جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در میان دانشوران مسلمان به شخصیتهای گوناگونی بر می خوریم که دارای گرایشها و مذاقهای متفاوتند، یکی صرفاً حدیثگراست که هیچ فتوایی و نظری اتخاذ نمی کند مگر آنکه مبتنی بر روایتی از پیامبر یا سلف صالح باشد. دیگری فرهیخته ای عقلگر است که هیچ اندیشه ای حتی تقلیدات را جز به تصویب عقل نمی پذیرد. سومی صوفی اهل ذوقی است که بیش از قال یا حال سر و کار دارد و پیوسته خوش دارد که در وجد و شوریدگی باشد و اگر به تقلیدات یا قلیات می پردازد به دنبال گرایشهای متضاد باور دارند و با سیره ای متفاوت سلوک می کند، کمتر به چشم می خورند. ابو منصور اصفهانی یکی از این شخصیتهای نادر است که جمود گرایی حنبلیان را با ذوق عارفانه و سماع صوفیانه در آمیخته است.

این مقاله به منظور درک ریشه های گرایش شیعۀ امامیه به عقل گرایی اعتزالی به بررسی علل گرایش دو متکلّم بزرگ امامیّه شیخ مفید و سید مرتضی علم الهدی - پیشوایان امامی سدۀ چهارم هجری ـ به عقل گرایی اعتزالی می پردازد. هر چند گرایش شیعه امامیّه به عقل گرایی اعتزالی با مجادلات فراوان همراه بود اما سرانجام این گرایش در قرن چهارم هجری در سایۀ حکومت و حمایت آل بویه به وسیلۀ این دو متکلم به ثمر نشست. برای این پیوند عواملی همچون غیبت امام مهدی (عج)، نیاز جامعۀ امامیّه به دانش کلامی نظام مند در جهت بقای خود، همگرایی سیاسی میان شیعه و معتزله، سازگاری فکری سیدمرتضی و شیخ مفید با مبانی اعتزالی و البته پیوندهای کلامی و تاریخی میان این دو فرقه که سابقۀ آن به پیش از سدۀ یاد شده میرسیده است، مطرح می شود.

چکیده: آخرالزمان، دوره ای از حیات تاریخ بشر است که طی آن دوره کنونی عالم به پایان رسیده و دوره ای جدید با ساختاری نو جایگزین آن خواهد شد. دوره ای که طی آن بعد از انحطاط همه جانبه عالم و انسان، خداوند متعال به عنوان نجات بخش بشر خود به مداخله در حیات بشر پرداخته و وی را به نجات ابدی و پایدار رهنمون می سازد که غالبا این فعل نجات بخشی را توسط منجی که برگزیده اوست انجام خواهد داد ، به همین دلیل از این آموزه تحت عنوان منجی گرایی و آینده گرایی یاد می شود. این آموزه بخش مهمی از باورداشت های ادیان بخصوص ادیان آسمانی را در برگرفته است و آیین یهود و دین اسلام نیز هر یک بخش اعظمی از عقاید خود را به این موضوع اختصاص داده اند. در این میان آنچه قابل توجه و حائز اهمیت است وجود شباهت ها و اشتراکات ضمن افتراقاتی است که این ادیان توحیدی در این زمینه دارند که این خود خبر از الهی بودن و وجود منشأ مشترک را دارد

