جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

به دلیل آمیختگی کلام امام علی j با قرآن، و قرین بودن قرآن با عترت به حکم حدیث شریف ثقلین، مضمون کلی نهج البلاغه نیز قرآنی است. بنابراین، قرآن یکی از کار آمدترین منابع فهم کلام امام است و به همین جهت شروح متعدد نهج البلاغه از استناد های قرآنی بهره برده اند. مقاله پیش رو، با هدف شناخت بهتر شروح و تبیین تاثیر پذیری شارحان نهج البلاغه از قرآن به بررسی استنادهای قرآنی شارحان و گونه شناسی این استناد ها پرداخته است. بدین منظور از روش توصیفی تحلیلی و نیز از ابزارهای آمار و جداول استفاده شده و شرح ۵۰ خطبه اول نهج البلاغه از شرح های معارج نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ابن میثم، تنبیه الغافلین، عبده، فی ظلال نهج البلاغه و شرح منهاج البراعه خویی مورد جستجو و بررسی قرار گرفته است. نتایج مقاله که مبتنی بر تحلیل آماری است به صورت جداول کمی و توضیحات کیفی ارائه شده است. یافته ها نشان میدهد که کیفیت و کمیت استفاده از شواهد قرآنی در شرح های مورد مطالعه متفاوت است. از جهت کمیت، شرح های منهاج البراعه و شرح ابن میثم بیشترین استناد را به قرآن داشته‌اند. در مقابل، شرح شیخ محمد عبده کمترین شواهد قرآنی را در خود جای داده است. از جهت کیفی نیز رابطه معناداری بین رویکرد کلی شارح با میزان استنادهای قرآنی وی وجود دارد.

جهاد کبیر تنها ترکیب وصفی در حوزه جهاد، در آیات قرآن کریم است. از آنجایی که در آیات قرآن و نیز سنت اهل‌بیت، جنبه نظامی در موضوع جهاد پررنگ و برجسته است، شایسته است موضوع «جهاد کبیر» مورد بررسی قرار گیرد تا روشن شود آیا جهاد کبیر نیز در حوزه نظامی است یا به عرصه‌های دیگری مربوط می‌شود. مفسران و فقها نوعاً در مورد جهاد به معنای جنگ نظامی به‌تفصیل بحث کرده‌اند، اما در باب جهاد کبیر و مصداق و عرصه‌های آن پژوهش چندانی صورت نگرفته است. لذا مسئله اصلی مقاله پیش رو، تبیین چیستی مفهوم جهاد کبیر در قرآن کریم و بیان مهم‌ترین عرصه‌های آن است که نوآوری مقاله را تشکیل می‌دهد. این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و با استناد به نظر مفسران و تحلیل دیدگاه‌های آنان موضوع جهاد کبیر را مورد پژوهش قرار می‌دهد. براساس یافته‌های تحقیق، جهاد کبیر مشتمل بر دو ویژگی «جهاد» به مفهوم عام آن یعنی همراه بودن امری با سختی و به ‌کار بردن نهایت تلاش در جهت تحقق هدف است. در عین حال، ابزاری که در جهاد کبیر استفاده می‌شود نظامی نیست، بلکه بسته به اختلاف موجود در تفسیر آیه 52 سوره فرقان، «معارف و آموزه‌های قرآن کریم» و یا «تبعیت نکردن از کافران» است. جهاد فرهنگی، جهاد اقتصادی، جهاد سیاسی و جهاد علمی مهم‌ترین عرصه‌های جهاد کبیر است که دشمن می‌تواند با دور کردن امت اسلامی از این صحنه‌های جهاد، جامعه اسلامی را به اطاعت از خود وادار نماید.

