جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مرجعيت علمي که تبيين و تفسير آيات مبهم و متشابه قرآن کريم و بيان معارف و احکامي است که به‌روشني و آشکارا در مصحف شريف نيامده است (تا از هرگونه برداشت نادرست و نزاع علمي در ميان مسلمانان پيشگيري کند)، يکي از شئون و وظايف رسول خدا صلي الله عليه و آله وسلم است که پس از ايشان، به اهل‌بيت عليها السلام واگذار شده است و همه مسلمانان در اين مسئله هم‌داستان‌اند؛ برخلاف حاکميت سياسي که شيعه و سني در آن اختلاف دارند. ما در نوشتار پيش‌ِرو برآنيم که اين مسئله را با توجه به احاديث و سخنان محدثان سه قرن نخست اسلامي، أعم از صحابه، تابعان و شاگردان تابعان، با توجه به اهميت ديدگاه آنها در ميان مسلمانان، به‌ويژه اهل‌سنت، اثبات کنيم. بااين‌حال، نقل حديث از امامان معصوم عليها السلام و شاگردي در مکتب آنها و تمسک به سيره آن بزرگواران در استنباط احکام ديني، خود گواه و دليل ديگري در پذيرش مرجعيت علمي آنها است که در اين نوشتار بدان هم خواهيم پرداخت. هرچند بيشتر سخنان صحابه درباره برتري و جايگاه علمي امام علي عليه السلام است ولي بيان احاديثي همچون حديث ثقلين و تصريح برخي از تابعان به مقام علمي و مرجعيت امامان ديگر، بر جايگاه علمي آن بزرگواران در نزد آنها دلالت دارد. افزون‌براين، کوشيده‌ايم تا از منابع غيراماميه در سه قرن نخست اسلامي، روايت‌ها و آثار منقول در زمينه مرجعيت علمي اهل‌بيت عليها السلام آورده شود که نتيجه آن، پذيرش موضوع از سوي صحابه و محدثان غيراماميه‌اي است که ديدگاه آنها از سوي اهل‌سنت پذيرفته شده است.

رفتار حاکمان صدر اسلام با اهل ذمه به عنوان یک اقلیت دینی در جامعه اسلامی از جنبه­های مختلفی شایستة بررسی است. امیرالمؤمنین علی7هم در ایام حکومت خود نظام رفتاری ویژه­ای داشت که زمینه­ساز روابط مسالمت­آمیز پیروان ادیان مختلف و گرایش مسیحیان به اسلام شد. نظام رفتاری امیرالمؤمنین علی7 با مسیحیان عصر حکومت خود را در چهار حیطة اجتماعی، اعقتادی، سیاسی و اقتصادی می­توان بررسی کرد. نوشتار حاضر می­کوشد ضمن ارائه گزارشی از این چهار حیطه و مؤلفه­های فرعی آن، نشان دهد که برخورداری از حقوق سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، عقیدتیِ مسلمانان و غیر مسلمانان جامعه جزو نخستین اولویت­های امیرالمؤمنین علی7 در دوران حکومت ایشان بوده است

یکى از اهداف هر حکومت، تأمین امنیت شهروندان است. نگاه به امنیت ملّى از دیدگاه معصومان به ویژه آنها که حاکمیّت جامعه را در دست داشته‌اند همانند امیرالمؤمنین على 7 بسیار مهم و راه‌گشا خواهد بود. امنیت یکى از مهم‌ترین دغدغه‌هاى امام على 7 بوده است و در این راستا اقدامات امنیتى، نظامى و سیاسى مهمى را انجام داده‌اند. در این نوشتار اشاره‌اى به برخى از این اقدامات شده است.

«موسوعه امام على علیه‏السلام» تلاشى است بدیع براى دست یابى آسان پژوهشگر سیره، اندیشه و سوانح حیات امام على علیه‏السلام به مآخذ مورد نیاز. یکى از مشکلاتى که همواره پیش روى محققان اندیشه و سیره امام على وجود داشته، پراکندگى اخبار و نصوص مربوط به زندگى امام در کتب متعدد شیعه و سنى و با گرایش‏هاى مختلف تاریخى، اخلاقى، سیره نویسى، سیاسى و ادبى بوده است، به ویژه این مسأله در مورد احادیث و اخبار منقول از خود آن حضرت مصداق بیشترى دارد. از سوى دیگر، عدم تقسیم بندى موضوعى این نصوص و اخبار، دست یابى به کلام امام یا خبر خاصى را درباره ایشان مشکل مى ‏سازد و بعضا ممتنع ؛ به طور مثال نهج ‏البلاغه به عنوان مهم‏ترین اثر در زمینه شناخت اندیشه و کلام امام على، با هدف گرد آورى متون ادبى تألیف شده است؛ از این رو فقط بعضى از خطبه‏ها، نامه‏ ها و کلمات آن حضرت کنار هم چیده شده بدون این که این خطبه‏ ها یا نامه‏ ها ربط منطقى با هم داشته باشند.

