مقدمه: شامل مطالبی در عظمت واقعه عاشورا و مقام امام حسین(ع) و ارزش گریه و عزاداری بر آن حضرت، - مسلک اول: پیرامون مسائل قبل از شروع واقعه عاشورا که از ولادت امام تا وقایع روز عاشورا را شامل می‌شود. - مسلک دوم: شامل وقایع روز عاشورا تا شهادت امام (ع)، - مسلک سوم: وقایع بعد از شهادت امام از فرستادن سرِ شهدا به کوفه شروع شده و اسارت اهل بیت تا برگشت آنان به مدینه.

ألدُّرُّ النَّظيم فى مَناقِب الأئمةِ اللَّهاميم نوشته یوسف بن حاتم شامی (متوفای ۶۶۴ق) عالم شیعی قرن هفتم هجری است. این کتاب به زندگی چهارده معصوم اختصاص دارد. «لَهاميم» جمع لُهموم به معنای شخص شریف و بزرگ است. مؤلف با آنکه نام کتابش را مناقب ائمه گذاشته، از چهارده معصوم سخن گفته و بخش اعظم کتاب را به زندگانی رسول خدا (ص) پرداخته است. این کتاب از دو جزء و پانزده باب تشکیل‌شده و در هر باب، چند فصل قرار داده است. مؤلف در فصل‌ها به عناوین زیر پرداخته است: ولادت، نسب، صفات، بعضی اخبار (گزارش‌هایی عام از زندگی امام)، مناقب، معجزات، سخنان، وفات و فرزندان. این اثر که بر اساس نسخه‌ی موجود در کتابخانه همدان احیاء شده، بدون هیچ مقدمه‌ای از مؤلف، از مبحث بشارت به تولد پیامبر (ص) آغاز می‌شود؛ بنابراین از گفتار نویسنده در مقدمه و مباحثی همچون انگیزه تألیف یا ذکر منابع که در مقدمه بیان می‌شود، اطلاعی نیست. البته در متن، گاهی به منابع اشاره رفته و سلسله اسناد مؤلف نیز می‌تواند به منابع کتاب رهنمون شود. مؤلف در این کتاب از منابع شیعه و سنی بهره برده؛ گاه از کتاب نقل کرده و گاه مطالبی را از قول دانشمندان نقل کرده است. او از آثار متعددی همچون ارشاد مفید، احادیث الهجرة، مناقب خوارزمی، احیاء العلوم غزالی، الاربعین فخر رازی، امالی سمعانی و از کسانی چون سلیم بن قیس، طبری، زبیر بن بکار، محمد بن اسحاق، مسعودی و قاضی عبدالجبار یاد کرده است.

الحیاة السیاسیة للامام الحسن علیه‌السلام کتابی به زبان عربی اثر سید جعفر مرتضی عاملی که در سه فصل، زندگانی سیاسی امام حسن(ع) را در دوره رسول خدا و خلفای سه‌گانه بررسی کرده است. جعفر مرتضی عاملی در این کتاب به زندگی سیاسی امام حسن مجتبی (ع) پرداخته و آن را در سه فصل عرضه کرده است: - زندگی سیاسی امام مجتبی در عهد رسول خدا(ص) - زندگی سیاسی امام مجتبی در عهد عمر و ابوبکر - زندگی سیاسی امام مجتبی در عهد عثمان بنابراین و بر اساس عنوان کتاب که «حیات سیاسی» نام دارد، مؤلف جز در صفحاتی گذرا به احوال شخصی و مناقب امام حسن نپرداخته و تنها درباره موضوع مباهله تفصیل داده است. مؤلف در فصل دوم به مباحثی چون اذان بلال به درخواست حسنین بعد از مادرشان و حضور امام حسن (ع) در شورای عمر پرداخته که در آثار مشابه کمتر به آن توجه شده است. در فصل سوم به مباحثی چون عدم حضور امام در فتوحات و تردید در مجروح شدن آن حضرت هنگام محاصره عثمان و رد اتهام عثمانی بودن آن حضرت می‌پردازد. این کتاب از دو جهت اهمیتِ ویژه دارد: - در این تألیف، نویسنده با دیدی محققانه به تجزیه و تحلیل وقایعی همت گمارده است که به طور مستقیم یا غیر مستقیم با زندگانی امام حسن (ع) ارتباط دارد و در مواردی آن حضرت نقش فعالی در تکوین آن بر عهده داشته است، مثل داستان مباهله و بیعت رضوان. - بر خلاف تاریخ نگاران و سیره نویسان، به نقل حوادث و تاریخچه زندگانی امام حسن مجتبی (ع) نپرداخته، بلکه زندگانی سیاسی آن جناب را به طور دقیق تجزیه و تحلیل کرده است.

