جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

محمد اقبال لاهوری و فضل‌الرحمن ملک از شخصیت‌های علمی جهان اسلام بوده و بایستی زوایای پیدا و پنهان اندیشه‌هایشان مورد بررسی قرار بگیرد [ضرورت تحقیق]؛ امّا بررسی‌های صورت گرفته نشان می‌دهد که تاکنون تحقیقی در راستای «تحلیل تطبیقی رویکرد و ارزش‌گذاری آن‌ها در خصوص فلسفه‌ی اسلامی» با روش توصیفی – تحلیلی نوشته نشده است [پیشینه‌ی تحقیق]. به زعم نویسنده، مسئله‌ی اصلی اقبال، بازسازی اندیشه‌ی دینی [با توجه به رابطه میان علم و دین] و دغدغه‌ی بنیادین فضل‌الرحمن رابطه میان سنت و مدرنیته [با حرکت دوگانه‌ی هرمنوتیکی] می‌باشد [فرضیه‌ی تحقیق]. در باب چیستی فلسفه‌ی اسلامی نظریات مختلفی وجود داشته و نظر نویسنده این است که عنوان «فلسفه‌ی اسلامی» قابل دفاع بوده و مراد از فلسفه‌ی اسلامی، بستر پرورش دانش عقلی فرهنگ اسلامی است. اندیشه‌های هر دو شخصیت بر یکسری مبانی هستی‌شناختی، معرفت‌‎شناختی، انسان‌شناختی و اسلام‌شناختی استوار بوده و بدون فهم دقیق آن‌ها، درک رویکرد و ارزش‌گذاری‌شان نسبت به فلسفه‌ی اسلامی دشوار است. در مباحث مبانی، به رغم تشابهات، تفاوت‌های عمیق میان این دو محقق دیده می‌شود [مبانی تحقیق]. هردو تاریخ سنت اندیشه‌ی فکری من‌جمله سنت فلسفی در جهان اسلام را نقد و بررسی کرده، نگاهشان به فلسفه‌ی اسلامی روی‌هم‌رفته منفی بوده، آن را ادامه‌ی فلسفه‌ی یونانی‌مآبی در فرهنگ اسلامی دانسته، سنت فلسفه‌ی اسلامی را به‌جای متن و مرکز فکری، در حاشیه و شعاع تمدن اسلامی قرار داده و بر عنصر عجمی فلسفه‌ی اسلامی تمرکز می‌کنند ؛ هرچند هر دو سهم مسلمانان در فلسفه‌ را بزرگ تلقّی کرده و آموزش فلسفه‌ی اسلامی را ضروری و حذف آن از نصاب درسی را امری نادرست می‌دانند [تلقّی شان از فلسفه‌ی اسلامی]. برخلاف نظریات اصلی فضل‌الرحمن، اقبال در باب فلسفه‌ی اسلامی دارای نظریاتی مختلف و بعضاً به ظاهر متناقض در آثارش در زمان‌های مختلف بوده است [تلقّی اقبال از فلسفه‌ی اسلامی]. اقبال در رویکردش از دانش مدرن به‌ویژه فیزیک تأثیر پذیرفته است درحالی‌که بر فضل‌الرحمن، هرمنوتیک و نگاه تاریخی حاکم بوده است [مبانی اصلی تلقّی هر دو شخصیت از فلسفه‌ی اسلامی]. در واقع، برخلاف اقبال، فضل‌الرحمن بر اساس یک سیستم خاصی تاریخی به‌نقد فلسفه‌ی اسلامی پرداخته است [تفاوت تلقّی شان از فلسفه‌ی اسلامی]. فضل‌الرحمن در تفسیر نظریات قرآنی‌اش از مباحث فلسفه‌ی اسلامی مانند وجوب و امکان و نظم استفاده کرده است درحالی‌که اقبال از این مباحث تقریباً خیلی استفاده نکرده و اصطلاحات فلسفه‌ی غرب به‌ویژه آلمان را به کار می‌‌گیرد [تقرب و تبعد شان نسبت به فلسفه‌ی اسلامی]. اقبال، روح سخن قرآن را ضد فلسفه‌ی یونانی دانسته و فضل‌الرحمن، روح سخن فلسفی را ضد قرآن ندانسته، فهم فلسفی را فهم جزئی نه کلی قرآن می‌داند. با این تفاوت که به نظر فضل‌الرحمن آزاداندیشی فلسفه‌ی اسلامی راهگشا است ولی به نظر اقبال، آزاداندیشی خطرآفرین است. به زعم نویسنده، مبانی هر دو شخصیت از ابهاماتی رنج برده و تلقّی و ارزش‌گذاری‌شان نسبت به فلسفه‌ی اسلامی خالی از ابهام نیست [تفاوت ارزش‌گذاری شان نسبت به فلسفه‌ی اسلامی].

