جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مقاطع تقابل عقل و عرفان، رویکرد شریعت‌گرای برخی علما و عرفا با رویکرد خردگرای برخی حکما و فلاسفه در قرون پنجم تا هفتم است. این تقابل به‌صورت تعارض­ های علمی و عقیدتی نامحسوس و عمیقاً اثرگذار، در زیر پوست خشن تاریخ آن قرن‌ها در جریان بود و برخی از فلاسفه و عرفا نمایندة دو جبهه آن تلقی می‌شدند. هدف این تحقیق، واکاوی تشابهات و تباین­ های دو جریان فکری متقابل سینوی و عطاری است که نمایندگان دو رویکرد یادشده بودند. این پژوهش با طرح پیش‌فرض هدفمندی تصنیف و تألیف رسالات نمادین سلوک مرغان، تباین­های محتوایی رسالةالطیر ابن‌سینا و منطق‌الطیر عطار را بررسی می‌کند. پس از نقل اختصاری متون معارض، موارد تباین و تقابل معرفی و شرح، علل و عوامل منجر به بروز تقابل‌ها بیان شده است. مغایرت در تلقی از جان و هبوط آن در جسم، رویکرد به ضرورت رهبری، نگاه به قوانین علمی و نفی منطق و علیت، تباین رویکرد به تعامل ملک مرغان با مرغان سالک، درون‌گرایی و شناخت برون‌گرای علمی-فلسفی، اختلاف‌نظر در شمار سالکان واصل به مقصد و توفیق برای دیدار حضرت ملک، تعارض در سنجش سلوک شناخت‌شناسانه به وسیلة عقل و عشق، از یافته‌های این تحقیق‌اند که می‌توان آن‌ها را بازنمایی مبانی تقابل تاریخی عرفان شریعت‌مدار با عرفان مبتنی بر خردورزی فلسفی تعریف کرد.

این پژوهش به واکاوی و تحلیل تعامل‌ها و تقابل‌های سازندۀ عطار با مبانی عرفان فلسفی می‌پردازد و تأثیر این تعامل و تقابل سازنده را در تحول عرفان تک‌بعدی خانقاهی به عرفان پویای گفتمانی و استدلالی آشکار می‌سازد. مسئلۀ پژوهش بررسی این‌ موضوع است که عطار در تشکیل ساختار و محتوای رمزی‌ـ تمثیلی سه مثنویِ عرفانیِ خود کدام بخش از رویکرد‌ها، روش‌ها و ابزارهای عرفان فلسفی ابن‌سینا را اقتباس کرده و چه تعامل یا تقابلی با مبانی عرفان فلسفی داشته است؟ روش پژوهش تحلیلی ـ استدلالی و براساس مطالعۀ دقیق مفاهیم عقلی و عرفانی متون موردنظر و استدلال و استنتاجِ مُبتنی بر تحلیل منطقی است. هدف پژوهش شناسایی رویکرد‌های دوگانۀ عطار به مبانی و محتوای رسالةالطیر ابن‌سینا و نظریۀ فیض و عقل- به‌عنوان مبانی عرفان فلسفی- و تفکیک جنبه‌های مفید و مضر از آن‌ها و شناسایی روش عطار در تعامل با جنبه‌های مضر و بهینه‌سازی و اصلاح آن موارد برای کاهش آسیب‌هاست. ضرورت و اهمیت پژوهش نقد عملکرد عطار در استفادۀ بهینه از اصول عرفان فلسفی و روش‌ها و ابزارهای آن برای رشد و توسعه و توجیه سطوح مطلوب رفتار عرفانی خود است. یافته‌های این پژوهش می‌تواند به درک بهتر رویکرد عطار به عرفان و تأثیر مثنوی‌های وی در اعتلای روش‌ها و ابزارهای شناخت عرفانی کمک کند.

در پی تشکیک و معارضۀ فخر رازی با موضوع اشارۀ رمزی ابن‌سینا به قصۀ رمزی-تمثیلی سلامان و ابسال در تنبیه اول از نمط نهم انتشارات و تنبیهات، خواجه نصیر در رد ادعای او به تأویل قول ابن‌سینا به روایتی از سلامان و ابسال پرداخت که آن را موافق قول ابن‌سینا یافته بود. جوزجانی نیز قصۀ سلامان و ابسال را در ردیف آثار ابن‌سینا آورده و ابن‌سینا هم در رسالۀ قضا و قدر به نام «ابسال» اشاره کرده است. با توجه به این شواهد می­توان به­طور تلویحی، روایت دو برادر سلامان و ابسال را از قصه‌های رمزی-تمثیلی ابن‌سینا تلقی کرد. پس از این اقدام خواجه نصیر، شارحان متأخر اشارات و تنبیهات و دیگر آثار ابن‌سینا، بی هیچ تحقیق، و صرفاً به اعتبار ادعای خواجه نصیر، روایت سلامان و ابسال خواجه­ نصیری را سومین قصۀ رمزی-تمثیلی ابن‌سینا تلقی کردند؛ درحالی­که برای این کار، جز ادعای نامستند خواجه نصیر هیچ سندی نداشتند. این پژوهش این تلقی را رد و اعلام می‌کند که ابن‌سینا هیچ قصه‌ای با عنوان «سلامان و ابسال» تصنیف نکرده و مشارالیه او در تنبیه اول از نمط نهم اشارات و تنبیهات نیز، نه روایت خواجه نصیر از قصۀ سلامان و ابسال که اسطورۀ سلامان و ابسال یونانی­ الاصل ترجمه­ شده توسط حنین بن اسحاق بوده است.