اَلْحَیاةُ السّیاسیّة لِلْاِمامِ الرّضا علیه‌السلام کتابی تاریخی-تحلیلی که به دنبال ارائه تحلیلی دقیق درباره زندگی سیاسی امام رضا(ع) و مسئله ولایتعهدی به زبان عربی تالیف سید جعفر مرتضی عاملی. مؤلف در پیشگفتار و مقدمه چاپ دوم، هدف از نوشتن این کتاب را پاسخ به برخی سطحی‌نگران (در زمان تالیف کتاب)‌ به زندگی امام رضا(ع) در مسئله ولایتعهدی بیان می‌کند. وی بر این باور است که تاریخ‌های موجود، تحت تاثیر فرمانرویان یا دیگر شرایط سیاسی و مذهبی از مسیر اصلی خود منحرف شده و حوادث آنگونه که باید، بازگو نشده‌ و بسیار از وقایع سرنوشت ساز مورد کتمان و غفلت قرار گرفته‌اند. از جمله این حوادث ماجرای بیعت‌گیری مامون عباسی برای امام رضا(ع) است. وی در این کتاب به دنبال کشف اسباب حقیقی و واقعیت‌های موجود در این زمینه است. این کتاب در چهار بخش نوشته شده است: - بخش اول: مُمَهِّدات (زمینه‌ها) نویسنده در این بخش به بررسی تاریخ تأسیس حکومت عباسی، شیوه‌های حکومتی و تهدیدات پیش روی آنان می‌پردازد و در ادامه نگاهی به رابطه و مواضع متقابل عباسیان با علویان و همچنین رابطه آنان با مردم می‌اندازد. - بخش دوم: ظروف البیعة و اسبابها (شرایط و علل بیعت) مؤلف در ادامه به معرفی شخصیت، نسب، جایگاه علمی و میزان مقبولیت اجتماعی امام رضا(ع) و مأمون می‌پردازد و سپس به شرایط و اوضاع آن روز حکومت و مجموعه شرایط سیاسی، مذهبی و اجتماعی (که خود به نوعی، زمینه‌ساز این ماجرا بودند، پرداخته و در پایان این بخش دیدگاه‌ها و تحلیل‌های مختلفی پیرامون موضوع مطرح می‌سازد. - بخش سوم: اضواء علی الموقف (پرتوافکنی بر اوضاع) در این بخش مؤلف در صدد دست‌یافتن به حقیقت و واقعیت در مسئله پیشنهاد خلافت و ولایتعهدی به امام رضا(ع) از سوی مأمون است. وی اولاً بر این نکته تأکید می‌کند که در منابع تاریخی، اجماع است که مأمون در ابتدای امر خلافت را به امام پیشنهاد داد ولی امام نپذیرفت و سرانجام پس از تهدید و با اکراه، ولایتعهدی را پذیرفت. نویسنده در ادامه این پرسش‌ها را مطرح می‌سازد که مأمون در واگذاری خلافت تا چه میزان صداقت و جدیت داشت؟ موضع‌گیری امام در مقابل شرایط پیش‌آمده و ترفندهای مأمون چه بود؟ وی در طول بحث یازده موضع را به امام نسبت می‌دهد که خلاف انتظار مأمون بود و به همه برنامه و ترفندهای مأمون نتیجه عکس داد. - بخش چهارم: من خلال الاحداث (از لابلای حوادث) در این بخش مؤلف برخی اقدامات مأمون را به عنوان نقشه‌ای برای رسیدن به هدفی خاص ترسیم کرده و آنها را سوال گونه نقد می‌کند. در ادامه نیز اقوال و ابهامات پیرامون وفات و شهادت امام رضا(ع) را نقد و بررسی نموده و در نهایت به عنوان ضمیمه، تعدادی از اسناد تاریخی مانند نامه فضل بن سهل به امام، سند ولیعهدی، نامه مأمون به عباسیان، نامه عبدالله بن موسی به مأمون، نامه سفیان به هارون و قصیده امیر ابوفراس حمدانی به عبدالله بن موسی را به همراه سند آنها ذکر می‌کند.