در خوانش‌هایی که زنان مسلمان در چند دهه اخیر از قرآن کریم صورت داده‌اند با نویسندگانی مواجهیم که بعضاً به‌عنوان افراد شاخص جریان معروف به «فمینیسم اسلامی» از آن‌ها یاد می‌شود. این نویسندگان که شامل کسانی چون ودود، الحبری، بارلاس و سعدیه شیخ می شوند، تا اندازه معتنابهی در روش شناسی خود متاثر از نظریه تفسیری فضل‌الرحمن بوده‌اند. فضل‌الرحمن هرمنوتیک قرآن‌محور خود را بر نظریه‌ای در باب نبوت و ماهیت وحی و نیز فهمی درباره تاریخ مبتنی می‌کند. وی منادی تمییز اسلام هنجاری از اسلام تاریخی است و به تفکیک ایدئال‌های دین از اعراض آن برای فهم حضور دین در جهان مدرن دعوت می‌کند. در نگاه او، انداختن طرحی نو در ساحت معرفت اسلامی در اصل باید با مطالعه جامع قرآن برای روشن نمودن مقاصد و اصول اخلاقی آن آغاز شود. در نگاه او پس از استخراج یک نظام اخلاقی و فکری از قرآن و بر مبنای این نظام اخلاقی است که می‌توان به درستی میراث حدیثی اسلامی را خوانش کرد. او دل‌مشغول احیای اجتهاد است و آن را بر مبنای «حرکت دومرحله‌ای» خود تعریف می‌کند. طنین اندیشه او در آثار نویسندگان یادشده حضور دارد ازاین‌رو تحلیل و نقد این اندیشه به نحوی تحلیل و نقد «فمینیسم اسلامی» نیز هست. این مقاله که به عنوان رهیافت روشی خود از «مطالعه تحلیلی» و «نقد دیالکتیک» بهره می‌برد سرانجام به این نتیجه می‌رسد که نظریه تفسیری فضل‌الرحمن، ضمن برخی نوآوری‌ها و راه‌گشایی‌ها، مبنای محصل و کاملا پردازش‌شده‌ای نیست که بتواند بدون ایجاد مساله‌هایی مضاعف، مبنای خوانش‌های بدیل زنان از قرآن کریم شود.