«تدبّر» از جمله مفاهیم کلیدی در قرآن کریم به شمار می آید که با استناد به آیه 29 سوره ص به عنوان هدف نزول قرآن کریم معرفی شده است. اگرچه مفهوم مذکور تنها در چهار آیه در قرآن کریم به کار رفته، ولی به دلیل جایگاه و پردازش هایی که در سه دهه اخیر درباره آن صورت پذیرفته است، خوانش های گوناگونی در فضای علمی عصر حاضر نسبت به آن بوجود آمده است. آنچه به ابهام واژه تدبّر در پژوهش های امروزین می افزاید، عدم تحلیل ماده آن (د ب ر) است. به صورتی که محققان در این حوزه صرفاً با استناد به گزارش لغویان متأخر، به بررسی دیگر ابعاد مفهومی غیر لغوی این واژه می پردازند. جستار حاضر ضرورت بکارگیری رویکرد ریشه شناسی را در تحلیل مؤلفه های لغوی این واژه دنبال می نماید. از این رو تلاش کرده است تا فرایند ساخت از ماده [دبر] به ساخت «تدبّر» را مورد بررسی قرار دهد. روشی که جهت تحلیل فرایند مذکور در نظر گرفته شده بدین قرار است که در ابتدا معانی موجود در دیگر زبا های سامی همچون؛ زبان عبری، آرامی، حبشی، اکدی و... استقصاء گردیده و سپس این معانی در پنج دسته معنایی مشخص تقسیم شده اند. در ادامه در راستای گزینش داده های سودمند جهت دستیابی به فرایند ساخت تدبّر، معانی مذکور تصفیه شده و اطلاعات مفید جهت کشف ارتباط بین معانی مورد استفاده قرارگرفته است و در پایان مبتنی بر تحلیل مذکور، فرایند ساخت تدبّر، به کمک ساخت مشابه (تیپولوژی) آن در زبان انگلیسی تبیین گردیده است. آنچه به کمک ساخت مشابه در زبان انگلیسی (understand) به دست آمده حاکی از آن است که واژه تدبّر نیز از دو بخش ساخته شده است: [دبر (به عنوان ماده فعل) + وزن تفعّل (به معنای stand)]. در نتیجه معنایی که از تدبّر فهم می گردد، مواجهه ادراکی با موضوع یا پدیده ای جهت پی بردن به پشت و ورای آن است.

در آیات متعددی از قرآن کریم به مسئله آغاز آفرینش جهان اشاره و در آن به مسائلی مانند چیستی و چگونگی جهان قبل از آفرینش، مواد اولیه سازنده هستی و توسیع یا گسترش آسمان ها پرداخته شده است. با ظهور نظریه های جدید در علوم تجربی، منکران اسلام در صدد مخالف نشان دادن برخی علوم تجربی با مسائل مطرح شده در قرآن برآمده اند تا در وحیانی بودن قرآن تردید کنند، از این رو شناخت و تبیین دقیق دیدگاه قرآن در باره چگونگی آغاز آفرینش جهان دارای اهمیت است تا روشن گردد مطالب قرآن با عقل و علوم قطعی تجربی در تضاد نیست، بلکه در موارد بسیاری با آخرین یافته های کیهان شناسی، هماهنگی وصف ناپذیر دارد و چه بسا بتوان در مواردی دیدگاه قرآن را در کنار سایر نظریه های مطرح علمی به عنوان نظریه مستقل و ممتاز مطرح نمود. مقاله پیش رو ضمن بیان آخرین یافته های کیهان شناسی پیرامون منشأ جهان، به بررسی مهم ترین اقوال مفسران و اندیشمندان در باره آیات مربوط در این زمینه پرداخته و پس از بیان دیدگاه مختار، شباهت ها و تفاوت های آن را با نظریه انفجار بزرگ بیان نموده است.

نوشتار حاضر به تحلیل و نقد مدخل «جزیه» (poll tax) اثر خاورشناس آمریکایی پُل هِک در دایرة‌المعارف قرآن لیدن می‌پردازد. نویسنده ابعاد جزیه از قبیل خاستگاه، پرداخت‌کنندگان، مصادیق و شأن نزول آیه جزیه و هدف از تشریع آن را مورد بررسی قرار داده است. این موضوع، از نظر فقهی ـ حقوقی حائز اهمیت است. به ‌تلاش قابل تقدیر مؤلف و مطالب ارزنده‎اش در مقاله مذکور، بر نوشتار او نقدهایی نیز وارد است. وی خاستگاه جزیه را خارج از اسلام دانسته و فلسفه تشریع آن را یک بار جایگزین خسارت مالی ناشی از اخراج مشرکین از مکه، و بار دیگر نشانه کرنش مقابل حکام، و نهایتا آن را نوعی مالیات برای حفظ خطوط اعتقادی اسلام می‌داند. او هم‌چنین نابسامانی پدیدآمده در مشمولین حکم جزیه به سبب رفتار یکی از خلفا را تغییر حکم اسلام پس از رحلت پیامبر اکرمa در امر جزیه خوانده است. به دلیل ضرورت پاسخ به شبهات مستشرقان در زمینه احکام اقتصادی اسلام و بصیرت‌افزایی مسلمانان در برابر این شبهه‌ها، پژوهش پیش‌رو انجام شده است. در نقد مطالب این مدخل، با استدلال به آرای علمای مسلمان و به ویژه بزرگان شیعه و نیز صاحب نظران در عرصه اقتصاد اسلامی ـ که از دید مؤلف مغفول مانده است ـ به نقد دعاوی پُل هِک قلم زده شد و نیز موضوع جزیه در عصر حاضر که وی از قلم انداخته بود، مورد اهتمام نگارندگان این سطور قرار گرفت.

