جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فاقد چکیده

ونزبرو از اسلام‌شناسان و قرآن‌پژوهان غربی مشهور و برجسته معاصر بوده که چالش برانگیزترین نظریه وی، تدوین قرآن در قرن سوم می‌باشد. این نظریه بازتاب گسترده‌ای در میان دانشمندان داشته و بسیار محل تضارب آراء واقع گردیده است. به‌رغم نقدهای فراوانی که به این نظریه صورت گرفته، ونزبرو همچنان در اسلام‌شناسی و قرآن پژوهی به عنوان دانشمندی مطرح دانسته شده و آراء وی مکرر مورد ارجاع قرار می‌گیرد. در اهمیت وی همین بس که امروزه در غرب بسیار گفته می‌شود اولین قدم در اسلام‌پژوهی و قرآن‌پژوهی، اتخاذ موضع میان آرای ونزبرو و مخالفان وی می‌باشد. ازینرو هدف این پژوهش بر این بوده که دریابد علت این اهمیت -علیرغم نقدهای فراوانی که به او شده- از چه بابی می باشد. بنابراین در این راستا به شیوه تحلیلی-توصیفی روش‌شناسی و رویکرد ونزبرو که بسیار هم متأثر از جریان نقد کتاب مقدس می‌باشد مورد بررسی قرار گرفته است. به واقع آنچه ونزبرو را اینچنین برجسته ساخته، همین روش و رویکرد اوست. او نخستین کسی بود که تحلیل ادبی و به تبع آن نقد منبع و نقد صوری را در مورد قرآن اعمال می‌کند. همچنین نخستین کسی بود که تفاسیر قرآن از صدراسلام تا طبری را مورد بررسی و تحلیل ادبی قرار می‌دهد. همین بررسی منابع و ادبی خواندن آنها بود که او را آغازگر رویکرد تجدیدنظرطلبانه قرار داد. رویکردی که منابع اسلامی و روش‌های بررسی آنها را مورد چالش قرار داده و مسیری جدید در اسلام‌پژوهی به منصه ظهور رسانده است. وارد کردن مفهوم ادبی و ادبیات به اسلام‌پژوهی و منابع اسلامی چشم‌انداز جدیدی بود که ونزبرو را می‌توان آغازگر آن دانست. کلید واژه‌ها: تجدیدنظرطلب، منابع ادبی، نقد ادبی، نقد منبع، تاریخ نجات.

هدف پژوهش احیا و بازخوانی نسخ خطی و قلمی اندیشوران مسلمانی است که تا عصر حاضر به صورت نسخه خطی در کتابخانه ها نگهداری می شود. نسخه ی مورد پژوهش نسخه ی حقایق نام دارد و کتابی است با درون مایه ی دینی اخلاقی و عرفانی. روش پژوهش مقابله ی دو نسخه از این کتاب و استخراج اختلاف نسخ و انتخاب عبارات اصح در متن و ذکر اختلاف در پاورقی، همچنین استخراج تمامی آیات و روایات و اشعار و اعلام یادشده در متن و همچنین گردآوری منابع و مآخذ آیات و روایات است. نتیجه این تحقیق رسیدن به متنی است که هم به لحاظ محتوا و هم ساختار به متن اصلی نزدیک است و هم برای خوانندگان امروزی اثری درخور توجه و کاربردی است.

