جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بیدل دهلوی تحت­تأثیر آموزه‌های عرفانی شیخ نظام‌الدین اولیاء است و از این جهت توجه به دین و عرفان در شعر او نمود دارد و اشعارش مملو از مفاهیم و ارزش‌های اخلاقی – انسانی است. ضمن اینکه او به­عنوان یک شاعر آزاده و منتقد رفتارهای دین‌باوران را آسیب‌شناسی­کرده­است و با نقد آن رفتارها حتی ریاستیز و منتقدی صریح‌اللهجه‌ نامیده شده­است، او کوشیده حقیقت دینی و حیات را از رهگذر اندیشه‌ای آزاد کشف­کند و آنانکه دین را وسیلة ریا قرارداده‌اند و جمعی را به خود مشغول نموده و بازار ریاکاریشان گرم است و در نظر مردم محبوب و گاه مقبولند عوام­فریبی­شان را برملاسازد و مهم‌تر آنکه او از نظر بنیاد اندیشه و فهم هستی، جهان او، جهانی دینی است و از دریچة دین و فهم دینی به جهان نگریسته و زندگانی را معنا نموده و سخنانش می‌تواند راهگشای معنوی برای انسان که در این عصر اسیر تمدن مادی و ماشینی است باشد و آن پیش­گرفتن راه عشق و عرفان و فضایل اخلاقی است.

بیدل در زمانه‌ی عسرت به چه کار می‌آید؟ شعر و تفکر بیدل سخن قدسی است که آدمی را به سوی تفکّر معنوی راه می‌برد؛ همچنین طرز و طراز زندگی انسانی را یادآوری و پاسبانی می‌کند. در عصر بدترین بدی‌ها، ره‌بردن به تفکّر معنوی و کسب هدایت از آن آسان نیست اما باید یاد آن را زنده نگه داشت و از آن آموخت. زیباییِ دلکش و جذبه‌ی شعر همواره خواننده را در قبضه‌ی خود می‌گیرد و به خلوت خود فرامی‌خواند. در دعوت شعر بیدل، خواننده با محاکات انکشاف هستی مواجه می‌شود که با اعتماد و اعتصام به آن می‌تواند از چنگ استیلای عصر بدی دوری گزیند. رهروان هستی با پیکربندی مجدد امکان‌های شعری بیدل می‌توانند آفرینش رهیافتی نو را تجربه و دنبال کنند. تحلیل مطالب فوق در دو بخش کلی ساماندهی شده است: در بخش اول، پرسش امکان‌های شعری در عصر عسرت بر مدار گفت‌وگو با نظرات فلسفی تقریر یافته است. سپس در بخش دوم، تحلیل امکان‌های تفکّر معنوی بیدل بر محور سه گوهر انسانی ارایه شده، که عبارت اند از: دل و خرد و سخن. پرورش و انکشاف سه گوهر ذاتی مذکور اهمیت کانونی دارد؛ چون بنیان انکشاف حقایق به شمار می‌آیند و امکان محاکات و پیکربندی مجدد را تمهید می‌نهند.

در نگاه عرفانی، به­ویژه عرفان عاشقانه، عشق قطب عالم آفرینش و اساس موضوع و منشأ پیدایش انسان‌ها و عالم هستی است. خداوند حکم «کُنْتُ کَنزا مَخفّیا فَاَحبَبْتَ اَن اُعْرَف فَخَلَقْتُ الخلَقَ لاُِعرَف» (رجایی­بخارایی: 591). دلیل آفرینش آدمی را عشق و عاشقی می‌داند و شاعران عارف‌پیشه و اهل عرفان زیباترین و عمیق‌ترین تعابیر در مختلف کلام و اندیشه را برای عشق بیان­کرده‌اند. مولانا جلال‌الدین محمد بلخی و عبدالقادر بیدل دهلوی ازجمله عارفان شاعری هستند که عشق را با زیباترین و عمیق‌ترین تعابیر استعاری به‌تصویرکشیده و مفهوم‌سازی­نموده‌اند. مولوی در استعاره‌های شناختی خود از عشق در قلمرو مبدأ از عناصری مانند آتش، می، جانداری، طبیب، نور، راه، قاتل، سفر و غیره بهره­می‌برد و از این میان سه عنصر آتش، می و جانداربودن عشق بیشترین بسامد را در مثنوی‌ دارد درحالی‌که بیدل چهره‌ای انتزاعی‌تر از عشق نسبت به مولوی ارائه­می‌کند و استعاره‌های شناختی او شعله، حرف، مکتوب، خورشید، وادی، دُرّ، نقش، انجمن، گنج، اسرار، منزل و غیره است. بیدل هنگام خلق استعاره‌های شناختی، آگاهانه ابهامی را در کلام خود قرارمی‌دهد که باعث پیچیدگی ظاهری کلام می‌شود. امّا با گسترش کلام به‌کمک کلمات عادی دست به گسترش استعاره‌ خود و تفهیم اندیشه‌اش می‌زند و خوشه‌های تصویری زیبایی را می‌آفریند. وی عشق را همچون دریا، آفتاب، آب، وادی، سلطان، پهلوان، حکیم، آینه، طریق و غیره می‌داند.

