جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مؤسسه بین­المللی اندیشه اسلامی به­عنوان پیشگام طرح اسلامی­سازی معرفت در دهه هشتاد میلادی در آمریکا شروع به فعالیت کرد. آنها معتقد بودند که امت اسلامی هم­اکنون دچار بحران در هویت و فکر شده است و عامل آن سلطه نظام آموزشی غربی و سکولار بر جهان است. برای بازیابی دوباره هویت و شخصیت امت اسلامی باید تمدن اسلامی را بار دیگر از طریق اسلامی­سازی معرفت با رویکرد تمدنی زنده کرد. با استناد به نظریه عمادالدین خلیل از اندیشمندان تمدن­پژوه مؤسسه بین­المللی نه شاخصه­ اصلی مؤثر در شکل­گیری تمدن اسلامی بازآفرینی شده به گونه­ای که نشان­دهنده رویکرد تمدنی در ایجاد تمدن نوین اسلامی است. رویکرد تمدنی در این تلقی یک مفهوم ذات اضافه است که بر موضوعات مختلف قابل صدق است و شامل شاخصه­هایی می­باشد که در بازسازی تمدن نوین اسلامی نقش­آفرین خواهند بود. علاوه بر برجسته­سازی نقاط مثبت رویکرد تمدنی مؤسسه بین­المللی اندیشه اسلامی به نقدهایی از جمله عدم ورود جدی به مباحث نظری و تئوریک در باب چیستی و ماهیت تمدن، درک خام و پوزیتیوستی از علم مدرن، ضعف در مباحث عمیق روش­شناسی و تسلط اندک بر میراث فلسفی جهان اسلام، عدم توجه عمیق به موضوعات بنیادین و مبانی اندیشه تمدنی و خطر فروغلتیدن در اندیشه­های پست مدرن و نسبی­گرا اشاره شده است.

گروه‌های نظیر داعش و طالبان، پروژه­هایی پیچیده و چندجانبه‌ای­اند که ریشه در مسائل مختلف داخلی و خارجی دارند. عقبه فکری داعش، طالبان و سایر گروه‌های افراطی را باید در قرائتی ظاهرگرایانه از اسلام و طرح‌ قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی پی گیری کرد. طالبان چهار جانب مختلف دارد: افغان‌ها، پاکستانی‌ها، عرب‌ها و غربی‌ها؛ محور داخلی طالبان را «پشتون» و خارجی آن را «پاکستان» و «روسیه» تشکیل می‌دهد. داعش نیز دارای پنج جنبه است: عرب‌ها، ترک‌ها، امریکا، صهیونست‌ و اروپا که محور داخلی آن را عرب‌ها (عربستان، قطر و اردن) و خارجی‌اش را، امریکا تشکیل می‌دهند. پرسش اصلی تحقیق حاضر این است: ماهیت و زمینه‌های فکری و اجتماعی گروه طالبان و داعش چیست و چه شباهت و تمایزهایی میان آنان وجود دارد؟ طالبان و داعش دارای شباهت‌های گوناگون و تمایزهای اساسی­اند که در این نوشتار مهمترین آنها بررسی شده است. هدف این پژوهش، شناسایی و تبیین زمینه‌های فکری-اجتماعی این دو گروه‌ است، تا از این رهگذر هم مقایسه صورت گیرد و هم راه‌کارهایی برای نجات جامعه اسلامی ارائه شود. این تحقیق، از روش تطبیقی و تحلیلی بهره‌ گرفته و با استفاده از اطلاعات اسنادی و کتابخانه‌ای انجام شده است.