تصوف از جمله جریانها و نهادهای تاریخی تأثیرگذاری است که از ابتدای ظهور تمدن اسلامی شکل گرفت. در مورد این جریان تاریخی رویکردهای مختلفی صورت گرفته است که اغلب یا درصدد سیاه نمایی و یا درصدد مقدس نمایی بوده است؛ لیکن خواست پژوهش حاضر آن است که نسبت میان تصوف و اجتماع را مورد واکاوی قرار دهد. آیا همان گونه که برخی از منتقدان تصور نموده اند نمی توان برای تصوف نقش و عمل اجتماعی متصور شد؟ این پژوهش با کاربست روش توصیفی ـ تحلیلی درصدد تبیین این مسأله است که جریان دوران ساز تصوف، در خلال دوره های مختلف، به اشکال و مکاتب مختلف وجود داشت و در هر دوره تاریخی نمودها و تبلور گوناگونی داشته است که در یک سیر تاریخی از زهد به سماع رسیده است. بررسی این سیر تاریخی و روندهای تغییر نگرش صوفیان نشانگر آن است که زهد صوفیانه که مباین با احراز نقش های اجتماعی بود، بتدریج از قرن سوم و بخصوص چهارم رنگ باخت و صوفیان با احراز نقش های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در جامعه خود تأثیرگذار شدند اما در کنار بررسی نقاط مثبت تصوف در حوزه عمل اجتماعی پژوهش حاضر، نیم نگاهی هم به جریانهای صوفیه ای داشته است که با اندیشه و عمل خود بر دوری و کناره گیری از اجتماع نظر داشته اند و همین رویکرد باعث ایجاد اختلاف با جریانهای صوفیه ای می شد که به حضور در اجتماع اهتمام ویژه ای داشتند.

آثار ابن عربی و کتاب زوهر که هر کدام جداگانه در عرفان اسلامی و عرفان یهود به عنوان مهم ترین یا یکی از مهم ترین منابع مورد رجوع و جریان ساز شناخته می شوند ، از موسی به عنوان پیامبر دین یهود تصویری خاص خود ارائه کرده اند . زبان مشترک عرفانی ، موقعیت مشترک مکانی ، پراکنده گویی های عارفانه و روش ورود به بحث بر پایه اشارات الهامی باعث شده است تصویر ارائه شده از حضرت موسی در هردو شق منبع ، شباهت های فراوانی از جمله در موضوعات کلی و بعضا توضیحات جزئی داشته باشد . در کنار اینها افتراقاتی نیز دیده می شود که بعضا ناشی از تفاوت روایت قرآن و عهد عتیق ـ به عنوان بنائی که به صورت جداگانه ابن عربی و مؤلف زوهر مطالب خود درباره ی موسی را مبتنی بر این دو منبع ارائه کرده اند ـ درباره ی حضرت موسی است و بعضا تفاوت در نگرش به یک موضوع واحد و یا پرداختن به مسأله ای است که دیگری به آن نپرداخته است . تصویر کلی ارائه شده از موسی در این دو گونه منبع از نظر وجود عالی رتبه ی موسی در عالم خلقت و قرار گرفتن او در رتبه ی والا در بین پیامبران الهی و زندگی عارفانه و پر رمز و راز او در سوانح و مقاطع مختلف ، شباهت های زیادی به هم دارد و اختلافات بیشتر در جزئیات است تا در تصویر کلیِ ارائه شده.

عرفان کیهانی (حلقه) نام جریانی‌ست که حدود سه دهه از بنیان‌گذاری آن توسط آقای محمدعلی طاهری می‌گذرد و از دهه‌ی 80 شمسی در ایران رشد قابل ملاحظه‌ای داشته است. این مکتب شامل آموزه‌های نظری و عملی‌ست که به گفته‌ی بنیان‌گذار آن بر کشف و شهود عرفانی مبتنی می‌باشد. در تعالیم نظری عرفان کیهانی، مباحثی پیرامون هستی‌شناسی، خداشناسی، جهان‌شناسی، انسان‌شناسی، معادشناسی و شیطان‌شناسی مطرح شده است. تعالیم عملی و روش سلوک عرفانی این مکتب بر اتصال به حلقه‌های متعدد شبکه‌ی شعور کیهانی (هوشمندی حاکم بر جهان هستی) مبتنی‌ست و هریک از حلقه‌ها کاربرد مخصوص به خود در جهت کمال و تعالی انسان دارند؛ از جمله اهدافی از قبیل ارتقای جسمی، ذهنی و روانی انسان، کنترل ذهن، تزکیه، دستیابی به آگاهی‌های کمال‌بخش، رسیدن به مقام انسان صالح، نیل به معرفت مناسک دینی و... برای حلقه‌ها عنوان شده است. از سوی دیگر از دهه‌های 60 و 70 میلادی شاهد شکل‌گیری و گسترش جنبش‌های نوین دینی و معنوی در غرب هستیم که گاه از فرهنگ بومی برخاسته‌اند و گاه ریشه در فرهنگی بیگانه نسبت به کشور میزبان دارند. از مقایسه‌ی تعالیم عرفان کیهانی با آموزه‌های دو جنبش نوین دینی و معنوی، یعنی جنبش عصر جدید و ساینتولوژی، و نیز مقایسه‌ی آن با تعالیم نظری و عملی عرفان اسلامی در جهت بررسی ریشه‌داری عرفان کیهانی در این مکاتب، روشن گردید که گرچه عرفان کیهانی با هریک از این مکاتب شباهت‌هایی دارد اما با توجه به تفاوت‌های چشمگیری که با آنها دارد، نمی‌توان حکم به ریشه‌داری عرفان کیهانی در این دو جنبش نوین دینی و معنوی و نیز عرفان اسلامی داد. همچنین به نظر می‌رسد عرفان کیهانی، جریان عرفانی جدیدی‌ست که به دلیل داشتن بیشترین شباهت با عرفان اسلامی، در مقایسه با جنبش‌های نوین دینی و معنوی غربی، می‌توان آن را برخاسته از بستر فرهنگی ایرانی- اسلامی دانست.