از میان پژوهش‌های صورت گرفته درباره سهراب سپهری، کمتر به قرابت‌های شعر و اندیشه او با بیدل دهلوی پرداخته شده است. با بررسی دیوان بیدل و هشت کتاب سپهری می‌توان دریافت شباهت‌های زیادی بین آن‌ها وجود دارد. اگر چه این قرابت‌ها بیشتر در شیوه بیان و اسلوب شاعری مشهود است؛ اما اشتراکاتی نیز در حوزه اندیشه و جهان‌بینی آن‌ها به چشم می‌خورد. در این مقاله سعی خواهد شد ضمن نگاهی مختصر به مرگ‌اندیشی هایدگر، وجوه مشترک اندیشه بیدل و سپهری درباره پدیده مرگ به بحث گذاشته شود.

یکی از موضوعاتی که به واسطه محیی الدین ابن عربی به طور منسجم مطرح گردید، اندیشه وحدت وجود است. این اندیشه تاثیرات چشم گیری بر برخی اندیشمندان همچون بیدل دهلوی گذاشت. یکی از مسائل وحدت وجود، عشق در هستی است که ابن عربی و به تبع، بیدل در آثارشان به زوایای آن پرداختند. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه‌ای در پی واکاوی تاثیر ابن عربی بر بیدل در مسأله عشق در هستی می‌باشد. یافته‌های پژوهش عبارت‌اند از اینکه بیدل در رباعیات و غزلیات خود با طرح بحث‌هایی مانند سریان عشق در نظام وحدت وجود، اندوه و عشق، عشق مجازی و شهید عشق در راستای مکتب وحدت وجود پرداخته که با نظام عرفان اسلامی ابن عربی هماهنگ است. حضور عشق در عرفان حضوری نشاط آفرین و هیجان‌انگیز است. از نگاه ابن عربی و بیدل عشق در همه هستی مبتنی بر تفسیر عرفانی از وجود سریان دارد. در این تفسیر عشق‌ همان نَفَس رحمانی است که حرکت و جنبش دایرة وجود در قوس نزولی و صعودی بر آن تکیه دارد.

از زمان ظهور اسلام تا به حال همۀ شاعرانی که با سخنوری روح خود را پرورش داده¬اند؛ از ابتدا به آیات قرآنی و احادیث و روایات عنایت داشته¬اند و فکر و شعر خود را با این دو نعمت آمیخته¬اند. این اثرپذیری از قرآن و حدیث به نیمه¬های قرن سوم هجری قمری برمی¬گردد هر چند که در هر دوره¬ای تجلّی قرآن و حدیث در سروده¬های شاعران متفاوت می¬باشد. وجود شاعران باذوق و همچنین علاقۀ آنها به قرآن و حدیث خود بستر را برای استفادۀ بیشتر از این دو مهم فراهم آورد. یکی از سرایندگانی که با تأثیر از قرآن و حدیث سخن آرایی کرده، بیدل دهلوی است. بیدل توانسته با کاربرد هنرمندانۀ آیات قرآن، احادیث و روایات، براساس سه مرحله شریعت، طریقت و حقیقت، مسیر سیر و سلوک عرفانی را به نحو احسن ترسیم کند. در این مقاله، تأثیر کلام الهی بر اشعار بیدل بررسی شده است؛ در اشعار وی مضامین و آموزه¬های قرآنی به وفور یافت می¬شود. این اثرپذیری در قالب اثرپذیری واژگانی، گزاره¬ای، گزارشی، تلمیحی، تطبیقی و تصویری است.

با استفاده از نقد روان‌شناسی که برای تحلیل متون ادبی به کار گرفته می‌شود، کنکاشی در لایه‌های زیرین شخصیّت صاحب اثر و متن آفریده‌شده از سوی او، صورت می‌گیرد. انسان‌گرایی یکی از مکاتب روان‌شناسی است که در آن به جنبه‌های مثبت انسانی توجه شده است. آبراهام مزلو به عنوان چهرۀ اصلی این مکتب، با ارائۀ نظریّۀ خودشکوفایی به توصیف انسان سالم و بالنده پرداخته است. تجربۀ اوج یکی از معیارهای اصلی نظریّۀ مذکور است که مبانی آن شباهت‌های زیادی به آراء شاعران عارف مسلک مسلمان از جمله بیدل دهلوی در باب فنا، وصال، وحدت و اتّحاد دارد. دیوان بیدل سرشار از توصیف تجربیّات عاشقانه‌ای است که سالک کمال‌جو با آن روبه‌رو شده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی، نمودهای تجربۀ اوج را در غزل‌های بیدل با رویکرد به یافته‌های مزلو کاویده است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد مواردی مانند گشوده‌شدن افق نامحدود در برابر دیدگان، احساس شدید وجد و حیرتی فرامکانی و فرازمانی، احساس یکپارچگی و بی‌خویشتنی و گرایش به شعر، عرفان و مذهب در آزمودنی‌های مزلو و تجربه‌های بیان‌شده از سوی بیدل مشابه است.