سید ابوالحسن ندوی از جمله مصلحین بزرگ معاصر جهان اسلام و مشخصا شبه قاره هند است که آرا و اندیشه های او در شرایط فعلی جهان اسلام نیاز به بازخوانی مجدد دارد. ندوی را باید در درون جریان احیای جهان اسلام قلمداد نمود که به دنبال پی ریزی تمدنی اسلامی است که در پرتو آن مسلمانان رهبری بشریت را در دست بگیرند. او در پروژه تمدنی اش متاثر از گرایشات صوفیانه خود، بیشتر به درون انسان نظر دارد و مسائل روحی و نفسانی را نسبت به مسائل سیاسی و اجتماعی دارای اولویت می داند. به طور کلی اندیشه های ابوالحسن ندوی را باید در سیاق جریان دیوبندیه مورد مطالعه قرار داد. در این پژوهش با تکیه بر روش شناسی بنیادین به زمینه های اجتماعی و زمینه های معرفتی ابوالحسن ندوی پرداخته شده، سپس اندیشه های اجتماعی و اندیشه های سیاسی او مورد بررسی قرار گرفته است. در ادامه به بررسی اجمالی اختلافات فکری ابوالحسن ندوی و ابوالاعلی مودودی به نمایندگی از دو جریان اسلامی عمده شبه قاره یعنی دیوبندیه و جماعت اسلامی پرداخته شده و در پایان نیز نقطه نظاتی انتقادی بر رویکرد ندوی آمده است.

بررسی وضعیت اسلام در مواجهه با جهان مدرن و بازشناسی آسیب‌ها و ظرفیت‌های آن در این کارزار از موضوعاتی است که در دو قرن اخیر مورد توجه اندیشمندان مسلمان قرار گرفته است. ضیاء الدین سردار متفکر پاکستانی و مقیم انگلستان از جمله نویسندگانی است که به این موضوع پرداخته و کوشیده است خوانشی از اسلام ارائه دهد که در جهان معاصر کارآمد و معنا­دار باشد. این مقاله مبتنی بر روش اسنادی به داده‌های لازم دست یافته است و با کاربرد رویکرد توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر «روش‌شناسی بنیادین» به بازخوانی انتقادی خوانش سردار از اسلام و راه­حل او یعنی تنظیم نسبت بعد ثابت و متغیر دین پرداخته است. نوشتار حاضر ضمن مرور زمینه‎های شکل‌گیری اندیشۀ سردار، دیدگاه او دربارۀ نسبت بعد ثابت و متغیر را مطرح ساخته و در نهایت سردار را به جریان‌های هرمنوتیک مفسرمحور ملحق کرده است و فقدان نوآوری، نسبیت فهم، زمان‌پریشی، خوانش اسلام از منظر مدرن، ایراداتی است که بر اسلام‌شناسی او مطرح ساخته است.

در این نوشتار به بررسی زمینه‌های معرفتی و اجتماعی شرق‌شناسی پست مدرن و ییامدهای آن پرداخته شده و با روشی تحلیلی ـ اسنادی، تمرکز بحث بر مواجهه‌ی معرفتی با ادوار شرق‌شناسی قرار داده شده و این امر از طریق رصد تحولات علم و معرفت صورت گرفته است. هرچند تطورات علم در چند قرن گذشته بر رویه ها، مفاهیم و ادبیات شناختی شرق‌شناسی تأثیر گذار بوده و از ابعاد مختلفی به متواضع شدن و تغییر در ادبیات آن منجر شده، لکن بنظر میرسد غرب میکوشد روح شرق‌شناسی کلاسیک که همان نگاه حاشیه‌ای و استعمارگرانه غرب به مشرق زمین است را در دوره موسوم به پست مدرن هم بصورتی خاموش باز تولیدکند.در این مقاله ضمن بررسی مطالب یاد شده به تاملات ادوارد سعید، ضیاء الدین سردار، لیلا گاندی و...پیرامون رویه‌های جدید در شرق‌شناسی اشاره شده است