الحسين(ع)؛ سماته و سیرته نوشته سید محمدرضا حسینی جلالی است. نویسنده در این اثر دستاوردهاى سیر و سلوک عالمانه و نظاره محقّقانه و محدّثانه خویش را در گزارش‌هایى که «ابن عساکر» شامى (499-571ق) در کتاب «تاریخ دمشق» از سیره حسینى(ع) به دست می‌‏دهد، در این کتاب به شیوایى و رسایى بازگو کرده است. کتاب، مشتمل مقدمه نویسنده و چهار باب است. در باب اول ویژگی‌ها و صفات آن حضرت و در سه باب دیگر سیره آن بزرگوار، پیش از کربلا، در کربلا و پس از آن بررسی شده است. نویسنده، تألیف این اثر را برای خلاصی خواننده از اسانید مشقت‌آور کتاب دانسته است: «تاریخ دمشق - مانند دیگر نگارش‌هاى کهن - بر اسلوب اسناد متکى است؛ اسانید فراوانى می‌آورد و به برشمردن و تکرار آنها مى‏‌پردازد. این امر در پهنه نقد و ارزیابى تراث اهمیت و ضرورت ویژه‏‌اى دارد، لیک مراجعه و استفاده از آن را جز براى عالمان و متخصصان، مشقت‏‌آور مى‌‏کند؛ زیرا چنین اسلوب تراثی‌اى را ثقیل می‌یابند و ازاین‌رو، نه چنین کتاب‌هایى را تهیه می‌‏کنند و نه تن به مطالعه و بهره‏ورى از آن می‌‏دهند. بر من گران آمد که این کتاب و ثروت حدیثى و علمى مندرج در آن، از دست و دسترس بیشترینه‏ دوستداران معرفت به‌دور باشد...؛ ازاین‌رو، به استخراج احادیث از این کتاب کلان دست یازیدم و آنها را به شکلى تنظیم نمودم که عموم خوانندگان را خوش افتد». البته روش نویسنده به‌گونه‌ای نیست که تنها نص روایت باقی بماند و قرائنی که در فهم روایت راه‌گشاست حذف شود: «براى سهولت بیشتر و افزایش رغبت خواننده در پیگیرى مطالب، هر حدیث را در چارچوبى معین قرار دادم که ابعاد مورد نظر - و حتى غیر مورد نظر - در ماحصل حدیث را که فهم نص از جنبه‏‌هاى لغوى، تاریخى، عقیدتى و روش‏شناختى باز، بسته بدان است، روشن سازد و از این رهگذر، نص، جامد و مبهم و به‌دور از قرائن حالیه یا مقالیه، برجاى نماند؛ قرائنى که در فضاى صدور نص یا فضاهاى دیگر، موجود بوده و با نص و مدلول آن پیوندى استوار دارند؛ ازین‌رو، یادکردشان براى توضیح و فهم نص لازم است». پس از مقدمه نویسنده، شرح حال ابن عساکر به نقل از «سير أعلام النبلاء»، البته به‌اختصار در یک صفحه ذکر شده است. باب اول کتاب با ذکر روایات نام‌گذاری امام حسین(ع) توسط رسول‌الله(ص) آغاز شده است. روایات کنیه، لقب و نسب آن حضرت در عنوان شناسه‌های فردی و سپس ولادت و شهادت حضرت در عنوان تاریخ‌ها و شماره‌ها ذکر شده است. نویسنده در باب ولادت امام حسین(ع) برخلاف دیدگاه ابن عساکر که ولادت امام را به نقل از مورخان در شب پنجم شعبان گزارش کرده، معتقد است که ولادت ایشان در پایان ربیع‌الاول بوده است؛ چراکه راویان متفق بر ولادت برادرش در نیمه ماه رمضان هستند و اجماع اهل‌بیت(ع) بر آن است که ولادت حسین «شش ماه و ده روز» پس از او بوده است. ویژگی خَلقی، خُلق عظیم، طهارت الهی و خصلت‌های دیگر ایشان در ادامه باب اول مطرح شده‌اند. در باب دوم کتاب، سیره امام حسین(ع) پیش از کربلا ذکر شده است. مباحث این باب در سه بخش زمان پیامبر(ص)، پس از ایشان و در مقام امامت طرح شده است. نویسنده امامت را بدین نحو توضیح می‌دهد: «همه اهل اسلام روایت کرده‌‏اند که پیامبر(ص) درباره حسن و حسین(ع) فرمود: «ابناي هذان إمامان، قاما أو قعدا»؛ یعنى: «این دو فرزندم، خواه