جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بنیادی ترین پرسشی که پیش از استخراج علوم انسانی (مانند علوم تربیتی و روان شناسی) از منابع اسلامی مطرح می شود، «امکان یا عدم امکان تولید علم دینی» است. مقاله حاضر با هدف بازخوانی نظریه «علم دینی» علامه مصباح یزدی به عنوان قائل به امکان و دکتر علی پایا به عنوان قائل به عدم امکان و مقایسه آراء ایشان با رویکرد تربیتی نگاشته شده است. روش این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی و با شیوه کتابخانه ای انجام شده است. منابع استفاده شده فلسفی و تربیتی هستند. این نوشتار در پنج محور مفهوم شناسی واژه «علم» و «دین»، تعریف «علم دینی»، بررسی امکان و عدم امکان علم دینی از نگاه آیت الله مصباح یزدی و دکتر پایا، تکنولوژی دینی، و در محور آخر به بررسی آراء پرداخته است. مطابق یافته ها و پس از مقایسه آراء، تولید علوم انسانی ـ ازجمله علوم تربیتی ـ بر پایه دین امکان پذیر است؛ زیرا ازیک سو گزاره های ارزشی مانند گزاره های واقع نما و مطابق با شأنیت علم، کاشف حقیقت هستند و از سوی دیگر، دین منبعی برای آموزه های ارزشی و تربیتی است.

ايده علوم انساني اسلامي در ميان انديشمندان اسلامي موافقان و مخالفاني دارد که هرکدام به طيف‌هاي گوناگوني تقسيم‌پذير است. ديدگاه دکتر علي پايا در مخالفت با علم ديني و البته موافقت با تکنولوژي ديني و در نتيجه، گونه‌اي انکار علوم انساني ديني شايسته تأمل است. پژوهش حاضر با روش توصيفي تحليلي و با رويکرد انتقادي، اين ديدگاه را متکي بر انديشه علامه مصباح يزدي که از موافقان علوم انساني اسلامي به شمار مي‌آيد بررسي کرده و به اين نتيجه دست يافته است که ادعاي پايا در اين حوزه با مباني معناشناختي، معرفت‌شناختي و روش‌شناختي صحيح ناسازگار است. به نظر مي‌رسد علوم انساني ديني نه‌تنها ممکن، بلکه محقق است. اين دسته از علوم، کنش‌هاي فردي و اجتماعي انساني را به منظور توصيف، تبيين، تفسير، پيش‌بيني و جهت‌بخشي آنها مورد مطالعه قرار مي‌دهند و در مرحله مسئله‌سازي، براي گزينش مسئله تحقيق، طرح مسائل تازه، يا طرح استدلال‌هاي نو، متأثر از آموزه‌هاي اسلام‌اند و در پاسخ به مسئله، متناسب با مسئله از آموزه‌هاي اسلام في‌الجمله به‌عنوان اصول موضوعه يا پاسخ مسئله استفاده مي‌کنند و آموزه‌هاي اسلام را در ارزيابي دستاوردهاي خود، معتبر مي‌دانند.

