جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ریچارد داوکینز با رویکرد الحادی به تبیین تکاملیِ منشأ دین پرداخته است. وی در این راستا از فرضیه «دین به مثابه یک امر فرعی» و همچنین فرضیه «مم» سود جسته است. در مقابل آلیستر مک‌گراث به نقد رویکرد الحادی وی پرداخته و ادله وی را عمیقا ناکافی و ناموجه می‌داند. به نظر مک‌گراث تبیینِ صرفا زیست‌شناختی از منشأ دین، نادرست بوده و ناشی از خلط میان تکامل زیستی و تکامل فرهنگی است. ناسازواری، فقدان دلیل، سوگیری شناختی، عدم تمایز میان گزاره های دین، عدم مشابهت میان ژن و مم از جمله اشکالات وی به دو فرضیه مزبور است. مسأله تحقیق پیش‌رو آن است که تقابل این دو رویکرد را به تصویر کشد و به سنجش گذارد. در این ارزیابی به لحاظ گردآوری از روش کتابخانه‌ای – اسنادی و به لحاظ مقام داوری از روش تحلیلی سود جسته‌ایم. دستاورد تحقیق نشان می‌دهد که اگر چه در مجموع، اشکالات مک‌گراث، مفید و اثر بخش است؛ اما در برخی موارد، تبیین کافی و جامعی از سوی وی صورت نپذیرفته است.

کتاب «خدا و الحاد جدید» با عنوان فرعی پاسخی انتقادی به داکینز، هریس و هیچنز به ترجمه علی شهبازی و ویراستاری رسول رسولی از سوی انتشارات دانشگاه مفید منتشر شده است. کتاب حاضر در ۹ فصل با عناوین الحاد جدید به چه معناست، چگونه می‌توان الحاد جدید را الحادی دانست، آیا الهیات مهم است، آیا خدا نوعی فرضیه است، چرا مردم باور دارند، آیا می‌توان بدون خدا خوب بود، آیا خدا شخص‌وار است، الهیات مسیحی و الحاد جدید و خدایی برای تکامل تشکیل یافته است. جان. اف هات نویسنده کتاب درباره انگیزه خود برای تالیف این اثر می‌نویسد: «در نوشتن این کتاب تصمیم دارم مغالطات بنیادینی را برملا کنم که الحاد جدید را بسیار ناکارآمدتر از آن می‌کند که در آغاز به نظر می‌رسد. نمی‌توان به هر نویسنده‌ای به تفصیل پرداخته و به همه مطالب پاسخ داد و نه برای نشان دادن ناسازی‌های آنها نیازی به چنین کاری هست. ملحدان جدید آنقدر نقاط مشترک با یکدیگر و با اقسام گوناگون قدیمی الحاد دارند که آنچه من در نقد یکی بگویم صرف نظر از اختلافاتی که دارند عموما قابل اطلاق به دیگران است این مطلب به ویژه در مورد جهان بینی مشترک آنها و بسیاری از دانشمندان فیلسوفان و دیگر متفکران معاصر نیز صادق است. منظورم در اینجا بینشی در مورد واقعیت است که قبلاً از آن با عنوان طبیعت‌گرایی علمی یاد کردم، بینشی که روز به روز بر تاثیر آن افزوده می‌شود.» در فصل نخست کتاب به این پرسش پرداخته می‌شود که چگونه می‌توان الحاد جدید را جدید خواند. در این فصل به اختصار ادعاهای سه نویسنده داکینز، هریس و هیچنز آورده می‌شود و نویسنده توجه و ملاحظه ویژه خود را درباره آن بیان می‌کند. درباره الحاد طبیعتا پنج پرسش مطرح می‌شود و این پرسش‌ها در واقع موضوع فصل‌های سوم تا هفتم است؛ آیا الهیات مهم است(فصل سوم)؟ آیا خدا نوعی فرضیه است که علم بتواند آن را تایید یا رد کند؟(فصل چهارم)؟ چرا اصلا مردم به باورهای دینی گرایش دارند؟(فصل پنجم)؟ آیا می‌توان بدون خدا خوب بود؟(فصل ششم)؟ آیا می‌توان در عصر علم به مفهوم خدای شخص وار باور داشت؟(فصل هفتم) در فصل دوم این پرسش مطرح می‌شود که الحاد جدید در حقیقت چگونه ملحدانه است؟ اگر نیچه و کامو و سارتر بودند درباره داکینز، هریس و هیچنز چگونه می‌اندیشیدند؟ در اینجا میان الحاد «بی‌پرده و سرسخت» منتقدان کلاسیک دین از یک سوی و الحاد «تلویحی و نحیف جدیدی» که ویژگی ملحدان جدید ماست از دیگر سوی تمایز قائل می‌شود. مولف سپس به این مطلب می‌پردازد که چگونه این دومی با معیارهای سفت و سخت اولی برابری می‌کند. در نهایت در فصل هشتم پاسخی مخصوصاً مسیحی به پرسش‌های مطرح در فصل سوم تا هفتم داده می‌شود. هفت فصل نخست این کتاب عاری از رهیافتی اختصاصاً مسیحی به الحاد جدید است. نقد مولف به گونه‌ای سامان داده شده که خداباوران غیر مسیحی به ویژه یهودیان و مسلمانان همچنین ملحدان و لا ادری‌گران بتوانند با آن همراهی کنند. در فصل هشتم نشان داده می‌شود که آنچه ملحدان جدید از خدا مراد می‌کنند تقریباً دخلی به آنچه امروزه ایمان و الهیات مسیحی از این عنوان مراد می‌کند، ندارد. مولف در بخش دیگری از مقدمه این کتاب می‌نویسد: «هرچه درگیری من با نوشتن این کتاب عمیق‌تر می‌شود بیشتر برایم روشن می‌شود که من نه تنها دارم الحاد جدید را نقد می‌کنم بلکه دارم قسمتی از اندیشه اخلاق و معنویت دینی را نیز نقد می‌کنم که الحاد جدید علیه آن است. نظر من این است که جایگزین‌های الهیاتی قابل اعتماد و جالب تری برای هر دو وجود دارد اما هر چند ملحدان جدید، خدای آفرینش باوران، بنیادگرایان، تروریست‌ها و قائلان به طراحی هوشمند را رد می‌کنند، نکته جالب این است که آنها مصمم هستند که با این افراطیون وارد بحث و مناظره شوند و نه با دیگر الهی دانان مهم انتخابی. البته این نشان‌دهنده آن است که آنها ناآگاهانه برداشت‌های ظاهر گرایانه و محافظه کارانه از تفکر دینی را بر اقسام برداشت‌های دیگر ترجیح می‌دهند که به طور سنتی جریان اصلی تفکر دینی را تشکیل داده‌اند. برداشت‌هایی که این ملحدان از آنها به خاطر غیر راست کیش بودنشان کاملا بی اطلاع بوده و تلویحا آنها را رد می‌کنند، در واقع سخن ملحدان جدید این است که اگر اصلاً خدا وجود دارد باید اجازه داد بنیادگرایان سنن دینی ابراهیمی یک بار برای همیشه هویت این خدا را مشخص کنند. من بر این باورم که آنها این استراتژی را نه تنها برای این در پیش گرفته‌اند که وظیفه خود را در نابودی دین آسان‌تر کنند، بلکه بدان خاطر که آنها در لفافه سادگی دیدگاه‌های مخالفان خود در باب واقعیت را تحسین می‌کنند. این که خود آنها سخت دلبسته نوعی جهانبینی ساده هستند قرائن و شواهد روشن آن را می‌توان در وفاداری آنها به پیش فرض‌های بسیار ساده طبیعت گرایی علمی یافت.» جان اف هات به عنوان متخصص حوزه علم و دین در این کتاب تاکید می‌کند که ملحدان جدید، درکی سطحی و بی‌مایه از دین دارند چراکه این را تنها در جریان‌های افراطی آفرینش باوری، ظاهرگرایی مبتنی بر کتاب مقدس و تروریسم می‌بینند. او نشان می‌دهد که آنها آشنایی چندانی با الهیات و جریان‌های معتدل دینی ندارند. برخی از خطاهای روش شناختی ملحدان جدید در تقلیل گرایی آن‌ها و تاکید انحصار ایشان بر علم به عنوان شیوه قابل اعتماد برای پرداختن به واقعیت نهفته است. این کتاب می‌توان پاسخ به ادعاهای افراطی بنیادگرایی علمی دانست. کتاب «خدا و الحاد جدید» با عنوان فرعی پاسخی انتقادی به داکینز، هریس و هیچنز به ترجمه علی شهبازی و ویراستاری رسول رسولی با شمارگان ۳۰۰ نسخه در ۲۲۴ صفحه از سوی انتشارات دانشگاه مفید منتشر شده است.

