جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

صورت‌بندی نخستین نظریۀ محاکات بر این فرض استوار است که هنر و ادبیات بازنماییِ جهان واقع، یا طبیعت است. در تحلیل‌های بعدی، با اینکه دامنۀ موضوع محاکات بسط می‌یابد و مشتمل بر امر عام، طبیعت زیبا، کنش انسانی، و امر ایدئال می‌شود، همچنان این فرض باقی می‌ماند که بازنمایی ادبی در حالت واقع‌نمایانه متوجه مصادیق خارجی یا وضعِ امور است. به‌این‌ترتیب، آنچه نظریۀ محاکات به دست می‌دهد، علی‌رغم تنوع و تکثری که در دامنۀ موضوع محاکات قائل است، درنهایت، مستلزم غفلت از دو موضوع بنیادی است؛ یعنی نادیده‌گرفتن ساختار واقعیت و نیز تأثیر ساخت معرفتی سوژه بر کیفیت بازنمایی؛ به‌همین‌سبب، در این پژوهش، ضمن پذیرش مفروضات بنیادی نظریۀ محاکات، نخست حدود و ثغور مفهوم تصویر ذهنی روشن می‌شود. سپس به این موضوع پرداخته می‌شود که ذهن، امکان بازنمایی یک واقعیت ابتدایی را ازطریق تصویرهایی دارد که گاه ازاساس با وضع امور بیگانه‌اند. در پایان، با تأکید بر تفکیک واقعیت نهادی و ابتدایی نزد سرل، ضمن جرح‌وتعدیل دیدگاه وی، اهمیت کاربست این تفکیک در نظریۀ محاکات روشن می‌شود و تبیین می‌شود زبان چگونه در تقویمِ ساختارِ واقعیت دخیل است.

ارسطو ضمن تأکید بر محاکات به‌مثابۀ عاملی طبیعی در یادگیری بشر، آن را خاستگاه التذاذ هنری برمی‌شمارد؛ اما التزام او به نظریۀ محاکات، به تقلیل اثر هنری به بازنمایی صِرف جهان واقع منتهی نمی‌شود. درواقع، ارسطو صریحاً امر «ناممکن محتمل» را به «ممکن نامحتمل» ترجیح می‌دهد. چنین موضعی مستلزم تصدیق اعتبار جهان ممکن ادبی و قول به خودبسندگی آن است. بدیهی است اتخاذ چنین دیدگاهی متوجه قرائت فرمالیستی نظریۀ ارسطو است که در تقابل با رویکرد ضدفرمالیستی نظریۀ محاکات است؛ درنتیجه این پرسش پیش می‌آید که ارسطو براساس چه تمهیداتی موفق به امتزاج این دو نظریۀ متباین شده و آیا چنین دیدگاهی درنهایت متضمن قول به خودبسندگی اثر ادبی است. به‌همین‌سبب، پژوهش حاضر ضمن خوانش انتقادی جایگاه نظریۀ محاکات در اندیشۀ ارسطو، به تحلیل مفهوم «ناممکن محتمل» می‌پردازد و تلقی ارسطو را از ناممکن محتمل و خودبسندگی اثر ادبی تحلیل و بررسی می‌کند. به‌موجب این پژوهش، مشخص می‌شود که ارسطو ضمن تصدیق استقلالِ اثر ادبی و تأکید بر اعتبار اصل احتمال و ضرورت در شکل‌دهی به منطق درونی اثر، همچنان به بازنمایی جهان واقع قائل است، گو اینکه پایبندی او به اصل بازنمایی مستلزم توجه به ساختار رویدادها و نه محتوای آن باشد.

پژوهشِ حاضر، با استفاده از روشِ «نشانه‌شناسی ساختارگرا» و با تکیه بر شعرِ سنایی کوشیده است رویکردِ سنایی را در برخورد با تقابل‌های دوگانی بررسی کند. به همین منظور، با طرحِ دو موضوع؛ یعنی بارِ ارزشیِ نشانه و شبکۀ هم‌تراز، آن دسته از تقابل‌های دوگانی که در شعر وی رایج است، تحلیل و بررسی شده است. این بررسی نشان‌گر آن است که در زبان و اندیشۀ سنایی سه منظرِ متفاوت وجود دارد. در هر یک از این چشم‌اندازها، رویکردِ سنایی به قطب‌های تقابل، متفاوت است. این رویکردها، در حقیقت حاکی از آن است که بارِ ارزشی قطب‌ها در سیرِ تحولِ فکری سنایی به طورِ مستمر تغییر می‌کند. علاوه‌بر این، شبکه‌های هم‌ترازِ متفاوتی در هر رویکرد پدیدار می‌شود که بنابر اصلِ پیوستگی، همۀ عناصرِ آن، بارِ ارزشی یکسانی دارند.