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ بحث از نسبت علم و دین و تعارضات و همراهی های آنها با هم سابقه طولانی هم در تک تک ما دارد و هم در تاریخ تاملات فلسفی داستان طولانی ای پیدا کرده است. این بحث خصوصا پس از اوج گیری علم جدید و بالخصوص با طرح نظریاتی مانند تکامل داروین و مکانیک کوانتوم جدی­ تر شد، البته بیشتر در بستر مسیحیت. اما در ایران مساله کمی متفاوت بود، آشنایی دیر هنگام با علم جدید و نتایج مختلف آن بالخصوص در علوم انسانی و اجتماعی و مدیریتی و اقتصادی خیلی از صاحبنظران را به این فکر فرو برد که جایگاه این علوم و مبانی و دیدگاه های مستتر و یا مطرح شده در آنها در نسبت با اعتقادات دینی اسلامی چیست. این جرقه پس از چند سال نام «نظریه علم دینی» به خود گرفت. نظریه ای که تلاش می کرد نسل جدیدی از علوم را غالبا در مقابل علوم فعلی و مبتنی بر جهان بینی دینی پرورش دهد. این نظریه را گروه ها و اندیشه های مختلفی پیگیری کردند که شاید هیچ وجه مشترکی میانشان جز نام علمِ دینی موجود نباشد! جریان فرهنگستان علوم که با اندیشه های سید منیر الدین هاشمی آغاز شد و اکنون با دیدگاه های حجت الاسلام میرباقری ادامه پیدا می کند، جریان فلسفه اسلامی که بیشتر از همه متاثر از دیدگاه آیت الله جوادی آملی است، جریان متفکران فلسفه علمی که محوریت آنها را سعید زیباکلام و حمیدرضا آیت اللهی تشکیل می دهند و همچنین جریان فردیدی ها و ... همگی کمابیش معتقد به چنین ایده ای هستند. اما این اندیشه مخالفان زیادی نیز دارد که از قضا تقریبا همان روشنفکران دینی همانند عبدالکریم سروش و علی پایا و مصطفی ملکیان هستند. مخالفان معمولا مدعی هستند که این دیدگاه آزادگی علم را از بین خواهد برد و سبب رکود علم و جدایی آن از معیار اصلی اش یعنی تطابق با واقعیت می گردد. ما در این درس-گفتگو برخی دیگاه های موافقان و مخالفان علم دینی را خواهیم شنید و بررسی خواهیم کرد که این ایده تا چه حد می تواند چراغ راه ما برای مواجهه با علم و دنیای جدید باشد.

کتاب حاضر مشتمل بر متن چهار مناظرة مجزا دربارة علم دینی می‌باشد که طی دهة 1380 با حضور اساتید فن دکتر «علی‌پایا»، دکتر «علی‌رضا صادق‌زاده»، دکتر «جمیله علم‌الهدی»، دکتر «مهدی علیپور»، دکتر «مهدی گلشنی»، دکتر «حاتم قادری»، استاد «مصطفی کلیان»، حجت‌الاسلام «سیدمهدی میرباقری»، «حجت‌الاسلام «سیدعباس نبوی» و حجت‌الاسلام «احمد واعظی» صورت گرفته است. گفت‌وگوی نخست دربارة ماهیت سیاسی و ایدئولوژی علم دینی در دانشگاه اسلامی، گفت و گوی دوم دربارة امکان و چگونگی علم دینی، گفت‌وگوی سوم دربارة نقد و بررسی کتاب هویت علم دینی و گفت‌وگوی چهارم دربارة ملاک دینی بودن علوم دینی می‌باشد.

این پایان نامه به گزارش و سنجش دیدگاههای چهار تن از منتقدان علم دینی در ایران آقایان عبدالکریم سروش، مصطفی ملکیان، علی پایا و بیژن می پردازد. این بحث ارتباطی به علوم اسلامی رایج در حوزه های علمیه و برخی دانشگاهها مانند تفسیر قرآن، علوم حدیث، فقه، فلسفه و کلام اسلامی، اصول فقه و تصوف و عرفان اسلامی ندارد زیرا شکی در اسلامی و دینی بودن این علوم نیست. ادعای اساسی موافقان جدی علم دینی در ایران معطوف به تولید علوم انسانی اسلامی و آن هم در چند رشته خاص و مولد می باشد که عبارتست از جامعه شناسی، روانشناسی، علوم تربیتی، اقتصاد و علوم سیاسی. همانگونه که موافقان علم دینی در ایران بر تعریف و تصویر واحدی از علم دینی اجماع ندارند، مخالفان علم دینی در ایران نیز خصوصا این چهار شخصیت بر انتقادها و ایرادهای مشخصی اتفاق نظر ندارند و هریک از منظر خاصی و با رویکرد متفاوتی به نقد این مقوله پرداخته است.