ایستاده و خواه نشسته باشند (چه قیام کنند و چه قعود) امامند». اهل قبله بر این حدیث هم‌داستانند و امّت اسلامى آن را پذیرفته و خود حدیث به حد تواتر رسیده است». در سومین باب کتاب، نهضت امام حسین(ع) و بیعت نکردن با یزید اولین مباحث را تشکیل می‌دهد. امام حسین(ع) مصمّم بود که به‌سوى عراق بیرون شود؛ نه مشکلات و موانعى که بر سر راه بود او را بازگردانید و نه احتمالاتى که در کار مى‏رفت او را دل‌سرد ساخت؛ حتّى آنچه در چشم‏انداز سیاسى آن روز عیان مى‏نمود؛ یعنى سخت‌گیرى و خشونت حکومت اموى و روى‏گردان نبودنش از هرگونه مخالفت - ولو ازمیان‌بردن او - و نیز خیانت اهل کوفه و شانه تهى کردنشان از یارى امام(ع) نیز عزم او را سست نکرد، بلکه وظیفه الهى واجب بر امام، او را به پیش مى‏راند؛ چراکه او امام امّت بود و قیام براى لبّیک گفتن به نداى امّت، به‌خاطر اتمام حجّت آشکار، بر او واجب بود. از جمله ایراداتی که بر تاریخ دمشق وارد است نپرداختن به واقعه عاشوراست. نویسنده این موضوع مهم را این‌گونه توضیح می‌دهد: «آیا ستمى آشکار و خیانتى شرم‏‌آور نیست که «روز عاشورا» و رخدادهاى تاریخى‏اش را از تاریخ امام حسین(ع) جدا کنند؟! این چیزى است که عملاً در کتاب تاریخ دمشق ابن عساکر رخ داده است! ما پایگاه این مورّخ بلندآوازه؛ یعنى ابن عساکر را برتر از آن می‌دانیم که یادکرد رخدادهاى کربلا و خاصّه روز عاشورا را از تاریخ کبیرش فروانداخته باشد؛ چون بر وى پوشیده نیست که تاریخ حسین(ع) در عاشورا متمرکز گردیده است و می‌داند که چنین عملى بى‏تردید او را آماج انتقاد مورّخان و دانشوران و بزرگان مى‏سازد؛ لیک دستى خطاپیشه به‌سوى این کتاب عظیم دراز شده تا آن را از یاد کرد رخدادهاى روز عاشورا تهى سازد... این دست خطاپیشه خیانتگر به دانش و تراث، می‌‏خواهد که ساحت پیشینیانش؛ یعنى بنى‌امیه را از گناهانى که آن روز مرتکب گردیده‏‌اند، پاک سازد؛ گناهان سیاه و زشتى که مرور ایام ننگشان را فرونمى‏‌شوید و با حذف این احادیث از این نسخه یا آن نسخه، ناپدید نمى‏‌شوند». در چهارمین و آخرین باب کتاب به خواب‌های اندوهبار، سوگواری‌های طبیعت و مردم در مرگ امام حسین(ع) پرداخته شده است. همچنین برخی اشعار در رثای ایشان نقل شده است. اگرچه ابن عساکر از ذکر واقعه عاشورا و انتقام خون‌خواهان حسین(ع) از شقی‌ترین مردمان تاریخ سر باز زده، اما نویسنده با رعایت امانت لازم می‌داند به این نکته اشاره کند و پیش از فرجام کتاب چنین بنویسد: تاریخ از یاد نبرده که در همین دنیا و به دست یاران برگزیده حق که خداوند براى این امر مهمّ و عظیم اختیارشان کرده، هریک از ایشان به چه انتقام الهى دچار آمدند؛ تا براى ظالمان، چه در آن زمان و چه در درازناى تاریخ، مایه عبرت باشد و ستم‌پیشگان بدانند که خداوند در کمین ایشان است و اگر چند اندکی دیرتر موعد ایشان فراخواهد رسید. فرجام سخن اینکه: پس از کربلا هم، در این زمان کوتاه یا بلند، در درازناى چهارده سده، همچنان یاد امام حسین(ع) باقی است، فریادهاى او در گوش زمانه طنین‌‏افکن است و نه نداهایش، نه غصّه‏‌هایش و نه قالب حرکتش، هیچ‏‌یک پایان نپذیرفته‌‏اند. تاریخ، وجود او را بازمی‌آفریند، بازمى‏‌گرداند، نفس‌هاى او را تکرار مى‌‏کند و ثابت مى‌‏کند که: «هر روز عاشوراست و هر سرزمین کربلا».