تبیین چگونگی وحدت وجود، همواره یکی از چالش ­بر­انگیزترین مباحث حوزۀ عرفان بوده است. ازآنجایی‌که پیچیدگی این موضوع ریشه در ناکارآمدی گزاره ­های زبانی در تشریح عوالم ورای عالم شهادت دارد، ابن‌عربی به‌عنوان بنیان‌گذار نظریۀ وحدت وجود و به‌تبع آن بیدل دهلوی، برای تشریح این­گونه تجارب عرفانی، از تمثیل­های مختلفی بهره جسته­اند. در این مقاله ابتدا دربارۀ وحدت وجود، تجلی و پیشینۀ این نظریه در میان اقوام و مذاهب مختلف و نیز عرفای اسلامیِ پیش از ابن‌عربی توضیحاتی بیان شده است و در مرحلۀ بعد، درباره کمیت و کیفیتِ بهره‌گیری بیدل از تمثیل­ های وحدت وجودی ابن‌عربی، در کتاب چهار عنصر بحث کرده­ایم. و درنهایت به این نتیجه رسیده­ ایم که بیدل نیز همانند ابن‌عربی بر این عقیده است که وجود حقیقی از نظر ذات و اطلاق واحد، و از نظر اسما و صفات و اطوار تجلی، متکثر است و بر این مبنا از اکثر تمثیل ­هایی که ابن‌عربی برای تبیین این نظریه بهره جسته، او نیز استفاده کرده است.

اقبال لاهوری در کتاب ضرب کلیم خود بر این باور ایستاده است که: اگر روزی تهران به عنوان ژنو عالم مشرق مرکز گفت و گوی تمدنها قرار گیرد سرنوشت جهانیان تغییر خواهد کرد. در این مقاله با بهره گیری از اشعار فارسی و اردو و دیگر آثار این دانشمند دیدگاه وی در زمینه برخورد با فرهنگ غرب و شیوه های بهره یابی از آن و روش گفت و گوی تمدنها باز نموده شده است و ضمن اشاره به تاثیرپذیری اقبال از اندیشه های سنایی، ناصرخسرو، مولوی، صائب، بیدل و غالب دهلوی به بررسی فلسفه فرهنگی اجتماعی وی در اسرار و رموز پرداخته شده و جایگاه شاعری و پایگاه تفکر وی مورد بحث قرار گرفته است و با اشاره به روش سخنوری پارسی گویان شبه قاره، به شیوه ای استدلالی، اقبال به عنوان عصاره تفکر ادبی و فلسفی و عرفانی ایران و نتیجه سیر طبیعی تحلیل در جهان ادب فارسی معرفی شده است.

مبحث تجلی یکی از مباحث مهم در عرفان اسلامی به شمار می رود که از طریق آن چگونگی خلقت عالم مورد بحث قرار می گیرد. بر طبق این نظریه، وجود، یکی است و آن تنها وجود حضرت حق است و همه کثرات و عوالم، در حقیقت تجلیات آن وجود حقیقی به شمار می روند. تعمق در مبحث تجلی، یکی از راههای دستیابی به توحید حقیقی به شمار می رود. در دین اسلام و قرآن کریم نیز، فهم درست سوره اخلاص به عنوان راهی برای درک توحید حقیقی بیان شده است. از این رو، در پژوهش حاضر به بررسی تفاسیر عرفانی ابن عربی و برخی شارحان او از این سوره، بر اساس مبحث تجلی و سپس، میزان انعکاس و بازتاب دیدگاه های تفسیری وی در اشعار و آراء شاعرانی پرداخته شده که به نوعی از مکتب ابن عربی تاثیر پذیرفته یا از شارحان آثار او به شمار می روند. ابن عربی در تفسیر آیه نخست سوره توحید، «هو» را به مقام ذات تعبیر کرده و «اله» را نشان از مقام و احدیت و تجلیات اسمائی و صفاتی حق دانسته است. همین مطالب با به کارگیری عین اصطلاح خاص ابن عربی، در ادبیات عرفانی فارسی بازتاب یافته است.بر اساس نتایج این پژوهش، مشخص می شود که شاعران و عارفان بسیاری از دیدگاه های تفسیری ابن عربی تاثیر پذیرفته اند که از آن جمله می توان به فخرالدین عراقی، اوحدی مراغه ای، شیخ محمود شبستری، شاه نعمت اله ولی، عبدالرحمن جامی، بیدل دهلوی و صائب تبریزی اشاره کرد. دلیل این امر بسامد بالای استفاده این شاعران از اصطلاحات ویژه و خاص ابن عربی همچون، مقام ذات، احدیت، و احدیت و امثال آن است که این اصطلاحات را ابن عربی به منظور شرح و بسط مبحث تجلی، مورد استفاده قرار داده است.