اين مقاله درصدد است روش مطالعة انسان اجتماعي در اسلام را با در نظرداشت سه ساحت علمي جامعه‌شناسي، فلسفي و تفسيري پيشنهاد کند. موضوع انسان اجتماعي سياق جامعه‌شناختي دارد و پاسخ به پرسش چيستي انسان، کاوش فلسفي را مي‌طلبد و بازخواني آن از منظر اسلامي، ملاحظات قرآني و روايي را ناگزير مي‌نمايد. «روش تأويل مفهومي» که هم ريشة فلسفي دارد و هم کاربرد قرآني و هم پيشينة جامعه‌شناختي، براي مطالعة انسان اجتماعي پيشنهاد شده است. روش تأويل مفهومي، دو گام اساسي دارد: پالايش و استنباط. در گام پالايش، پيش‌فرض‌ها، مسلمات ناصواب و مبادي ناقص رويکردهاي فلسفي و جامعه‌شناختي موجود ارزيابي مي‌گردد و در گام استنباط، برداشت اسلامي از انسان استخراج مي‌شود.

معرفت و ساختار حاکم بر آن از دیرباز در صدر توجهات فلاسفه قرار داشته است. این موضوع با دوپاره شدن هستی به جهان عینی و جهان ذهنی در فلسفه دکارت مسائل جدیدی را برای فلسفه بعد ایجاد نمود. کانت که توانست دو نحله فلسفی منتج از دوئالیسم دکارتی را جمع کند، با طرح مقولات استعلایی، قالبهایی را معرفی کرد که حصول معرفت نزد آدمی در چهارچوب آنها امکان‌پذیر می‌شد. این قالبها که نزد کانت ثابت و بین همه انسانها مشترک بودند، در فلسفه‌های نوکانتی صورتهایی متفاوت و متکثری می‌یابد. زمینه‌مندی معرفت و تأکید بر زمینه اجتماعی و تأثیر آن بر معرفت، از جمله نتایج تفکر نوکانتی است که در مسئله معرفت ایجاد شده است. رساله حاضر با روش گفتگو، تلاش دارد تا این مسئله را با ابعاد مختلف آن، موضوع گفتگوی میان هرمنوتیک فلسفی گادامر و حکمت متعالیه صدرایی قرار دهد. جسمانیت الحدوث و روحانیت البقاء بودن معرفت؛ عالم‌مندی، تاریخمندی و ساختار دیالکتیکی معرفت؛ هویت معرفتی جامعه؛ فرهنگ و لایه‌مندی آن و افق توحیدی از جمله مهم‌ترین فروعاتی هستند که از طریق آن تحلیل نهایی راجع به موضوع رساله حاصل می‌شود. با گذر از فروعات مذکور این نتیجه از منظر حکمت متعالیه صدرایی حاصل می‌شود که زمینه اجتماعی اگرچه استقلال فردی را در کسب معرفت ذائل نمی‌کند، اما نقش اعدادی در کسب معرفت داشته، می‌تواند در مسیر هویت یابی فرد سهیم باشد. همچنین معرفت توحیدی می‌تواند به عنوان معیاری برای نقد دیگر معارف که در حاشیه غفلت از توحید شکل گرفته‌اند واقع شود. نگاه خاص گادامر به فرهنگ و توجه او به امر متعال در ساختار دیالکتیکال معرفت و همچنین جایگاه زبان در نظام معرفتی او، از مهمترین فروعاتی هستند که تحلیل نهایی را در اندیشه او راجع به موضوع رساله فراهم می‌آورند. از منظر گادامر هویت معرفتی انسان مستقل از تأثیر اموری چون فرد و جامعه بوده، لذا زمینه اجتماعی تنها جرقه‌های الهام علمی در انسان را شعله‌ور می‌سازد. تفاوتی که امکان نقد را برای حکمت صدرایی نسبت به فلسفه گادامر فراهم می‌سازد، معیار بودن معرفت توحیدی برای قرائت و نقد دیگر معارفت است.