آنچه که در این تحقیق مورد نظر بوده نشان دادن اصول و مبانی نظری سیر استدلالیِ آراء و نظرات دینی مصباح یزدی و ملکیان، با مراجعه به آثار مکتوبشان می باشد. نتایج حاصله این بوده که مصباح با رویکردی فلسفی – کلامی به دفاع عقلانی از حقانیت انحصاری دین می پردازد، دینی که کمال و سعادت انسانی درگرو ایمان آوردن و مطابقت تمام جنبه های فردی و اجتماعی انسان با آن می باشد. ایمانی که مسبوق به علم یقینی به باورهای دینی و التزام عملی بر آنها است. مصباح را که می توان قائل به عقلانیت و شناخت حداکثری دانست، معتقد است می توان با عقل فلسفی مدعیات اصلی دین یعنی توحید، نبوت و معاد را اثبات کرد،گرچه به منبع دیگری به نام وحی، جهت تحصیل معارف ماوراء عقلی ،که از حجیت عقلانی برخوردار است، نیز نیاز است. از نظر وی به غیر از برخی از معارف دینی (ظنیات و معارف فرعی )، اکثر شان (قطعیات و یقینیات و معارف اصلی دین)،ثابت وتغییرناپذیرند، که بین آنها و نظریات علمی و فلسفی هیچگونه تعارضی وجود ندارد. وی زبان دین را واقعنما و معنادار دانسته که با قواعد و اصول محاوره ای و عقلانی می توان به فهم صحیح و واحدی از دین رسید. اما ملکیان که با رویکرد فلسفه دین و پراگماتیستی به تحقیق عقلانی و روان شناسانه دین می پردازد با قرائت معنویت گرایانه از دین، کارکرد دین را تنها به جنبه فردی و نیازهای وجودی و در جهت کاستن برخی از درد و رنجهائی که با ابتنای به علوم و معارف بشری قابل رفع نیست، معطوف می سازد. وی که می توان او را قائل به عقلانیت و شناخت انتقادی دانست، مدعی است که مدعیات دینی نه خرد پذیرند و نه خرد ستیز، بلکه خرد گریزند،که متعلق ایمان قرار می گیرند نه متعلق علم و با توجه به دلایلی که اقامه می کند، معتقد است که هم دین و هم معرفت دینی متحول اند که باید بر اساس قواعد هرمنوتیک آنها را فهمید که با توجه به مجموعه یک شرایط اجتماعی و تاریخی و پیش فرضها ذهنی دخیل در فهم دین، دین قابلیت فهمهای مختلف را می یابد. در نسبت بین دین و علم، وی دین و علم را از دو مقوله جداگانه با کارکردهای متفاوت می داند و در حقیقت با هم تقابلی نمی یابند تا تعارضی بین آنها پیش بیاید و تعارضهائی هم که وجود دارد ظاهری است و با رجوع به باطن دین قابل رفع است. از طرفی هم به علت تحقیق ناپذیری علمی و فلسفی وحی و گزاره های وحیانی، وحی حجیت معرفت شناختی نیز ندارد

صوفیّه تمام تعالیم نظری اسلام را در راستای کمک به بر انگیزش ذکر در نفس می دانند و بر این اساس در تفسیر آموزه های قرآنی اثبات می کنند که ذکر بر اموری بسیار فراتر از اعمال عبادی که به اسم شناخته شده اند دلالت دارد. آنها ذکر کامل را عینیّت بخشیدن به تمام کمالات نهفته درفطرت انسانی تعریف می کنند، براین اساس که فطرت انسانی در واقع صورتی الهی است .علامت صورت الهی نیز که انسانها برآن اساس آفریده شده اند ،عقل و هوش است که آنها را از تمام دیگر خلایق جدا می سازد .رجوع الی الله نیز درنظر صوفیّه ذکری است که آگاهی از حضور خدا را در دل انسان بیدار می کند و صورت الهی نفس او را تحقّق می بخشد. صوفیان در بازگشت اختیاری خویش به سوی خدا درپی تحقّق جمیع اسماء الهی وایجاد اعتدال تمام بین آنها هستند و به عبارت دیگر می خواهند متخلّص به اسم الله شوند که خود جامع تمام اسماء است .آنها از طریق ذکر به این هدف دست می یابند .درنظر صوفّیه تنها به وسیله ذکر خدا،یعنی تنها با معطوف کردن ذهن وکل وجود به سوی خداکه برصورت اوآفریده شده اند،انسان می تواند امید خدا گونه شدن به معنی حقیقی آ نرا داشته باشد. تصوّف به واسطة عطف تّوجه به دقایق سنّت و با تمرکز بر ذکر خداوند در هر لحظه، حیات عبادی اسلام را پرمایه تر و غنی تر می سازد.این تمرکز مستمر و توجّة دایمی به خدا در نهایت به آرمان و راه و روش صوفیّه منتهی می شود که همان وصال با خداست .راه و روشی که در طریقت صوفیانه معنایی منحصر به فرد پیدا می کند و همچنین مستلزم فرایند دگرگونی درونی نیز می گردد که به موجب آن تمام توان و قدرت نفس انسان رابه سوی خدا متوجّه می کند. براین اساس طریقت صوفیانه اعمال عبادی و معنوی بسیاری رابراعمال سخت ومحکم شریعت می افزاید و از ذکر به عنوان اساسی ترین عمل یاد می کند،عملی که در قرآن نیز در آیات بسیاری انجام آن به مردم سفارش شده و توسّط پیامبر اکرم (ص)نیز اشکال خاصی از آن به صحابه توصیه گردیده است تا چشم آنها را برای دیدن حقیقت بگشاید.در واقع آیات قرآنی و احادیث نبوی متعدّدی با بیانها و انگاره های متفاوتی ازاین هدف سخن می گویند که چیزی جز نفی نسیان و غفلت و همچنین یادآوری کمال حقیقت واحد نمی تواند باشد.هدفی که درطریقت صوفیانه نام سیرالی الله به خود می گیرد و در تزکیة نفس معنا پیدا می کند. تزکیة نفسی که خود مستلزم آداب وشرایطی