بحث نقش معاد باوری بر تعالی نفس از مهم‌ترین دغدغه‌های جوامع اسلامی است که امیر مومنان به شیوه‌های مختلف از آن سخن به میان آورده اند. انسان نسبت به بقیه موجودات ذاتا توانایی این را دارد که نفس خود را از بدی‌ها باز دارد و به نیکی‌ها گرایش دهد و در مسیر رشد و تعالی قدم گذارد. اعتقادات انسان یکی از اثرگذارترین مواردی است که انسان را به سوی اهدافش پیش می برد از میان عقاید انسانی ، اعتقاد به معاد نقش مهم و سازنده ای در تعالی نفس داشته است . فردی که معاد باور است از پلیدی و زشتی گناه فاصله می گیرد و به سوی افعال نیک و فضایل اخلاقی گرایش پیدا می کند . از منظر امام علی (ع) شاخصههای نفس متعالی شامل: تواضع و فروتنی، دارا بودن باطنی پاک و نیتی خالص، اخلاقی نیکو، خیرخواه بودن و همچین صفاتی از قبیل کم گویی، آزار نرساندن به دیگران، دل نبستن به دنیا، اهل مناجات شبانه و دارای بینش و بصیرت است. از دیدگاه امام علی (ع) عواملی که باعث می‌شود معاد باوری انسان در جهت تعالیش موثر واقع شود موضوعاتی همچون هدفمند شدن زندگی، گرایش به کار نیک، گرایش به توبه، تعدیل غرایز، دوری از آرزوهای طولانی، پایان پذیر بودن دنیا، نظارت درونی، آشنایی با اوصاف حیات ابدی و آمادگی برای آن است. البته موانعی بر سر راه این معاد باوری بر تعالی نفس وجود دارد از قبیل غفلت، جهالت، پندارگرایی و تکیه بر ظن و گمان، پیروی از هوای نفسانی، پیروی کورکورانه، صفات ناپسند اخلاقی است. یافته‌های این پژوهش به روش کتابخانه‌ای و به صورت توصیفی- تحلیلی به بحث نقش معاد باوری بر تعالی نفس از دیدگاه امام علی (ع) پرداخته است.

از عدالت تعاریف مختلفى ارائه شده؛ تساوى، برابرى و هر چیزى در جاى مناسب خود قرار گرفتن، لیکن همگان اشاره به یک حقیقت دارند که تناسب و شایستگى در هر چیز است. عدالت که رعایت تناسب در هر چیز است در جهان هستى داراى اصالت و حقیقت است و امرى اعتبارى و قرار دادى نیست. امام على علیه‏السلام هستى خود را با هستى و عدالت تکوینى که در جهان آفرینش وجود دارد هماهنگ کرد. عدالتى را که در آسمان، زمین و تمام پدیده‏هاى جهان وجود دارد در زندگى خویش، خانواده، یاران و جامعه مسلمانان پیاده کرد و همه را با آن هماهنگ کرد. وى عدالت را راز بقاى حکومت و استمرار و دوام آن مى‏داند و آن را هدف عالى در تشکیل حکومت قرار مى‏دهد و وظیفه‏اى الهى که خدا بر آن پیمان گرفته است. مردم را نیز در برابر حکومت براى اجراى عدالت وظیفه‏دار قلمداد کرده است. در اندیشه امام على علیه‏السلامحاکم باید عدالت گستر باشد و عدالت خود را با شریک شدن در رنج و غم مردم و زنده کردن احکام دین و داد خواهى ستمدیدگان و دادگرفتن از ستمگران آشکار نماید. بهترین بندگان خدا پیشواى عادل است که خود هدایت یافته و دیگران را هدایت مى‏کند به مال مردم چشم ندوخته و از ستم کردن بر آنان دریغ نماید. امام على چنان عدالت را در سیاست و امور سیاسى گسترش داده که شورا، و مشورت را نیز از نظر دور نداشته و همان گونه که اجراى مشورت در مردم نوعى از عدالت اجتماعى است در چگونگى اجراى آن نیز عدالت را لازم دانسته و به آن سفارش مى‏کند و بهترین مشورت را مشورتى قرار داده که عدالت در آن اجرا گردد.