مقاله «عایشه بنت أبی بکر» اثر اسلام‌شناس آمریکایی، دنیس اسپلبرگ است که در دایرة‌المعارف قرآن لیدن به چاپ رسیده است. او در این مقاله، دو ماجرای تبرئه عایشه از زنا (إفک) و جنگ جمل را محور اصلی پژوهش خود در بازشناسی سیمای عایشه قرار داده و سپس به تحلیل هر یک می‎پردازد. نوشتار یاد‎شده نقاط قوت و ضعف‎ متعددی دارد. وی با تفسیری که از "أم المؤمنین" ارائه نموده و بر اساس آیه شریفه «وقرن فی بیوتکن» (احزاب/33) زنان مسلمان را محکوم به خانه‎نشینی و نیز پرهیز از مناصب سیاسی به علت مشارکت عایشه در اولین جنگ داخلی در اسلام (جنگ جمل) می‎داند. افزون بر این، مدعی می‌شود که شیعه اعتقادی به عفت عایشه نداشته و راه را برای اتهام به وی باز گذاشته است. وجود چنین ادعاهایی در مقالات دایرة‌المعارف قرآن لیدن، ایجاب می‎کند تا قرآن‎پژوهان مسلمان به پاسخگویی و اعلام دیدگاه صحیح اسلام در این خصوص بپردازند. در نوشتار پیش رو ضمن تقدیم محورهای اصلی مقاله‎ی مزبور، آرای مؤلف در بوته نقد قرارگرفته و پاسخ‌هایی مستدل بر اساس منابع شیعه و اهل سنت ارائه‌شده است. در ابتدا معرفی کوتاهی از اسپلبرگ و آثارش اصورت گرفته و پس از تحلیل محتوایی مقاله مذکور، مهم ترین ادعاهای نویسنده مورد بررسی و نقد قرار گرفته است.

احادیث طینت ازجمله روایات کلامی است که در کتب حدیثی شیعه همچون اصول کافی از شیخ کلینی، التوحید از شیخ صدوق و دیگر منابع معتبر آمده است. باتوجه‌به بحث‌های ریشه‌دار جبر و اختیار بین مذاهب و فرقه‌های مختلف مسلمانان، فهم صحیح این روایات می‌تواند به بخشی از اختلافات کلامی مسلمانان و نیز اختلاف کلامی بین مسلمین و پیروان ادیان دیگر پایان دهد یا دست‌کم تفسیر و دیدگاه جدیدی را در بین صاحب‌نظران مطرح کند. نگارنده دراین‌باره، پس از تبیین معنای طینت و اهمیت آن از نظر آموزه‌های دین اسلام، با استناد به منابع اسلامی به این نتیجه رسیده است که این احادیث را می‌توان براساس علم الهی تأویل کرد؛ زیرا اولاً چنین تأویلی منافی با اختیار نیست، ثانیاً آیات شریفۀ قرآن و خانوادۀ حدیثی(احادیث مربوط به سعادت و شقاوت، فطرت، علم الهی و عدل الهی) آن را تأیید می‌کند.