بررسی زبانِ عرفانی از پژوهش‌هایی است که به طورِ هم‌زمان با دو متغیر، یعنی زبان و عرفان، سروکار دارد. چنین پژوهشی از طرفی با طرحِ جامعی دربار? زبان و از طرفی دیگر با موضوعِ عرفان و کارکردهای آن مرتبط است. در مبحثِ زبان -چنان‌چه آن را موضوعِ پژوهش‌های عرفانی به شمار بیاوریم- باید بتوان از یک طرحِ نشانه‌شناختی منسجم آغاز کرد و تا دامنه گسترده‌تری مانند کلام موضوع را بسط و تفصیل داد. از ضروریات مقدماتی چنین بحثی، وجودِ شبکه منسجمی است که بتواند بررسی زبان را از سطحِ کوچک‌تری مانند نشانه، دال، و مدلول آغاز کند و با بسطِ آن به سطحِ کلی‌تری مانند گزاره برسد و از این گذر شرایطِ معناداری گزاره، و کارکردهای زبانی آن را بکاود و نهایتاً شرایطِ حاکم بر بافت‌های کلّی‌تری مانند کلام را بررسی کند. در مبحثِ عرفان نیز،باید بتوان به طورِ نظام‌مندی به کارکردهای عرفان- و نه چیستی آن پرداخت.کارکردهای عرفان چه در حوز? نظری و چه در حوز? عملی همواره با موضوعاتی چون معاملاتِ عرفانی(تجرب? طریقی)، احوالِ عرفانی، معرفتِ عرفانی و هستی‌شناسی عرفانی مرتبط است. به بیانی دیگر، مادامی که چیستی تجرب? عرفانی موضوعِ پژوهش نباشد، می‌توان با استناد به برخی از ویژگی‌های عرفان به طبقه‌بندی معناداری در این حوزه دست زد. این طبقه‌بندی شاملِ تجربه، احوال، معرفت و هستی‌شناسی عرفانی است. با ترکیبِ دو متغیرِ مستقلِ زبان و عرفان پژوهشی را می‌توان پی‌ریزی کرد که دغدغه اصلی آن زبانِ عرفانی باشد. در چنین پژوهشی از جمعِ این دو متغیرِ مستقل استفاده می‌شود، یعنی از طریقِ بررسی زبان در ساحت‌های متمایزِ عرفانی تحلیل‌هایی صورت می‌گیرد که به طورِ هم‌زمان از دو روشِ زبان‌شناختی و معرفتِ‌شناختی استفاده می‌کنند.

در بررسی ساختار معرفتی و زبانی شطح، رویکردهای متفاوتی وجود دارد. برخی از این رویکردها، عموما شطح را ناشی از وجود پارادوکس در سطح گزاره- اعم از پارادوکس وصفی و اسنادی- می دانند. برخی دیگر سعی در رفع تناقض و تقلیل شطح به گزاره های حقیقی دارند. بعضی هم با بررسی احوال عارفانه و معرفت شهودی سعی می کنند بین این شکل خاص بیانی و اشکال ویژه تجارب عارفانه پیوند ایجاد کنند.همه این رویکردها، ضمن روشن ساختن برخی از خصیصه های زبان عرفانی، به طور عام، و شطح، به طور خاص، سعی در تحلیل و تاویل شطحیات دارند. با وجود این، به نظر می رسد یکی از شاخص های اصلی و بنیادین شطح؛ یعنی تفکیک وجودشناختی و معرفت شناختی در همه نگرش های رایج، مغفول مانده است. این مقاله به بررسی شاخص های تفکیک وجودشناختی و معرفت شناختی و اهمیت آن در پیدایی و تاویل شطح می پردازد.