آراء تجدیدنظرطلبانه پاتریشیا کرون[1] تأثیر ژرفی بر مطالعات اسلامی، به‌خصوص بررسی تاریخ صدر اسلام نهاده است. کرون با تأثیرپذیری از مطالعات انتقادی پیش از خود، ضمن تشکیک در اعتبار منابع سنتی اسلامی، درصدد بود تا مهم‌ترین مؤلفه‌های تاریخی اسلام مانند جمع قرآن، زندگی پیامبر(ص) و ارتباط اسلام با سایر ادیان را در منابع خارج از چارچوب سنت اسلامی ردیابی کند. این مقاله می‌کوشد ضمن نقد و بررسی منابع و روش کرون، میزان وفاداری او به روش مطالعه انتقادی را بسنجد و نشان دهد که کرون به‌رغم تشکیک در اعتبار تاریخی منابع اسلامی، خود در بررسی‌هایش از منابعی بهره برده است که صحت، اصالت و اعتبار تاریخی روشنی ندارند و در نتیجه نظریه‌های او صرفا گمانه‌زنی‌هایی غیرقابل اثبات‌اند؛ اما توجه او به این منابع، به غنای داده‌های مفید درخصوص تاریخ صدر اسلام افزوده و چشم‌انداز تازه‌ای در مطالعات اسلامی فراهم آورده است.

شیعه، عدل را به‎مثابۀ یکی از صفات خداوند، در ردیف اصول دین قرار داده است؛ زیرا در مسألۀ عدل بود که شیعیانِ عقل‎گرا همواره با اهل‎سنّت اختلاف‎نظر داشته‎اند. اما آیا عدل الاهی در میان فرقه‎های مختلف شیعه از جایگاه یکسانی برخوردار است؟ عدل، در آثار اندیشمندان دوازده‎امامی در سطوح مختلف مورد بررسی است؛ اما در آثار اسماعیلیان بسیار گذرا و تلویحی بوده است. در این بررسیِ تطبیقی کوشش بر آن است تا جایگاه عدل الهی و مباحث پیرامون آن همچون رابطۀ حسن و قبح عقلی و عدل خداوند، در شیعۀ دوازده‎امامی و اسماعیلی از منظر اندیشمندان تأثیرگذار هر یک شناسایی و تحلیل شود. با توجه‎ به قابلیت عقلانی شیعه، از دل بحث جبر و اختیار، مسئلۀ عدل خداوند بیرون می‎آید زیرا همبستگی مستقیمی میان باور به اختیار و عدل از یک‎سو و اعتقاد به جبر و نفی عدل از سوی دیگر وجود دارد. از چشم‎اندازی تاریخی، از دوران اسماعیلیۀ فاطمی که بر جایگاه امام مبالغه شد تا اسماعیلیۀ الموت، سنگین‎کردن مفهوم امام، سبب سبک‎شدن خردگرایی اسماعیلیان شد؛ از حسن و قبح عقلی دور شده و بنابراین کمتر به عدل الهی پرداخته‎اند. اسماعیلیه تحت‎تأثیر دو عامل اصلی «وجهۀ ضدتعقلیِ اصل تعلیم» و «پیوند با تصوّف» تاکید بیش از اندازه‎ای بر جایگاه امام در نظام آفرینش، در تعلیم و هدایت، در مسایل سیاسی و اجتماعی، در تأویل و تفسیر شریعت، در عصمت و قائم‎القیامه‎بودن او دارند. از مهم‎ترین یافته‎های این پژوهش این است که به‎جهت همین مبالغه در اصل «تعلیم» از امام و نیز تأثیرپذیری از «تصوّف» در دوران‎هایی خاص، اسماعیلیه متمایل‎به حسن و قبح شرعی شده و از آموزه‎های اساسی شیعۀ دوازده‎امامی مبنی بر اصالت عدل، حرمت عقل و شخصیت آزاد انسان دور افتاده است.