تحلیل و بررسی اصول و مبانی فکری ابن‌تیمیه به عنوان نماینده جریان نص‌گرا با محوریت موضوع نسبت عقل و نقل و نقد آن بر اساس منظومه‌ی فکری جوادی آملی و پیامدهای مبتنی بر این دو رویکرد در عرصه‌ی معرفت دینی، نتایج قابل توجهی به دنبال دارد. ابن‌تیمیه با جمود بر ظواهر نصوص حتی در اصول اعتقادی، دلیل اختلاف فلاسفه و متکلمان را عدم مرجعیت ذاتی و استقلالی عقل می‌داند لذا تقدیم معقول بر منصوص را بی‌اساس می‌خواند و تنها راه ایمان واقعی را ایمان جازم به پیامبر (صلی الله علیه و آله) برمی‌شمارد. وی با تعریفی که از عقل ارائه می‌دهد، عقل را عرض می‌خواند و تا سرحدّ غریزه و عقل عرفی آن را تقلیل می‌‌دهد؛ با خلط نقل و شرع، از تقدیم شرع بر عقل به طور مطلق دفاع می‌نماید؛ با پذیرش تعدّد عقل و تن دادن به نسبیت معرفتی، درصدد حل تعارض عقل و نقل برمی‌آید و ابطال یک نوع از انواع عقل را، ابطال کل عقل نمی‌داند. لیکن جوادی آملی، با هم سطح خواندن علوم عقلی و نقلی، هر یک از عقل و نقل را مؤید دیگری می‌داند و با تفکیک وحی از نقل، فهم نقلی را همچون فهم عقلی، آسیب‌پذیر و غیر مصون از خطا و صواب و تعارض معرفی می‌نماید و از تأویل به عنوان راه حل تعارض عقل و نقل، دفاع کرده و تقدیم دلیل عقلی بر دلیل لفظی غیر صریح را ضروری دانسته است. وی محصول عقل تجربی، نیمه تجربی، تجریدی و عقل ناب را اگر از سنخ قطع و یقین یا مفید اطمینان عقلایی باشد را حجت می‌داند و ضمن متفاوت دانستن عقل با بنای عقلاء، برهان عقلی را از سنخ علم برمی‌شمارد که اعتبار و حجیتش ذاتی است نه جعلی! جوادی در نقد ابن‌تیمیه می‌گوید او تعقل در معقول را منع کرده چه برسد به تعقل در منقول و فقط عقل فطری را قبول دارد و در معرفت‌شناسی دینی شأنی برای عقل قائل نیست و عقل مستقل بالذات را قبول ندارد لذا سر از حس‌گرایی در آورده است. و برای حل تعارض عقل و نقل دچار تعدد عقل نیز شده است.

این پژوهش درصدد است با رویکرد انسان‌شناسی و در تناظر با دوگانه «طبیعت و فرهنگ» در نظریه‌های غربی با دوگانه «طبیعت و فطرت»، بازتاب فطرت را در نظریه فرهنگی آیت‌الله جوادی آملی نشان دهد. تحلیل آراء ایشان روشن کرد که فرهنگ، تجلی توانایی‌های انسان در حیات فردی و اجتماعی است. توانایی‌های انسان نیز در دو حوزه وجودی انسان، یعنی طبیعت و فطرت بروز پیدا می‌کند و حاکمیت هر یک از این دو قوای وجودی، فرهنگ متناسب با خود را شکل می‌دهد. تجلی طبیعتِ انسان در حیات فردی و اجتماعی، فرهنگِ «مستور و مُتدانی» را شکل می‌دهد و تجلی فطرت نیز فرهنگ «مشهور و فرهنگ متعالی» را به وجود می‌آورد. فرهنگ مطلوب از نظر ایشان فرهنگی است که بازتاب فطرت باشد. بر همین اساس فرهنگ فطری دارای ویژگی‌هایی همچون ساخته‌ای الهی، تکوینی- اعتباری، حقیقت‌گرایی، وحدت‌گرایی، تکثرپذیری، شکوفاپذیری، جهانی و زنگارپذیر است.