مقاله «تشیع و قرآن» اثر مستشرق یهودی «بارآشر» است، که با تأکید بر برخی اقوال ناصواب و برجسته نمودن بعضی از فرقه‌های نادر و حتی مطرود شیعه، درصدد ارائه تصویری غیرواقعی از نگاه شیعه پیرامون قرآن کریم می‌باشد. مقاله مزبور در دایرةالمعارف قرآن (لیدن) منتشر شده که یکی از دایرةالمعارف‌های برجسته و مورد رجوع جهانی پیرامون قرآن کریم است و مطالب آن در سراسر جهان مورد رجوع و استناد قرار می­گیرد. نوشتار پیش رو ضمن اشاره به محتوای مقاله مذکور، نظریات ناصواب بارآشر درباره‌ نگاه شیعه به قرآن را با استفاده از مصادر معتبر شیعی و استدلال‌های متقن در بوته نقد قرار داده است. این مقاله در آغاز به معرفی سوابق علمی مؤلف پرداخته و در ادامه هر یک از بخش‌های مقاله مذبور را به همراه ذکر موارد ناصواب آن به اختصار ارائه کرده و سپس نقد هر قسمت به صورت مجزا و با تکیه بر منابع مهمی که مؤلف از آن‌ها استفاده چندانی ننموده را بیان کرده است

یکی از گزاره‏هایی که توجه مفسران را به خود جلب کرده، «إنّما البیعُ مثلُ الرّبا» است؛ تنها گزاره‏ای که به صورت بی‏واسطه بازتاب‏دهنده جایگاه «ربا» در بافت اقتصادی شبه‏جزیره در عصر نزول است. به رغم تفاوت آرای مفسران پیرامون این گزاره، همگی به دلیل تشبیه بیع به ربا بر غیرطبیعی بودنِ چینشِ واژگان در این گزاره متفقند. مطالعه حاضر تلاش دارد با بهره‏گیری از نگره نقشگرای مایکل هالیدی دست به بازخوانی این گزاره زند. هالیدی، سه کارکرد ذاتی زبان را که فرانقشِ «متنی»، «اندیشگانی» و «بینافردی» هستند، شناسایی کرده و متناظر با آنها، سه لایه معنایی را برای هر گزاره ساماندهی کرده است. فرانقش متنی نشان می‏دهد که «بیع» هنگام تولید این گزاره، پدیده‏ای نو، و «ربا» پدیده‏ای شناخته در بافت اقتصادی شبه‏جزیره بوده است. نیز فرانقش اندیشگانی حکایت از آن دارد که گویندگان این گزاره از «فرآیند رابطه‏ای» که کارکرد تعریفِ هویت را داراست، بهره برده‏اند. هنگامی به تعریف یک پدیده چون بیع روی آورده می‏شود که نو و ناشناخته باشد. فرانقش بینافردی نیز نشان می‏دهد، گویندگان این گزاره با استفاده از اداتِ «إنّما» به عدم حتمیت خویش به مفاد این گزاره اذعان کرده‏اند. بنابراین مبتنی بر نگره نقشگرای هالیدی، کیفیت چینش واژگان در این گزاره، غیرطبیعی نبوده، بلکه در هنگامه تولید این گزاره، برای مخاطبان قابل فهم و بازتاب‏دهنده بافت اقتصادی شبه‏جزیره بوده است.

یکی از برجسته ترین خاورشناسان شیعه پژوه معاصر، «اتان کولبرگ» است. در این نوشتار، پس از معرفی اجمالی کولبرگ و آثار وی، گزارش کاملی از مقاله وی در موضوع جهاد ارائه شده و در مقام بررسی مقاله، در دو بخش نقد محتوایی و نقد منابع، آرا وی در بوته نقد قرار گرفته است.وی در مقاله خود تحت عنوان «تطور نظریه جهاد در شیعه امامیه» با مطالعه تاریخی و استناد به برخی روایات، به بررسی رویکرد امامیه نسبت به «جهاد» در عصر امیرالمومنین (ع) و پس از آن پرداخته است. او در این رهیافت ابتدا شباهت ها و تفاوت های میان امامیه و اهل سنت در باب مفهوم جهاد را مطرح نموده و مستندات امامیه در وجوب جهاد را بیان می کند، سپس به بررسی جنگ های امیرالمومنین (ع) پرداخته، و به مناسبت از احکام قتال اهل بغی سخن به میان می آورد. در پایان نیز وضعیت جهاد را از نگاه تاریخی، پس از خلافت حضرت علی (ع) تا عهد قاجار مورد بررسی قرار می دهد. مقاله حاضر با بیان نکات محوری اتان کولبرگ در موضوع جهاد، آن ها را از نظر محتوا و نیز منابع مورد استفاده در بوته نقد قرار می دهد.