اسلام در زمان و مکانی ظهور کرد که مناطق هم‌جوارش از سطح تمدنی پیشرفته‌تری نسبت به جزیرة العرب برخوردار بودند. این سرزمین‌ها از نظر ظهور و حضور عقاید و باورهای گوناگون، پیشینه‌ای بسیار طولانی داشتند و این امر، رواج و گسترش مباحثات و مجادلات الهیاتی در این مناطق را موجب شده بود؛ ازاین‌رو، اسلام در مکانی ظهور کرد که زمینۀ مساعد برای مجادلات الهیاتی و کلامی داشت. قرآن کریم مروج و مشوق تفکر و تعقل در دین بود؛ به همین دلیل، مباحث کلامی و الهیاتی و درنتیجه، عالمان این علم در اسلام و بین مسلمانان جایگاه بالایی داشتند. دین‌پژوهان و خاورشناسان و اسلام‌شناسان، بارها نقش باورهای پیش از اسلام را در شکل‌گیری دستگاه‌های کلامی اسلام بررسی کرده‌اند. معتزله در گیرودار بحث و مناظره و ردیه‌نویسی با دیگر فرقه‌های مسلمان، همیشه با این اتهام روبه‌رو بودند که شما زرتشتی­گرا (مجوس)، ایرانگرا (شعوبی) و زندیق (زندیک یا اهل تأویل؛ یعنی کسی که متون مقدس را تأویل می‌کند) هستید. معتزله همچنین به قدرگرایی (تقسیم حوزۀ کارهای خیر و شر میان انسان و خداوند) و عقل­گرایی و عدل­گرایی متهم بودند. به عبارت دیگر، آنان را به خوانش و تفسیر اسلام بر پایۀ آموزه­های ایرانی، متهم و از این رهگذر، آنان را تکفیر می‌کردند. در این مقاله تلاش شده است که آیا این اتهام‌ها، جدای انگیزه‌های سیاسی، رقابتی و فرقه‌ای، رنگی از حقیقت دارد یا ندارد. این امر واقعیت دارد که شماری از اعتزالیان، موالی (ایرانیان) و غیرعرب بودند و در محیط عرب‌های مسلمان زندگی می‌کردند؛ مانند بصره و کوفه (که یا سابقۀ سکونتی نداشتند یا موالی و اعراب به شکل هم‌زمان آن‌ها را ساکن کردند). در پژوهش حاضر، این مسئله با رویکردی تطبیقی و مقایسه‌ای بررسی شده است. شبهات زیادی در مسائلی مانند: صفات خداوند به‌ویژه صفات ذات، مبحث رؤیت، آزادی اراده و گزینش، استطاعت پیش از فعل، لزوم و وجوب ایمان عقلی، حسن و قبح ذاتی، مبحث اَلَم، صدور خیر محض از ذات پروردگار و ناتوانی او در ارتکاب فعل قبیح، موجب شده است تأثیرپذیری دستگاه کلامی معتزله از انگاره‌های زرتشتی، امری ممکن و حتی متحقق دانسته شود. سرانجام نتیجه گرفته‌ شد ایرانیان با توجه به پیشینۀ یزدان‌شناسیِ رسوخ‌کرده در ذهن و زبانشان، خوانشی عقل‌مدارنه و عدل‌مدارانه از اسلام به‌دست آوردند؛ مکتب معتزله محصول این خوانش بود.