ریچارد داوکینز – زیست‌شناس- به عنوان بزرگترین مبلّغ الحاد جدید در صدد است تا کارکردهایی که برای دین برشمرده‌اند را با رویکرد الحادی و علمی نفی کند. زایتگایست اخلاقی، فرضیه مم، مفهوم باور به باور و بدیل‌هایی برای تسلی‌بخشیِ دین، از جمله مفاهیمی است که وی در این راستا بهره می‌جوید. در مقابل، آلیستر مک‌گراث – زیست‌شناس و الهی‌دان مسیحی - از کارکردهای اخلاقی و روانی دین دفاع می‌کند. عدم وفاداری به متدولوژی علمی که داوکینز مدعی پیروی از آن است، از جمله مهم‌ترین نقدهای مک‌گراث به داوکینز است. به نظر مک‌گراث تحقیقات علمی از رابطه‌ای معنادار میان التزام به دین و کارکردهای مثبت دین، حکایت می‌کند که البته داوکینز مغرضانه به چنین تحقیقاتی توجه نمی‌کند. مسأله نوشتار حاضر آن است که تقابل این دو دیدگاه را نشان داده و به بوته نقد گذارد. در ارزیابی این تحقیق، به لحاظ گردآوری از روش کتابخانه‌ای و به لحاظ مقام داوری از روش تحلیلی سود جسته‌ایم. یافته پژوهش حاضر آن است که اغلبِ نقدهای مک‌گراث به داوکینز مفید و اثر بخش بوده اما در مواردی اشکالاتی بدان وارد است.

ریچارد داوکینز با تاکید بر علم‌گرایی حداکثری، تعارض میان علم و دین را مطرح می‌نماید. وی با تقریر برهان نامحتملی وجود خدا را در کمترین احتمال ممکن قرار داده و در نهایت، باور الحادی را استنتاج نموده است. در مقابل، آلیستر مگ‌گراث نگاه حداکثری داوکینز به مقوله علم را ناصواب دانسته و با استفاده از رئالیسم انتقادی و روان‌شناسی ادراک، نگاه الحادی وی را به چالش می‌کشد. مسأله تحقیق پیش‌رو آن است که این مواجهه را ارزیابی نموده و به سنجش گذارد. در این ارزیابی به لحاظ گردآوری از روش کتابخانه‌ای ـ اسنادی و به لحاظ مقام داوری از روش تحلیلی سود جسته‌ایم. دستاورد تحقیق نشان می‌دهد که اگرچه تحلیلِ مگ‌گراث از نگاه خداباورانه به عالم هستی به مثابه یک چهاچوب تفسیری، تعارضِ ادعایی داوکینز میان علم و دین را مرتفع می‌نماید، اما در عین حال نمی‌تواند خود را از دام نسبیت‌گرایی معرفت‌شناسانه برهاند. ضمن اینکه برخی اشکالات وی به برهان نامحتملی خالی از ضعف نیست.

از منظر طبیعت‌گرایی تکاملی، شواهد تكامل، جهان بدون طراحي را نمايان مي‌كنند و نظريه تكامل باور به وجود هويات و علل فراطبيعي را طرد مي‌كند. اما به نظر مي‌رسد بايد ميان نظريه تكامل به‌عنوان نظريه‌اي علمي و «طبيعت‌گرايي تكاملي» به‌عنوان دیدگاهی فلسفی تمايز بگذاريم. طبیعت‌گرایانی همچون داوكينز ادعا مي‌كنند كه «شواهد تكامل، يك جهان بدون طراحي را نمايان مي‌كند»؛ اما تنها با پيش‎فرض گرفتن طبيعت‌گرايي هستي‌شناختي است كه مي‌توان چنين نتيجه‌اي از نظريه تكامل گرفت. البته با پذيرش طبیعت‌گرایی هستی‌شناختی نيازي به نظريه تكامل نيست تا جهان بدون طراحي به ما ثابت شود. طبیعت‌گرایی هستی‌شناختی با هر چيز ديگري هم جمع شود، اين نتيجه را خواهد داشت. در این مقاله نشان خواهیم داد استدلال‌ طبيعت‌گرايان نمي‌تواند نشان دهد كه هويات و علل فراطبيعي وجود ندارند و ازاين‌رو طبيعت‌گرايان نمي‌توانند امكان ورود چنين هويات و عللي را به تبيين‌هاي در خصوص ويژگي‌هاي جهان طبيعي، رد كنند؛ مگر اينكه به نحو پیشینی و براساس یک رویکرد فلسفی اجازه ورود چنین هویاتی را ندهند.