حجت الاسلام والمسلمین میری روز شنبه مورخ ۱۰ / ۱۰ / ۱۳۹۴ در مدرس ۴ حوزه علمیه امام خمینی (ره) به تدریس در مورد روشنفکران معاصر پرداختند که مشروح آن در ذیل آمده است. در این متن می خوانید: آشتی بین اسلام و مدرنیسم پروژه‌ی فضل الرّحمن/ بیوگرافی فضل الرّحمن/ نادیده گرفته شدن فلاسفه‌ی جدید اسلامی در غرب/ علّت عدم رشد فلسفه‌ی جدید در غرب/ تلاش برای شناساندن فلسفه‌ی اسلامی جدید برای غرب/ تلاش‌هایی بزرگان فلسفه در این زمینه / نقش آقای حائری در پیوند فلسفه‌ی اسلامی و غرب/ فضل الرّحمن پیشتاز معرّفی فلسفه‌ی اسلامی جدید به غرب/ علّت دعوت از فضل الرّحمن برای سفر به پاکستان/ دغدغه‌ی اصلی تشکیل‌دهندگان جمهوری اسلامی در پاکستان/ علّت راه‌اندازی مؤسسه‌ی تحقیقاتی توسّط ژنرال ایوب خان/ وارد شدن فضل الرّحمن در مباحث عملی و اجرایی با ورد به پاکستان/ اثرگذاری جریان فضل الرّحمن/ نظر عبدالرّحمن در مورد انقلاب اسلامی/ رهبری ابوالاعلی مودودی بر جماعت اسلامی پاکستان/ پیگیری مباحث اسلامی در کشورهایی با حاکمیّت سکولار/ علّت تقابل گرایش سنّتی با افکار فضل الرّحمن/ نتیجه‌گیری در مورد حرف‌های فضل الرّحمن/ تکیّه‌ی گرایش‌های فمنیستی اسلامی به فضل الرّحمن/ جریان تساهل و تسامح دینی با تکیه بر نظرات فضل الرّحمن/ طبقه‌بندی فضل الرّحمن در مورد مدرنیزم و وضعیت جدید/ نحوه‌ی ارتباط مؤسسه‌ی مک گیل با دانشگاه تهران/ همکاری ایزوتسو و دکتر مهدی محقّق/ ناشناخته بودن فضل الرّحمن در ایران/ طبقه‌بندی فضل الرّحمن/ خصوصیات گروه اوّل دسته‌بندی فضل الرّحمن/ علّت مقابله با مدرنتیه توسّط سنّتی‌ها/ خصوصیات گروه دوم طبقه‌بندی فضل الرّحمن/ ویژگی‌های گروه سوم طبقه‌بندی فضل الرّحمن/ علّت ردّ نظر گروه سوم طبقه‌بندی توسّط عبد الرّحمن/ نظر عبد الرّحمن در مورد تقابل مذاهب فکری و مدرنیته/ نظر گروه چهارم طبقه‌بندی عبد الرّحمن در مورد تغییرات/ گرایش به تغییرات تدریجی در گروه چهارم طبقه‌بندی/ اشکال عبد الرّحمن به نظر تغییرات تدریجی/ نظر دیدگاه پنجم طبقه‌بندی عبد الرّحمن/ ادّعای عبد الرّحمن در مورد اسلامی کردن همه‌ی امور/ بحث با نور خالص مجید و قبول بحث توسّط او/ تأثیر عقلانی بودن تشیّع بر فلاسفه/.

فضل‌الرحمان (د 1988) را مى‌توان یکى از اصیل‌ترین و تأثیرگذارترین نواندیشان دینى مسلمان در قرن بیستم دانست. سنگ ‌بناى اندیشه اصلاح‌گرایانه فضل‌الرحمان رویکرد نوگرایانه او به قرآن است و تاریخ در قرآن‌شناسى او جایگاهى ویژه دارد. رویکرد تاریخى فضل‌الرحمان به قرآن هم در دریافت او از ماهیت وحى قرآنى، هم در نگرش او به فرایند فهم و تفسیر قرآن، و هم در نگاه او به روش‌شناسى مطالعه قرآن بازتاب یافته است. در مقاله حاضر اهمیت نگاه تاریخى در این سه حوزه از نگاه فضل‌الرحمان و نتایج آن نشان داده شده است. فضل‌الرحمان در بحث از ماهیت وحى بر اوضاع و احوال زمانه پیامبر(ص) تأکید کرده که براى تفسیر قرآن در دوره جدید «نظریه دو حرکتی» را مطرح ساخته و در مطالعات قرآنى از رویکرد نقد تاریخى در برابر تحلیل ادبى دفاع کرده است.

فضل الرحمان یکی از نواندیشان مسلمان بود که سعی داشت با نقد و تحلیل روش شناسی مطالعات اسلامی، بر کارایی دین در جهان امروز بیافزاید و مسیر تحقق جامعه دینی را هموارتر نماید. در این مقاله پس از طرح ماهیت فکری وی و بیان جایگاه قرآن در اندیشه او، روش تفسیری فضل الرحمان و برخی از پیش فرض های هرمنوتیکی او و همسانی آن با مبانی هرمنوتیک کلاسیک و نئوکلاسیک بیان شده است.