در این نوشتار مفهوم دو بعدى مردم سالارى از نگاه حضرت على علیه‏السلاممورد بررسى قرار گرفته که عبارتند از: یکم، نقش مردم در حکومت مردم‏سالارى؛ دوم، وظایف حکومت مردم‏سالارى دینى در قبال مردم. در بخش آغازین با اشاره به بحث مشروعیت سیاسى در نظریه شیعه، به محورهاى نقش مردم در حکومت از نظر حضرت على علیه‏السلام تحت عناوین زیر پرداخته شده است: 1. نقش مردم در تأسیس حکومت دینى؛ 2. نقش مردم در نظارت بر حاکمان و حکومت دینى؛ 3. نقش مردم در مشاوره و نصیحت به رهبران در حکومت دینى؛ 4. حق مردم در سؤال و استیضاح از حکومت و حاکمان؛ 5. وظیفه مردم در مخالفت با حکومت در صورت خروج از مدار دین و احکام الهى. در بخش دوم یعنى مسؤولیت‏هاى حکومت مردم‏سالار در قبال مردم، سعى در ترسیم دیدگاه‏هاى حضرت امیر در این زمینه شده و به طور محورى درباره سه کارویژه و مسؤولیت حکومت دینى در برابر مردم توضیحاتى داده شده است: 1. گسترش عدالت و مبارزه با مظاهر مختلف فقر و فساد و تبعیض؛ 2. توزیع مناصب و مسؤولیت‏ها بر پایه امانت و کفایت (شایسته سالارى)؛ 3. حفظ رابطه حقیقى حاکمان با مردم، ساده زیستى و همطرازى با اقشار پایین جامعه در برخوردارى‏هاى دنیوى.

توسعه سیاسى از جمله موضوعاتى است که از ابعاد مختلفى مورد بررسى قرار گرفته است. صرف نظر از مباحثى که درباره ضرورت توسعه سیاسى و تقدم یا تأخر آن بر توسعه اقتصادى صورت گرفته، عوامل مختلفى را مى‏توان در جهت دست یافتن به توسعه سیاسى در جوامع اسلامى مورد ارزیابى قرار داد. در نوشته حاضر با استفاده از دیدگاه‏هاى امام على(ع) در نهج البلاغه، «برقرارى اعتماد میان حاکمان و مردم» را به عنوان یک عامل مهم در جهت دست یافتن به توسعه سیاسى مورد بررسى قرار داده‏ ایم. توسعه سیاسى بیش از هر چیز، به امنیت و آرامش در حوزه سیاسى نیازمند است و چنین امنیت و آرامشى تنها در سایه برقرارى اعتماد میان حاکمان و مردم حاصل مى‏شود. بنابر این، باید راه کارهایى را بجوئیم که به ایجاد اعتماد میان آنها بی انجامد.

در این مقاله سعى بر این است که ضمن مقایسه مفهوم قشر بندى با مفاهیم مشابه از قبیل «تفاوت»، «نابرابرى»، تعریف مشخصى از قشربندى ارائه شود که با شاخص‏هاى نابرابرى اجتماعى قابل تعریف باشد. «قشربندى اجتماعى» گر چه ممکن است در آغاز مبتنى بر نابرابرى‏هاى طبیعى و استعدادهاى خدادادى باشد، ولى قشربندى همواره میل به نهادى شدن دارد و طى این فراگرد، قشربندى‏هاى عمده‏اى از قبیل نظام بردگى، نظام کاستى و نظام سلسله مراتبى و نظام طبقه‏اى شکل گرفته است که تحت عنوان «قشربندى نهادمند» مقوله بندى شده است. به زعم نگارنده، امام على با اصل «قشربندى اجتماعى» مخالفتى ندارند، ولى با نهادى شدن آن شدیدا مخالف است؛ از این رو برداشت محافظه کارانه و چپ گرایانه از اسلام مطرود است و «مدل قشربندى» ارائه شده از دیدگاه امام على یک مدل تلفیقى است که ضمن محترم شمردن حاکمیت خصوصى، و اجازه بروز توانمندى‏هاى ذاتى افراد، تأمین معیشت عامه مردم را در سطح «کفاف» بر جامعه فرض مى‏داند

زندگى امیرالمؤمنین حضرت على علیه‏السلام از ابعاد مختلف قابل مطالعه و بررسى است. یکى از این ابعاد، زندگى و سیره سیاسى ایشان به ویژه دوران پنج ساله حکومت آن حضرت است. دوره کوتاه خلافت امام على یکى از نقاط عطف در تاریخ اسلام و از درخشان‏ترین دوران تاریخ بشر است، که در آن والاترین ارزش‏ها و فضیلت‏هاى انسانى به دست مردى الهى به ظهور رسیده، مانند عدالت خواهى، مساوات، زهد و ساده زیستى، سازش ناپذیرى با دشمنان، شجاعت و دلاورى در عرصه جنگ و جهاد، مبارزه با گروه‏هاى بیعت شکن (ناکثین) و فرقه ستم پیشه (قاسطین) و دسته منحرف از راه حق (مارقین).