استیون هاوکینگ و ریچارد داوکینز دو خداناباور معاصر و اهل انگلستان هستند که با رویکرد علمی، یکی در حوزه فیزیک و دیگری در عرصه زیست‌شناسی به الاهیات ورود نموده، و به قرائن علمی برای رد وجود یا ضرورت وجود خداوند استناد نموده‌اند. تحقیق پیش رو ضمن استخراج مبانی فلسفی ایشان در حوزه‌های مختلف چون: معرفت‌شناسی، هستی شناسی، دین شناسی، خداشناسی، انسان شناسی، و ارزش‌شناسی به نقد آنها پرداخته است. از آنجا که مهم ترین و جامع ترین اثر استیون هاوکینگ در این حوزه کتاب «طرح بزرگ»، و اثر مهم داوکینز کتاب «پندار خدا» است، این دو کتاب محور استخراج مبانی ایشان قرار گرفته‌اند، اگرچه در این خصوص از سایر آثار ایشان نیز بهره برده شده است. در مجموع آنچه موجب نتیجه‌گیری‌های ملحدانه در تفکرات این دو شخصیت شده است کاستی‌های تفکرات فلسفی است که به عنوان پیش‌فرض‌های مسلّم در اندیشه ایشان تلقی شده است، و البته کمتر به اثبات آن‌ها پرداخته‌اند. از جمله این مبانی می‌توان به تجربه‌گرایی، مادی‌گرایی، علم‌گرایی، تکامل‌گرایی و مانند آن اشاره کرد. همچنن تصورات نادرست از مفاهیم فلسفی چون «عدم»، «زمان»، «امکان» و «وجوب» و خصوصیات مربوط به آن، «ملاک نیازمندی به واجب»، و مانند آن بر عمق این کاستی‌ها افزوده است. این دو شخصیت فارغ از هر جایگاهی که در فیزیک و زیست‌شناسی دارند، اما در فلسفه و مفاهیم آن تخصص کافی را ندارند و همین ناآشنایی موجب شده است که مبادی تصوری در براهین اثبات خداوند را به خوبی درک نکرده و نیز براهینی که در رد وجود خداوند بیان می‌کنند نیز فاقد اتقان و اعتبار لازم باشد. در گام بعد عدم اعتقاد به خداوند موجب شده که این دو شخصیت برای دین منشأ دیگری جستجو کنند، و آن را تکامل یافته طبیعی ادیان پیشین بدانند، داوکینز حتی پا را فراتر نهاده و مبانی وی در تکامل‌گرایی موجب شده در پیدایش دین به دنبال منشأ ژنتیکی باشد، وی به همین خاطر تمام کارکردهای اخلاقی دین را نادیده گرفته و ریشه اخلاق را نیز در ژنتیک جستجو می‌کند. از طرف دیگر عدم شناخت اعتقادات راستین، ناآشنایی با اسلام، و یکسان‌انگاری ادیان از جمله عواملی است که موجب شده است کاستی‌های مسیحیت و اندیشه‌های برخی متکلمین مسیحی، به اشتباه به عنوان لوازم خداباوری، و خلقت‌گرایی تلقی شده، و از سوی ایشان به عنوان نقدی بر این نوع تفکر طرح گردد.

خداباوری در غالب انسانها بر اساس فطرت و عقل و آموزه‌های ادیان الهی، همواره بوده است. عده‌ای با این باور که اعتقاد به خدا ریشه در ترس، جهل و یا وهم داشته، راه الحاد را در پیش گرفته‌اند. در این میان ریچارد داوکینز زیست‌شناس معاصر، اعتقاد به وجود خدا و امر ماورای طبیعت را یک پندار و توهّم می‌داند. پرسش اساسی پژوهش حاضر این است که اصولا چه عواملی موجب سوق داوکینز به این رویکرد شده است و از نظر حدیثی چه نقدی بر آن وارد است؟ با وجود دلایل و شواهد عقلی و نقلی، چگونه اصل وجود خدا، یک پندار تلقی می‌شود؟ ادعای تبیین‌ناپذیری خدا، ادعای فقدان شواهد کافی بر وجود خدا و پندار شرور و کاستی در جهان، از جمله عوامل گرایش وی به این مسأله است که در این پژوهش با توجه به دلایل و شواهد عقلی و نقلی و با روش تحلیلی انتقادی در پردازش داده‌ها، مشخص می‌گردد که هیچ یک از این ادعاها نمی‌تواند موجب الحاد شود. بر اساس متون حدیثی، خدا از آن جهت اثبات می‌شود که فاقد تبیین تجربی و شواهد حسی است. بررسی و نقد ادعاهای داوکینز در کتاب «پندار خدا» و بر اساس آیات قرآن بویژه روایات معصومان از نویافته‌های این پژوهش می‌باشد.